Q. Y. MƏMMƏdov m. M. İSmayilov b I t k I Ç İ L i K

mineral
qida elementləri
ilə təmin olunmadır. Məsələn, əgər mütəhərrik fosforun miqdarı torpaqda 50 mq/kq və daha artıq 
olarsa, sarı lüpinin toxum və yaşıl kütlə məhsulu fosfor gübrəsi verməklə artmır. Torpaqda fosforun 
çatışmamasına pişikquyruğu, payızlıq çovdar, vələmir kifayət dərəcədə dözürlər. Lakin qarğıdalı, 
buğda, lobya, soya, yonca mütəhərrik fosforla yüksək təmin olunma zamanı yüksək məhsul 
formalaşdırırlar. Digər elementlərlə kifayət qədər təmin olunma zamanı əgər torpaqda bu elementin 
miqdarı 80-120 mq/kq olarsa, onda fosfor gübrələrinin verilməsi ilə məhsuldarlığın artırılmasına 
nail olmaq mümkündür.
Qarışıq əkinlər üçün bu komponentləri seçən zaman bioloji xüsusiyyətləri nəzərə almaq 
lazımdır, ona görə ki, qida elementlərindən tam istifadə etmək və böyük məhsul almaq mümkündür. 
Paxlalılar və dənli taxıl bitkilərinin qarışıq əkinləri komponentlərinin qidalanmasında azot xüsusi 
yer tutur. Paxlalı bitkilər fır bakteriyaları ilə müştərək (simbioz) həyat tərzi keçirməklə hava 
azotunu mənimsəmək qabiliyyətinə malikdirlər. Digər bitkilərin hamısı bu elementi torpaqdan 
yaxud mineral formada gübrədən alırlar, onların məhsulunun səviyyəsi azotun torpaqda 
miqdarından yaxud azot gübrəsinin normasından asılıdır. Azotla kasıb olan torpaqlarda simbiozun 
əlverişli şəraiti zamanı komponentlərin paxlalılar qarışığı özünün azota olan tələbatını havadan 
simbiotik yolla mənimsəməklə tam təmin edə bilər. Paxlalı olmayan komponentlər bu zaman azot 
aclığı keçirirlər və onun məhsuldarlığı torpaq münbitliyinin səviyyəsi ilə tənzimlənir. Bu halda 
paxlalı bitkilərin təmiz səpinlərinin istifadəsi səmərəlidir.
Uyğunlaşa bilən bitkilərin seçilməsinin daha bir prinsipi də 
pestisidlərə dözmək 
qabiliyyətidir. 
Xüsusən bir çox qısa gün bitkiləri, alaq otları ilə rəqabətə dözə bilmirlər, zəif böyüyürlər, əkinlər 
seyrəkləşir və az məhsul verirlər. Alaqlarla zibillənmiş tarlalardan yaxşı qarğıdalı və soya məhsulu 
götürmək mümkün deyil. Enli cərgəli əkinlərdə bu bitkilər cərgə aralarına kultivasiya çəkilməklə 
alaqlara qarşı mexaniki mübarizə mümkündür, lakin cərgələr zibilli qalır və məhsul azalır. Cərgəvi 
üsulla səpilən bitkilərdə vegetasiya müddətində alaqlarla mexaniki mübarizə praktiki olaraq 

