Ünden bugüN

1856-1922 Arasında Kadıköy'deki Başlıca Yangınlar

Yıl	Yer	Yanan Bina Adedi
1856	Merkez	250
1877	Osman Ağa	150
1892	Moda-Çarkçı	150
1894	Moda-Çarkçı	40
1894	Moda-Çarkçı	30
1897	Moda	42
1899	Moda	14
1900	Yeldeğirmeni	100
1901	Yeldeğirmeni	40
1911	Moda	50
1922	Haydarpaşa	100 +

KADIKÖY

336

337

KADIKÖY

Kadıköy'den Mühürdar'a uzanan sahil yolu.

Nazım Timuroğlu, 1993

gilizlerin, Küçük Moda Fransızların kendi içlerine dönük bir şekilde yaşadıkları yerlerdi. Buralarda az sayıda İtalyan Le-vantenine de rastlanmaktadır. Rumlar çoğunlukla Moda ve kısmen Yeldeğirme-ni'nde, Ermeniler çoğunlukla Altıyol ve Bahariye'de, Museviler Yeldeğirmeni'n-de, Türkler ise daha çok Hasanpaşa ve Yeldeğirmeni'nde yoğunlaşmışlardır. Yel-değirmeni'nde ayrıca I. Dünya Savaşı'na kadar küçük bir Alman kolonisi varlığını sürdürür.

1906-1907 Nüfus Sayımı'nda Kadıköy de Müslüman nüfusun toplam nüfusa o-ranının bir miktar arttığı görülür: Müslüman 12.589 (yüzde 44,8), Rum 7.994 (yüzde 28,45), Ermeni 4.988 (yüzde 17,75), Bulgar 50 (yüzde 0,17), Protestan 126 (yüzde 0,44), Musevi 1.732 (yüzde 6,16), yabancı 589 (yüzde 2,09), diğer (Süryani, Keldani, Çingene) 22 (yüzde 0,078).

Her nüfus sayımında, etnik grup tanımlamasında farklılıklar yapılmış olması nüfusun etnik gruplara dağılımında da farklılıklar ortaya çıkarabilmektedir. Yüzyıl başında Rum nüfusunun Kadıköy'de Ermeni nüfusa göre daha önemli bir ağırlığa u-laştığı görülmektedir. 1330/1914 Nüfus Sayımı'nda ise Kadıköy ve Üsküdar nüfusunun bir arada değerlendirildiği görülür. Bu açıdan Kadıköy için sağlıklı bir değerlendirme yapmak mümkün görünmese de yüzyıl başındaki oranların Rumlar lehine bir miktar değiştiği düşünülebilir.

1330/1914 Üsküdar ve Kadıköy'ün nüfus sayımı sonuçları şöyledir: Müslüman 70.447 (yüzde 63,10), Rum 76.244 (yüzde 68,29), Ermeni 30.642 (yüzde 27,44), Protestan 329 (yüzde 0,29), Musevi 6.836 (yüzde 6,1), Süryani-Keldani-Çingene 23 (yüzde 0,02), Bulgar-Surp-Ulah 196 (yüzde 0,017) olmak üzere toplam 184.717. Cumhuriyet Sonrası 23 Mart 1930'da Kadıköy ilçe olur. Bu tarihte Kadıköy'ün Kızıltoprak ve Erenköy

olmak üzere 2 bucağı vardır. Cumhuri-yet'in başlarında Kadıköy'ün mekânsal yapısında Osmanlı dönemine göre büyük farklılıklar görülmez. Osmanlı mirası devam etmektedir. Refik Halit Karay'ın Cumhuriyet arifesinde belirttiği gibi "Kadıköy Vapurunun boşalmasını insan bir seyran, çok güzel bir gezinti, bir zevk ve eğlence olarak kabul edebilir. İstanbul' un en tanınmış erkek çehrelerine orada rastlayabileceğiniz gibi, en şık ve en güzel giyinmiş, her ulustan en seçkin güzelleri de bir kafile, bir resmi geçit hâlinde toplu ve tabii olarak orada görebilir, ancak orada seyredebilirsiniz. Kadıköy hem mütevazı halk tabakasının, hem de sosyete mensuplarının yatağıdır." Anılan sosyal doku ve yarattığı mekânsal çevre Kadıköy' de varlığını 1950'lerin ortalarına kadar sürdürür.

