Ünden bugüN

KAPALIÇARŞI

424

425

KAPALIÇARŞI

Kapalıçarşı

istanbul Ansiklopedisi

lece, değerli çarşının tarihi kimliğinden ve atmosferinden geriye pek bir şey bırakmadı. Daha sonra bu reklam kargaşası sona erdirilmişse de, 1980'li yıllar boyunca süren iç onarım sırasında, kubbe ve tonoz içleri ile pencere kemerlerine ve duvarlara uygulanan kalem işi süslemelerine, hem çiğ renkleri ile, hem de sadeliğe dayalı klasik Osmanlı sanatını aşan bir süsleme bolluğu ve doluluğu ile rahatsız edici bir görüntü verilmiş durumdadır. Kapalıçarşı'nın Bölümleri Yaklaşık 30,7 hektar yüzölçümüne oturmuş, 61 sokaktan oluşan yapı kompleksini, 3 ana bölümde ele almak gerekir:

İç Bedesten: Kapalıçarşı içinde ilk yükselen bina, çarşının esas çekirdeğini oluşturan Eski Bedesten'dir (öbür adları ile îç Bedesten, Cevahir Bedesteni). Yapı, 3 sırada 15 kubbe ve filayakları üstüne gelen 8 küçük tümsek ile örtülüdür. Kubbe kasnakları düz yüzlü ve 8 köşelidir. Kubbeler 1,5 m kalınlığındaki 4 duvarına ve 4,35x

2,45 boyutlarındaki 8 masif ayağa ve bunları örten tonozlara oturmuştur. Ayaklar 6,85 m'ye kadar kesme taştan, duvarlarsa bir sıra tuğla, bir sıra düzgün moloz taşı ile örülmüş, taşlar arasına dikey tuğla beslemeler konulmuştur. Filayakları arasındaki tonozlar ve kubbeler, tuğladan yapılmıştır. Tonozlar arasında ardıç ağacından gergiler vardır. Kubbeler birkaç cm farkla birbirinin aynıdır ve orta kubbe yüksekliği, 14,89 m'dir. Dört yandaki kapılar birbirinin aynıdır, üst kısmın yan duvarlarında, her aksta bir tane olmak üzere 1,50x1,75 m boyutunda pencereler vardır.

Binanın iç yüzölçümü, 45,3x29,5 olmak üzere, 1.336 rtf'dir.

iç Bedesten'in kapılan, içten ve dıştan, iki merkezli sivri hafifletme kemerleri altında basık mermer kemerler ve mermer sö-ve ve mil yatakları ile yapılmış, kanatları kalın çivi başları ile süslenmiştir. Kapılar, son devirlerdeki adları ile, kuzeye bakanı Sahaflar, güneyi Takkeciler, doğudaki Ku-

yumcular ve batıya açılanı ise Zenneciler' dir.

Aşağı kesimlerde ve kubbelerde pencere yoktur. Sadece, çevredeki bina ve galerilerden daha yukarı düzeyde, duvarlardadır. Pencereleri açıp kapatabilmek üzere duvarlara içten dolaşan tahta ve basit bir balkon yol yapılmıştır. Bunun, gece bekçilerinin çarşıyı yukarıdan gözetleme ve dolaşmalarını sağlamak için yapıldığını ileri sürenler de vardır.

Yapının içinde, eski ve klasik yerleşme düzeninde, sivri kemerli kapılarla girilen ve "mahzen" denilen 44 adet hücre-dük-kân bulunuyordu. Mahzen deyimi birçok yazarı yanıltmış ve yeraltı deposu zannet-tirmiştir. Bunlar dört yüzlü iç tonozlarının en yüksek noktasındaki bir delikten hava alır. Işık düzeni yoktur. İlk şeklinde kapılan demirdendi. Son 25-30 yılda çarşı yoz-laşır ve "sandık'lar "dükkân'laşırken, bu mahzen bölümleri de dükkânların ve vitrinlerin arkasında kaldılar. Tabii bu iç mah-

zenler, ancak duvar kenarına dizili dükkânlar için bahis konusudur.