---

50 
mümkün deyil. Zibillənmiş əkinlərdə dənli taxıl bitkilərinin məhsuldarlığı 1,5-3,0 dəfə təmiz 
əkinlərə nisbətən daha aşağı olur. 
Bitkiçiliyin intensivləşdirilməsi baxımından kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkinlərində 
herbisidlərin tətbiqi qaçılmazdır. Bir çox herbisidlər geniş zəhərlilik dərəcəsinə malikdir ki, bütöv 
bir ailənin növlərini yaxud ailəni boğur. Məsələn, 
treflan
soya əkinlərində kələmkimilər, astra və 
qırtıckimilər fəsiləsinin alaqlarını boğur. Taxıllar ailəsinin alaqlarından əlavə o bu fəsilədən olan 
mədəni bitkiləri, məs. qarğıdalını boğur.
Qarğıdalı əkinlərində herbisidlərdən 
triazinlər
qrupu tətbiq olunur, hansı ki, paxlalılar 
fəsiləsinin mədəni bitkilərini boğur. Beləliklə qarğıdalı ilə soyanın qarışıq əkinlərində herbisidlərin 
tətbiqi son dərəcə məhduddur, alaqlarla mübarizə çətinləşir və alaqlarla zibillənmiş tarlalarda bu cür 
qarışıqların məhsuldarlığı aşağı olur. Oxşar vəziyyət qarışıq əkinlərlə və cərgəvi üsulla səpilən 
bitkilərə də aiddir. 
Beləliklə, qarışığın komponentlərini seçən zaman bitkilərin herbisidlərə davamlılığını hesaba 
almaq lazımdır.
Elə qarışıq tərtib etmək lazımdır ki, bütün komponentlərin hamısı eyni herbisidə davamlı 
olsun.
Eləcə də qarışıq əkinlərin komponentlərini seçən zaman 
inkişaf fazasının başlanğıcında boy 
atma sürəti 
çox mühüm amildir. Dənli taxıl və paxlalı uzun gün bitkiləri (çovdar, vələmir, arpa, 
noxud, yem paxlası, gülül) inkişaflarının ilk fazasında tez boy atırlar. Təkamül prosesində 
formalaşmış qısa gün bitkilərinin (qarğıdalı, günəbaxan, soya) yerüstü kütləsi nəmlik çatışmayan 
zaman ilkin fazada tədricən boy atır, gələcəkdə bitkini su ilə təmin etmək üçün kök sistemi daha tez 
inkişaf edir. Yerüstü və yeraltı orqanların oxşar böyüməsi yüngül torpaqlara uyğunlaşdırılmış 
bitkilərdə qeydə alınır, məsələn sarı lüpində, baxmayaraq o uzun gün bitkisidir. Boy atma sürətləri 
müxtəlif olan inkişaflarının ilk fazasında qarışıq əkində bitkilərin yerüstü kütləsinin böyüməsi 
məsələn, sarı lüpin və vələmir, soya və vələmir, günəbaxan və vələmir bir araya sığmır. Vələmir 
qısa gün bitkisini kölgələndirərək onun boyunu ötüb keçir, nəticədə ikinci komponentlərin qarışığı 
seyrəkləşir, lakin yerdə qalan bitkilər məhsulun əhəmiyyətsiz hissəsini təşkil edir. Elə bu səbəbdən 
qarğıdalı ilə noxudun, günəbaxanla noxudun qarışığı onların eyni müddətdə səpini zamanı bir araya 
sığmır. Qarğıdalı və günəbaxan tez boy atan (böyüyən) noxudun hesabına boğulacaq. Bu 
münasibətdə vələmirlə gülülün, vələmirlə noxudun, qarğıdalı ilə soyanın, sorqo ilə soyanın qarışığı 
daha yaxşı hesab olunur.
Komponentlərin toxum qarışığını seçən zaman eləcə də 
məhsul yığımının başlanması
vaxtı 
nəzərə alınmalıdır. Bir çox təsərrüfatlarda yaşıl kütlə məqsədilə günəbaxan əkinləri altına yemləri 
zülalla zənginləşdirmək üçün noxud əkilir. Günəbaxan silos üçün daha çox kütlə toplanan zaman 
adətən dənə dolma dövründə yığılır. Bu zaman noxudun toxumları yetişmə fazasının başlanğıcında 
olur və bitki güclü yatır, onun bığcıqları günəbaxanın gövdəsinə ilişmirlər. Yığım zamanı noxud 
məhsulunun böyük hissəsi tarlada qalır.
Bəzən təsərrüfatlarda qarğıdalının yaşıl kütləsini zülalla zənginləşdirmək üçün onun altına 
noxud səpilir. Lakin qarğıdalı noxuda nisbətən 14-18 gün gec yetişir. Qarğıdalının yığımına yaxın 
qida elementləri noxudun vegetativ kütləsindən toxumuna axır (reutilizasiya), ancaq toxumlar 
tökülür. Qarğıdalının kütləsi praktiki olaraq yaxşılaşmır.
Çoxillik otların toxum qarışığını tərtib edən zaman yığım yetkinliyinin başlanmasını nəzərə 
almaq lazımdır. Məsələn, birbiçimli çəmən üçyarpağı üçün çəmən pişikquyruğuna nisbətən, çəmən 
yulafı uyğun gəlmir, belə ki, yulafın biçin yetkinliyi üçyarpağa nisbətən 7-10 gün tez yetişir. Əgər 
yulafın yığımı yığım yetkinliyi çatdıqda həyata keçirilərsə, onda üçyarpağın məhsulu az toplanır, 
əgər yığım müddəti üçyarpağa görə nəzərdə tutulursa, onda yulafın yem keyfiyyəti aşağı düşür. 
Çəmən üçyarpağı və çəmən pişikquyruğunun biçin yetkinliyi eyni müddətdə başlayır və bu 
göstəricilərinə görə onlar qarışıqların ən yaxşı komponentləri hesab olunur. 
Bu səbəbdən çoxkomponentli ot üçün toxum qarışığında pişikquyruğunu yulafla birlikdə 
əkmək məsləhət görülmür. Bu bitkilərdən birinin optimal yığım müddəti, digər bitkilər üçün bu 
müddətin vaxtından əvvəl yaxud gecikməsi ola bilər, bu isə məhsulun az olmasına yaxud onun 
keyfiyyətinin aşağı düşməsinə səbəb olur.