Cumhuriyet'in kuruluşundan 10 yıl sonra kuzeyde Yeldeğirmeni'nden, güneyde Moda Burnu'na kadar olan alanın artık hemen bütünüyle dolduğu görülür. İb-rahimağa'da Şehzade Ziyaeddin Efendi' nin köşkünün 320 dönümlük geniş arazisi kısmen boştur. Haydarpaşa Çayrrı'ndan arta kalmış ve henüz demiryollarının işgaline uğramamış bir parça, Yeldeğirme-ni ile demiryolu arasında bir dil şeklinde deniz kıyısına dek uzanmaktadır. Kuşdili Deresi çevresindeki Kuşdili Çayırı yine kısmen boştur ve Kızıltoprak'ta Bağdat Caddesi ile Kalamış Koyu arasında da Tayyareci Vecihi'nin uçaklarını uçurabildiği bir çayır uzanmaktadır.

Kadıköy ban l iy elerindeki bahçeler i-çindeki köşklerin oluşturduğu sayfiye karakteri yine devam etmektedir. Köşkler Osmanlı'nın son dönemlerinden beri kısmen yaz kış kullanılmaktadır. Ancak Mü-tarake yıllarında İstanbul hayatına katılan bir yenilik Cumhuriyet döneminde Kadıköy banliyölerinin sayfiye karakterini tekrar pekiştirmektedir. İstanbul'da Beyaz

Rusların tanıttığı plaj, Cumhuriyet'in özgür ortamı içinde kısa sürede deniz hamamı ve deniz banyosu geleneğinin yerini almış; Kadıköy sahillerinde, Moda, Fenerbahçe^ Caddebostan, Suadiye gibi tüm İstanbul' da tanınan ve sevilen plajlar ortaya çıkmıştır. Deniz kirliliğinin ciddi boyutlara ulaştığı 1970'lerin ortalarına kadar bu plajlar hemen tüm İstanbul'da rağbet görmüş, varlıklarını ise bir ölçüde deniz dolgularının yapıldığı 1980'lerin ortalarına kadar sürdürebilmişlerdir. Kadıköy sahillerinin bir anlamda tüm İstanbul'un plajı haline geldiği dönemler boyunca banliyölerdeki yerleşme yapısı da âdeta yeniden keşfedecek şekilde denize daha çok yönelmiş ve kıyı kesiminde yer alan bağ ve bostanlar köşklerle dolmuştur.

Cumhuriyetle birlikte Kadıköy bazı modem kentsel hizmetlerden de yararlanma imkânına kavuşmuştur. Bunlar 1928' de gelen elektrik ile 1927'de şirket olarak oluşturulup 1928'de Üsküdar-Kısıklı arasında ilk seferlerine başlayan tramvaydır. Üsküdar-Haydarpaşa ve Bağlarbaşı-Hay-darpaşa arasında 1929'da açılan ilk hattı, daha sonra da 29 Ekim 1934'te Haydarpa-şa-Altıyol-Kadıköy (İskele) ve Kadıköy-Altıyol-Kızıltoprak-Ihlamur-Feneryolu-Su-adiye-Bostancı hatları izler. Bu işletmeyi, ülkemizin ilk girişimci-işadamlarından olan ve Kadıköy'de adını taşıyan bir sinema, İdealtepe'de son zamanlarda doldurularak yol geçirilen bir plaj ve aynen bir sanatoryum yaptırmış olan Süreyya Paşa' nın öncülüğünde Üsküdar-Kadıköy ve Havalisi Halk Tramvayları Türk Anonim Şirketi oluşturulur. Üsküdar ve Kadıköy'de tramvay işletmesiyle ilgili olarak yapılan fizibilite araştırmaları arasında iskelelerde yolcu sayımları da yapılır. Haziran 1926' da bir hafta süren sayımlara göre Kadıköy İskelesi'ne gelen giden günlük ortalama yolcu-sayısı toplam 14.639 olarak bulunur. Anadolu yakasında tramvaylar İstanbul yakasından daha geç olarak 1967'ye kadar hizmette kalır.

1930'larda İstanbul'un imarı ile ilgili çalışmalarda Kadıköy için de bazı öneri ve projeler geliştirilir. 1933'te açılan uluslararası yarışma için çağrılan uzmanlardan Alman H. Elgötz(-»), liman yeri için Haydarpaşa'nın uygun olabileceğini belirtirken, Haydarpaşa ve Kadıköy'de yeni bir iş ve ticaret alanı kurulmasını, Kuşdili Deresi yanında da bir sanayi bölgesi oluşturulmasını önerir. Fransız şehir plancısı A. Agac-he(->), Mühürdar'dan Kadıköy İskelesi'ni de içine alacak şekilde Harem İskelesi'ne kadar bir sanayi bölgesi, Haydarpaşa'da eski tıp fakültesi önünde de bir ticaret bölgesi oluşturulması önerisinde bulunur. H. Lambert(->) ise, Kadıköy için Boğaz'dan gelip Üsküdar üzerinden Kadıköy'e ulaşacak, Moda'dan Küçük Moda'yı bir viyadükle aşıp Yoğurtçu Parkı'na inecek bir yol önerisiyle yetinir. Hiçbirinin uygulamaya aktarılmadığı bu yanşmaya sunulan ö-nerilerin Kadıköy'ün mevcut dokusunu ve özelliklerini dikkate almadığı görülür. 1930'lu yıllarda Ankara İmar Planı müellifi Alman Herman Jansen'e Anadolu'da çe-

şitli şehirlerin plan etütleri yaptırılırken, Fenerbahçe Yarımadası için de bir plan hazırlatılır. Ancak bu plan uygulanmaz.

