T. C. Firat üNİverstiESİ aleviLİK İnançlari ve teolojik temelleri (tunceli Örneğİ) Prof. Dr. Erkan Yar son rapor

8. Allah’a Yakınlaşma/Kurban Kesme

İnsanın, Allah’ın rızasını kazanmak, ona yaklaşmak veya işlediği bir kötülükten ötürü tövbesinin bağışlanması için,³⁶⁰ kendisine ait bir nesneyi harcaması olarak tanımlanabilecek kurban eylemi, bu ibadetin “yaklaşmak” şeklindeki amacının isim olarak belirlenmesiyle oluşmuştur.³⁶¹ Bu amaç, “Onların ne etleri Allah'a ulaşır, ne de kanları; lakin O'na ulaşan, yalnızca sizin O'na karşı gösterdiğiniz saygıdır. İşte bu amaçla, onları sizin yararınıza sunuyoruz ki, size ulaşma yolunu gösterdiği için O'nun yüceliğini saygıyla anasınız. Öyleyse, o iyilik yapanları müjdele”³⁶² ayetinde de açıklanmıştır. İnsanın yaşamındaki temel gereksinimleri beslenme, üreme ve korunma olduğundan, Allah, onun bu gereksinimlerini giderecek nesneleri de yaratmıştır. İnsanlık tarihinde kurbanın asıl amacı, kendilerine çeşitli eylemlerin verildiği tanrıların zararından korunmak ve yararlarını çekmek olduğu halde, Kur’an, bu amaç yerine onun toplumsal yararlarını öne çıkarmaktadır. Bu nedenle de bu ayetin öncesindeki anlatımlarda, kendisine verilmiş olan nesnelerden harcayanlar övülmekte, hayvanların putların adına değil de Allah’ın adına boğazlanması gerektiğini belirlemek için Allah’ın adının anılması gerekliliği belirlenmekte, isteyen ve istemeyen yoksullara kesilen hayvanın etinin verilmesi istenmektedir.³⁶³ Bu anlatımlarda, kurban ile ilgili olarak belirlenen ilkeler, Allah’tan başka varlıklar adına kurbanın kesilmemesi ve kesilen kurbanın etinin ihtiyaç sahibine verilmesidir. Bu ise, kurban ibadetinin dinsel ve sosyal yönüne vurgu yapmaktır.

Kurban ibadetinin biçimi ve kurban edilecek nesneler, dinlerin ve toplumların inanç ve uygulamalarında farklılık arz etmektedir. Yahudi geleneğinde Tanrı’ya yapılan sunular; yakmalık sunular, tahıl sunusu, esenlik sunusu, günah sunusu, suç sunusu gibi kısımlara ayrılmakta, kâhinlerin sunu yapma kuralları belirlenmekte, Tanrı’nın kokusundan hoşnut olacağı gerekçesiyle kesilen kurbanların iç yağlarının yakılması istenmekte, kurban edilecek hayvanların ve sunulacak diğer nesnelerin özellikleri ayrıntılı bir şekilde yer almaktadır.³⁶⁴ Yahudilikte, kurban hakkında çeşitleri, özellikleri, zamanı, nesneleri vs. ayrıntılı açıklamalara rağmen, Kur’an’da ayrıntılı açıklamalar yer almamaktadır. Kurban ibadetinin kaynağı olarak, Hz. İbrahim’in oğlunu Tanrı’ya kurban etmesi gösterilmektedir ki, Tevrat’a göre onun kurban etmesi emredilen oğlu, hür kadından doğan İshak,³⁶⁵ Kur’an’da kurban edilecek çocuğun ismi geçmemesine rağmen İslam geleneğine göre İsmail’dir.³⁶⁶ Tevrat’ın anlatımlarında Hz. İbrahim oğlu İshak’ı kurban etmesi için bizzat Tanrı’dan emir almaktadır. Kur’an’ın anlatımlarında ise Hz. İbrahim’in, gördüğü bir rüya üzerine oğlunu kurban etme emrini rüyasında aldığı açıklanmaktadır.³⁶⁷

