1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

2. DİLÇİLİK VƏ MƏTNŞÜNASLIQ
Mətnşünaslıq – hər hansı mətnin dəqiqləşdirilməsi, 
tədqiqi və təhlili ilə məşğul olan filoloji elmdir. Mətnşü-
naslıq əhatəli anlayışdır. Məlum olduğu üzrə, alim-mətn-
şünas məqsədlə bağlı həm ədəbi-bədii, həm də digər növ 
tarixi abidələrin orijinal və ya tərcümə mətnini araşdır-
maqla məşğul olur. Buna görə də mətnşünaslığın müxtəlif 
növləri meydana çıxır.
Bədii ədəbiyyat mətnşünaslığının obyekti bədii abi-
dələrdir. Burada müxtəlif elmi metodlardan istifadə 
edilərək əsərlərin ilk və ya yaxın olan şəklini müqayisə yolu 

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
156
ilə bərpa etmək, düzəlişlər etmək və onu çap etmək qarşıya 
məqsəd qoyulur. Hər hansı bir əsərin mətni öyrənilərkən 
mətnşünas izə düşərək abidəni yad təsirlərdən, qondarma 
vasitələrdən təmizləməyə, təhrifləri aradan qaldırmağa çalı-
şır. Bu çətin işdə müvəffəq olmaqda ixtisas biliyi ilə yanaşı, 
həm filoloji, həm də başqa bir sıra elm sahələrinin də nai-
liyyətlərini bilmək gərəkli olur
1
. Azərbaycan mətnşünasla-
rı fənlərarası əlaqəyə böyük əhəmiyyət verirlər. “...Müasir 
mətnşünaslıq bir sıra qonşu və köməkçi fənlərə aid biliklər 
kompleksinə əsaslanır. Məsələn, ədəbi məxəzlərlə, mətnlər-
lə bərabər, milli ədəbiyyatın tarixini, mülki tarixi bilmədən, 
dilçilik, ədəbiyyat nəzəriyyəsi və s. b.k. fənlərə, heç olmaz-
sa, konkret tədqiqat mövzusu dairəsində vaqif olmadan bu 
sahədə müvəffəqiyyət qazanmaq qeyri-mümkündür”
2
.
Dilçiliyin və eləcə də başqa elmlərin nailiyyətlərin-
dən bəhrələnən mətnşünaslıq sürətlə inkişaf etməyə, öz 
elmi mövqeyini genişləndirməyə qədəm qoymuşdur. 
Elmi əlaqə mətnşünaslığın faydalı amilinə çevrilmiş və 
bu, get-gedə genişlənməkdə və möhkəmlənməkdədir. 
“Son 20–25 ildə Azərbaycan mətnşünaslığı coşqun inkişaf 
yoluna düşmüş, onun daxilində müxtəlif yeni istiqamət-
lər, yeni keyfiyyətlər əmələ gəlmişdir: klassik və müasir 
ədəbiyyatın onlarca nümunələri bu günün elmi tələbləri 
əsasında, lazım gəldikdə və mümkün qədər elmi-tənqidi 
mətn halında çap olunmuş və olunmaqdadır; paleoqrafiya, 
dilçilik, məxəzşünaslıq, biblioqrafiya və s. qonşu fənlərlə 
əlaqə möhkəmlənməyə başlamışdır”
3
.
Dilçiliyin nailiyyətləri mətnşünaslığın bir sıra nəzəri 
və praktik problemlərinin həlli üçün gərəkli olduğu kimi, 
1
Отновы текстологии. Москва, 1962.
2
Ə.Mirəhmədov. Azərbaycan mətnşünaslığının vəziyyəti və inkişaf perspektivləri. “Azər-
baycan mətnşünaslığı məsələləri”, Bakı, 1979, səh.29.
3
Yenə orada, səh. 15-16.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
157
elmi mətnşünaslıq tədqiqatları da dilçilik üçün vacib və zə-
ruridir. Dilçilikdə bir çox tədqiqat məsələləri ancaq mətn-
şünaslıqla bağlandıqda uğurlu həll oluna bilir.
Mətnşünas hər bir mətnin bərpa edilməsi ilə dilçi-təd-
qiqatçıya da xidmət göstərmiş olur. Məlumdur ki, dildə 
baş verən hadisələrin izi bədii əsərlərin, yazılı tarixi abi-
dələrin mətnində mühafizə olunur. Dilçi həmin hadisələri 
dəqiqləşmiş, dürüst, əslinə uyğun şəkildə götürüb istifa-
də etmək nəticəsində obyektiv və həqiqi mülahizə söyləyə 
bilir. Məhz buna görə də həmin işdə mətnşünaslığın nəti-
cələri dilçilik üçün son dərəcə əhəmiyyətlidir.
Mətn üzərində iş aparmaq tarixən dilçilik üçün fayda-
lı olmuşdur. Hələ lap qədim zamanlarda hindlilər müxtəlif 
məzmunlu kitabələrin mətni üzərində iş aparmaqla dilçi-
lik elminin nəzəri əsasını qoymuşlar.