1936-1951 arasında İstanbul Nazım Pla-nı'nı hazırlayıp yönlendiren Fransız H. Prost'un(-») önerilerinde daha ölçülü kaldığı görülür. Prost Kadıköy'de bir stadyum, Fenerbahçe Yanmadası'nda da İçişleri Bakanlığı isteğiyle bir yat limanı düzenler. Prost Kadıköy ve çevresinde sanayi konusunda oldukça çekimser davranırken yörede konut, sayfiye ve ticaret kullanımlarını destekleyici bir tutum takınır. Prost'un İstanbul yakasına nazaran şehrin Asya yakasındaki yerleşmelerle fazlaca ilgilenmediği, genelde mevcut durumu bir veri olarak kabul ederek bazı o-lumsuzlukları giderici sınırlı operasyon ö-nerisiyle yetinmeye çalıştığını söylemek mümkündür.

Bu arada 1938'de Belediye İmar Bürosu müşavirlerinden Sabri Oran, Kadıköy ve yakın çevresi için bir plan teklifi hazırlar. Plan genel olarak uygunlanmamışsa da bu plandaki kimi önerilerin zaman i-çinde gerçekleştiği görülür. Haydarpaşa yönünde Rıhtım Caddesi'nin istimlak maliyetlerinden kaçınmak için denizin doldurularak genişletilmesi, o zamanki Ankara yolu olan Bağdat Caddesi'nin genişletilmesi ve tanzimi, bu çalışmanın sonradan gerçekleşen önerilerindendir. Bu planın ilginç yönlerinden bazıları İbrahima-ğa ve Acıbadem yönünde bahçeli evlerden oluşan bir toplukonut alanı inşa edilmesi (bu önerinin Koşuyolu'nda kısmen gerçekleştiği söylenebilir), keza Haydarpaşa Çayırı'nda demiryolu mensupları için bir mahalle oluşturulması ve Kadıköy'ün kimliğine uymadığını iddia ettiği hal binasının yıkılarak meydanın genişletilmesidir.

Bütün Türkiye'de durağan bir kentsel yapının hüküm sürdüğü 1940'larda, Kadıköy'de, özellikle banliyölerde ahşap köşklerin yıkılarak yerlerine betonarme villaların yapıldığı bir süreç belirginleşmeye başlar. Bu süreç 1960'ların ortalarına kadar az çok devam eder. 1938-1949 arasında Vali ve Belediye Başkanı Dr. Lütfi Kır-dar'ın giriştiği ve İstanbul'daki üçüncü i-mar operasyonlarını oluşturan dönemde, Kadıköy'de gerçekleştirilen projeler İstanbul yakasına nazaran adet ve ölçek olarak daha sınırlı kalır. Kadıköy-Üsküdar yolunun Haydarpaşa'da demiryoluna rastlayan kesimine bir köprü yapılması, Bağdat Caddesi'nin Kartal'a kadar asfaltlanması, Kadıköy Halkevi'nin inşası bu dönemin Kadıköy'deki en önemli imar operasyonları olur. Bunun yanısıra, altyapı konusunda Lütfi Kırdar operasyonları sırasında bazı adımlar atıldığı görülür. 1887'de 99 yıllık işletme imtiyazı almış olan Üsküdar-Kadıköy ve Havalisi Su Şirketi, 1937'de Sular İdaresi'ne devredilerek, şebekede yenilemeler yapılır. Kozyatağı'nda bir su deposu inşa edilir. Hasanpaşa'da yer alan Kadıköy Gazhanesi'ni de işletmekte olan Havagazı Şirketi, 1945'te iETT bünyesine katılırken, toplu ulaşım alanında tramvayları desteklemek amacıyla 1947'den itibaren otobüs işletilmesine de başlanır.