---

51 
Pişikquyruğunu yonsa qarışığı ilə səpmək məsləhət görülmür, çünki, yoncanın yığım 
yetkinliyi pişikquyruğuna nisbətən tez başlayır və ümumi məhsul yığımının az olması qaçılmazdır.
Çox çalımlı və uzun ömürlü əkinlər
tarla növbəli əkinlərində yetişdirilən paxlalı, dənli taxıl və 
çox komponentli ot üçün toxum qarışıqları tərtib edilən zaman amilləri nəzərə almaq lazımdır. Bir 
çox bitkilər öz bioloji xüsusiyyətlərinə görə, genotipindən asılı olaraq, biçindən sonra tez böyüyür 
və vegetasiya müddətində 2-3 və daha çox biçin verə bilirlər. Çoxillik paxlalı otlardan yonca bitkisi 
çox çalımlılığı ilə digər otlardan fərqlənərək, suvarma şəraitində hər il 4-5 biçin verə bilir.
Yoncanı ancaq qılçıqsız tonqalotu yaxud çox çalımlı qaramuqla daha yaxşı uyğunlaşdırmaq 
olar. Bu bitkilərin böyümə sürəti (tempi) və yığım yetkinliyi üst-üstə düşür və onlar eyni miqdarda 
çalım verirlər.
Yoncanı pişikquyruğu ilə birgə səpən zaman ikinci və sonrakı biçinlərdə məhsul yalnız 
yoncanın hesabına formalaşır, ümumi məhsuldarlıq aşağı enir. Bundan əlavə pişikquyruğunun 
potensial məhsuldarlığı qılçıqsız tonqalotu yaxud çox çalımlı qaramuqa nisbətən daha azdır. Ot 
üçün toxum qarışığını tərtib edən zaman komponentlərin qarışığının uzun ömürlülük amilini nəzərə 
almaq olduqca vacibdir. Məsələn, çəmən üçyarpağının əksər sortları əkinin istifadə edilməsinin 
birinci ili maksimum yaşıl kütlə məhsulu verir. İstifadəsinin ikinci ili onun məhsuldarlığı 30-40% 
azalır, lakin üçyarpağın üçüncü ili daha da aşağı düşür. Bir qayda olaraq çəmən üçyarpağı bir, 
maksimum iki il istifadə olunur. Çəmən pişikquyruğunun məhsulu istifadəsinin birinci ili ikinci ilə 
nisbətən aşağı olur. Ona görə də üçyarpaq-pişikquyruğu qarışığının məhsuldarlığı istifadəsinin 
ikinci ili zamanı birinci ildə olduğu kimi də qalır. İstifadənin birinci ili məhsul üçyarpağın hesabına, 
ikinci ili isə əsasən pişikquyruğunun hesabına formalaşır.
Düzgün istifadə edilmə (istismar) zamanı yonca əkinləri 6-8 il yüksək məhsul verə bilər. Bu 
bitkinin məhsuldarlığı istifadəsinin 3-cü ilinə qədər artır, sonra 2-3 il o dəyişmir, əlbəttə sonra 
tarlanın məhsuldarlığı aşağı enməyə başlayır. Eləcə də qılçıqsız tonqalotunun məhsuldarlığı bir neçə 
il yüksək olaraq qalır. Bu əlamətlərinə görə yonca-tonqalotu qarışığı daha uyğun gəlir.