Kur’an’ın, İbrahim’in oğlunu kurban etmesini anlatan bu ifadelerin yorumlanmasında, bazı teolojik sorunlar mevcuttur. Bunlardan biri, bu anlatımlarında yer alan menâm kelimesi rüya olarak anlaşıldığında, elçilerin rüyalarında vahiy almalarının olabilirliğidir. Bazı teologlar bu sözcüğün “rüya” anlamından hareketle elçilere rüyada vahiy edilmesi görüşünü benimsemekte ve buna bağlı olarak da rüyayı vahyin bir çeşidi olarak kabul etmektedirler.³⁶⁸ Kur’an’ın diğer ifadelerinde, Allah tarafından elçinin zihnine indirilen vahyin, onun zihninde eksiksiz ve belirgin olarak yerleştirilmesinin gereği belirtilmektedir.³⁶⁹ Bu gereklilik, vahyin indirildiği insan zihninin bilinç halinde olması ile sağlanmaktadır. Rüya ise, insan organizmasının bir parçası olarak zihnin bilinçsizlik halidir. Diğeri ise, Allah tarafından verilen bir emrin uygulanması sırasında kaldırılması/neshin imkanı ile ilgilidir ki, bu sorun bu anlatımla ilgili olduğu gibi, genel olarak Kur’an’ın bütünlüğü ile ilgili olarak diğer hükümlerdeki nesh ile de ilgilidir. Belirli bir dönemde indirilen ve toplamı bir isimle anılan bir bildirimin, bazı şartlara bağlı olarak değişmesi sonucunda, onun hükmünün kaldırılması anlamında nesh olgusu, Kur’an tarafından doğrulanmaktadır.³⁷⁰

Alevilikte kurban, sadece kanlı kurbanlardan oluşmamakta, kansız kurbanlar da sunulmaktadır. Kanlı kurbanlar, hayvan yani kan akıtmak suretiyle sunulan kurbanları, kansız kurbanlar ise, yiyecek ve içecek olarak sunulan kurbanları ifade etmektedir. Cem ayinlerde, ceme katılanların kendi imkanları ölçüsünde getirdikleri yiyecekler, dede tarafından dua okunduktan sonra katılımcılara dağıtılmaktadır. İnsanın Tanrı’ya kurban olarak sunulması, İbrahim’den önceki dinsel geleneklerde var olmasına rağmen, sonraki dönemlerde hayvanlar kurban olarak sunulmuştur. Kurbanlar, içeri kurbanları ve dışarı kurbanları olarak tasnif edilmektedir ki, içeri kurbanları ayinlerde kesilen kurbanları, dışarı kurbanları ise ayinlerin dışında kesilen kurbanları ifade etmektedir.³⁷¹ İçeri kurbanları görgü kurbanı, matem (aşure) kurbanı, düşkün kaldırma kurbanı, Abdal Musa (birlik) kurbanı, dardan indirme kurbanı olarak kısımlandırılmaktadır. Dışarı kurbanları ise; adak kurbanı, kurban bayramı kurbanı, Hızır orucu kurbanı, Sultan Nevruz bayramı kurbanı, Hıdrellez bayramı kurbanından oluşmaktadır.³⁷² Kurbanın bu çeşitliliği, Alevilikte bu ibadetin önemsendiğini göstermektedir. Kurban ibadeti, Tanrı’nın rızasını kazanmak için yapıldığı gibi, diğer taraftan da paylaşımı ve sosyal yardımlaşmayı gerçekleştirmektedir.

Alevilikte, okunan “lokma gülbeng”lerinde “lokmalarınız, kurbanlarınız ulu dergâha yazılmış ola” ifadesi, dardan indirme kurbanında ve diğer kurbanlardan sonra, kurbanların Allah tarafından kabul edilmesi için bir duayı anlatmaktadır. Allah’ın, kurallarına uygun olarak yerine getirilen ibadetleri kabul etmesi, hak ediş kanunları/istihkâk ve Allah’ın adaleti gereğidir. Bununla birlikte, kulun, kurban ve diğer ibadetlerin kabul edilmesi için yaptığı dualar, ibadetindeki samimiyetini anlatmak açısındandır. Okumuş, “Aleviler, Kurban Bayramı’nda genel olarak toplumun kurban inancını paylaşırlar, yani İbrahim-İsmail örneğinde somutlaştırılan ve Allah yolunda en kıymetli varlığını feda edebilmeyi sembolize eden bir kurban anlayışıyla kurban keserler” demektedir.³⁷³