Kadıköy Meydanı'nın denizden görünümü. Nazım Timuroğlu, 1994

1950'li yıllarda tüm İstanbul gibi Kadıköy'ün de yaşantısını ve çehresini etkileyen iki önemli gelişme vardır. Türkiye'nin girmekte olduğu hızlı kentleşme süreci içinde büyük kentlerin çevrelerinde gecekondu mahalleleri oluşmaya başlamıştır. Kadıköy'de de ilk gecekondular 1950'lerin ikinci yarısında, bu yüzyıl başlarına kadar bir eğlence ve gezinti yeri olan Fikirte-pe çevresinde ortaya çıkar. 1950-1952 arasında da dar gelirlilerin konut sahibi olmaları amacıyla Koşuyolu mevkiinde bahçeli müstakil evlerden oluşan bir mahalle kurulur. Birçok benzeri gibi sonuçta hedef gelir grubu yerine orta ve orta-üst gelir gruplarının bir mekânı haline gelen Koşuyolu'nda, Türkiye deneyimi içinde nitelikli ve iyi planlanmış bir konut çevresi yaratılır. 1950'lerdeki ikinci gelişme ise Menderes operasyonları olur. Her ne kadar Menderes operasyonları da daha öncekiler gibi ağırlıklı olarak şehrin Avrupa yakasında uygulamaya konulur ve Anadolu yakasında faaliyetler daha sınırlı tutulursa da, bu dönemde Kadıköy'de de bir dizi yeni yol açılması ya da yol genişletilmesi türünden imar uygulamaları yapılır. Bu dönemde, Kadıköy ve Bostancı' ya kadar olan sahada yapılan veya yapılması düşünülen yol çalışmaları şunlardır: Üsküdar-Karacaahmet-Kurbağalıdere yolu, Bağdat Caddesi, Kadıköy-Altıyol, Ka-dıköy-Duvardibi-Üsküdar yolu, Kadıköy-Moda sahil yolu, Moda-Kalamış-Fener-bahçe sahil yolu, Fenerbahçe-Çiftehavuz-lar-Caddebostan sahil yolu, Kızıltoprak-İçerenköy yolu, Merdivenköy-Uzunçayır-Kısıklı-Beylerbeyi yolu, Çamlıca-Acıba-dem-Kadıköy yolu, Kadıköy-Koşuyolu, Merdivenköy-Kısıklı yolu, Göztepe-Mer-divenköy yolu, Suadiye-îçerenköy yolu, Merdivenköy-Bostancı yolu, Bostancı-îçe-renköy yolu, Caddebostan-Erenköy-Mer-divenköy yolu. Bu yolların tümü gerçekleştirilememiştir. Özellikle sahil yollarının

inşası çok sonraları 1980'lerde mümkün olmuştur. Yine yapılması öngörülen yol çalışmalarından büyük kısmı yol genişletmesi ve asfaltlanması olmuştur. Bu dönemde Kadıköy Meydanı da ele alınmıştır. Daha önceki dönemde çevrede yer alan bazı yapı adalarının yıkılması yoluyla genişletilmiş olan meydanda refüjlü yollar, otoparklar ve yeşil alanlara yer veren bir proje düşünülmüştür. Mevcut iskele binasının yenilenmesi ve hal binasının otogar olacak şekilde tadil ve restore edilmesine de meydan için düşünülen projede yer verilmiştir. Araç trafiğine öncelik veren bir anlayışa sahip olduğu görülen projede araba vapuru iskelesi ve araç bekleme yerlerinin düzenlenmesinden de bahsedilmiştir. Yol düzenleme çalışmaları dışında bu dönemin bir diğer imar uygulaması da Moda Deniz Kulübü için büyük bir oteli de içeren yeni bir tesis yapımı olmuştur. Meydan projesi gibi bu çalışma da büyük ölçüde sonuçsuz kalmıştır.

Yapımı 1953'te başlayan Haydarpaşa Limanı ilave rıhtım ve depo inşaatları ile 1954'te başlayıp 1957-1958'de biten Hay-darpaşa-Pendik çift şeritli yolu (eski E-5, yeni D-100), bu dönemde Kadıköy'de gerçekleşen iki büyük ve önemli projedir. Özellikle Bağdat Caddesi yerine yerleşmenin kuzeyinde inşa edilen yeni Ankara yolu ile şehirler arası trafik yerleşme içinden çıkarken, yeni yol güzergâhıyla da bir anlamda yeni bir psikolojik sınır tanımlanmıştır. Ankara yolu güzergâhı ile Bağdat Caddesi ve Kadıköy merkezim Merdiven-köy, Göztepe, Erenköy, İçerenköy gibi iç taraftaki yerleşmelere bağlayan yeni yollar sayesinde, yapılaşma deseni daha önceki kıyı, Bağdat Caddesi, demiryolu çizgisinden koparak sonraki on yıllarda Ankara yolu çevresindeki boşluk ve çayırlara doğru kaymıştır. Böylece kıyıya paralel uzanan ve demiryolundan fazla uzaklaşmayan yapılaşma deseni, karayolu ter-