Tillar va adabiyot kafedrasi

Unli fonemalar tasnifi
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida unli fonemalar 6 ta: i, e, a, o, u, o‘. 
Unli fonemalar quyidagicha tasnif qilinadi: 
1
.Tilning oldinga va orqaga tomon 
xarakati, ya’ni tilning gorizontal harakatiga ko‘ra. Bunga ko‘ra unlilar 2 ga bo‘linadi: 
1) 
til oldi unlilari: 
i, e, a;
2) 
til orqa unlilari: 
u, o‘, o. 
Til oldi unlilari old qator unlilar deb ham yuritiladi. Ularni hosil qilishda til 
tishlarga tiraladi. Til orqa unlilari orqa qator unlilar deb ham yuritiladi. Ularni hosil 
qilishda til bir oz orqaga tortiladi. 
2
.Tilning yuqoriga, tanglay tomon ko‘tarilish darajasi, ya’ni tilning vertikal
harakatiga ko‘ra. Bunga ko‘ra unlilar 3 ga bo‘linadi: 
1)
yuqori (tor) unlilar: 
i, u; 
2) 
o‘rta (o‘rta keng) unlilar: 
e, o‘; 
3)
quyi (keng) unlilar: 
a, o. 
Yuqori (tor) unlilarni hosil qilishda til yuqoriga ko‘tariladi, havo yo‘li esa 
ancha torayadi; o‘rta (o‘rta keng) unlilarni hosil qilishda til bilan tanglay oralig‘i 
o‘rtacha bo‘ladi; quyi (keng) unlilarni hosil qilishda esa til bilan tanglay oralig‘i ancha 
keng bo‘ladi. 
3
. Lablarning ishtirokiga ko‘ra. Bunga ko‘ra unlilar 2 ga bo‘linadi: 
1)
lablangan 
unlilar: 
u, o‘, o; 
2)
lablanmagan unlilar: 
i, e, a.
Lablangan unlilarni aytilishida lablar doira shakliga kirib, bir oz oldinga 
cho‘ziladi. Lablanmagan unlilarning aytilishida lablar oldinga cho‘zilmaydi. 
Unli fonemalar tasnifi jadvali
 
Tilning vertikal harakatiga 
ko‘ra 
Tilning gorizantal harakati va lablarning ishtirokiga
ko‘ra 
Old qator lablanmagan 
Orqa qator lablangan 
Yuqori (tor) unlilar 
O‘rta(o‘rta keng) unlilar 
Quyi (keng) unlilar
i 
e 
a
u 
o‘ 
o 
Mashq.
So‘zlar tarkibidagi unli fonemalarni unlilarning tasnifi asosidagi 
quyida berilgan sxemaga joylang. 
Xalqqa ayting: men aslo o‘lganim yo‘q, 
Yov qo‘liga taslim ham bo‘lganim yo‘q: 
Men elimning yuragida yashayman. 
Erk deganning tilagida yashayman! (H. Olimjon) 

---

6 
Tilning gorizontal 
harakatiga ko‘ra 
Tilning vertikal 
harakatiga ko‘ra 
Lablarning 
ishtirokiga ko‘ra 
Old qator 
Orqa
qator 
Yuqori(t
or) 
O‘rta 
(o‘rta 
keng) 
qo‘yi 
(keng) 
Lablangan 
Lablanmagan