Yükseklik bakımından çarşı, tüm yapılarında, tek katlıdır. Sadece Kürkçüler Çarşısı iki katlı ise de, bu da geç devir eseri olan, sokakları demir konstrüksiyon ve camla kaplı, değişik bir yapıdır.

Malzeme kimi yerlerde tek cins, kimi yerlerde değişiktir. Kemerler ve tonozlar hep tuğladır. Sütunlar çoğunlukla kesme taştır. Duvarlar ise bazen tuğla üzeri sıva, bazen taş, bazen de karışık taş üzeri sıvadır.

Çatı kaplamaları, genellikle kiremitti. Önceki yüzyıllarda kurşun kullanıldığı düşünülebilir. 1954 yangınından sonra yapılan tamirde kiremit yerine asfalt çekilmiştir.

Kalpakçılar Caddesi'nin üstü, betondan beşik tonozlu bir çatı ile kapatılmıştır.

Yağmur olukları ve çatıda dereler, tek tip ve muntazam bir sisteme bağlanmamıştır. Çarşı ayrıca eklemeler, kısmi düzeltmeler gibi palyatif inşaatla da biçim aldığından yağmur akıntıları sorunu her zaman sağlıklı bir düzene kavuşturulamamış ve bu su işi mimari içinde hep olumsuz bir rol oynayarak, tonozları, duvarları, içten içe çürüten, rutubeti artıran, koca yapıyı hızla harap etmeye götüren bir unsur halinde işlemiştir.

Kapalıçarşı aydınlatma bakımından, doğal sistemdeydi, yani gümşığı ile aydınlanırdı. Camilerde olduğu gibi ortadan inen avizeler, kandiller yolu ile ışık düşünülmemişti. Verilen aydınlatma biçimi, sokakların üstünü örten tonozların, yani yarım silindir biçimi kemerli örtünün yanları boyunca pencereler açılmasıdır. Bazen pencereler, özellikle eğimli sokaklarda, kademeli olarak seviyesi düşürülen tavanda, alınlıklarda sıralanmıştır. Kimi yerde de, bir sokağın üstünde tonoz, baca gibi yükselmiş, fırdolayı pencerelerle fener usulü aydınlık verilmiştir.

Aydınlatmanın sadece güneş ışığına bağlanması, biraz, belki kolay yanma tehlikesi gösteren eşyaya karşı güvenlik ihtiyacı ve biraz da çarşının günlük programının, yani açık bulunduğu zamanın bir sonucu idi: Akşam geç vakte kadar açık kalmayan bir pazar yeri için, fazlasına gerek yoktu. Ama bu, yüzeysel ve görünürdeki bir nedendir. Asıl sebep filozofiktir. Bu çalışma saatleri eski Türk toplumunun manevi dünyasının bir sonucuydu. Dünkü istanbul erken kalkar, ticaret ve el sanatları gün boyunca işler, özellikle kış günleri akşam e-zanı okunmadan herkes elinde çıkını ile evinin yolunu tutardı; çarşı tüccarı ve esnafının, o yüzden, tavandan giren aydınlıktan fazlasına ihtiyacı yoktu.

Havalandırma bakımından çarşı, yapıldığı çağın dengeli nüfusuna ve ölçülü yerleşimine uygun olarak, doğal vantilasyo-nuna bırakılmış, ayrıca önlemler düşünüle-memiştir. Bu kadarı, geçen yüzyıllar için yetiyordu. Bütün Osmanlı çarşılarında olduğu gibi, masif taş bir yapı, yüksek tavan ve yukarıda pencereler düzeni, yazın serin, kışın ılık bir hava sağlamanın yeterli ortamı idi. 20. yy sona ererken İstanbul'un içine düştüğü, altyapı tesisleri hazırlanma-

19. yy'ın

sonlarına ait

iki kartpostalda

Kapalıçarşı.

Halet Halefoğlu

koleksiyonu (üst),

TETTVArşivi

dan nüfus akını ve patlaması ve buna paralel olarak kentin her köşesinde gezici ve dükkâncı esnaf sayısının hızla yükselmesi, Kapalıçarşı'yı bu konuda da olumsuz etkilemiştir. Eski ferah, rahat çarşıyı, artık ö-zellikle yaz aylarında, ampul yüklü vitrinlerinden yayılan sıcaklıkla bir kat daha a-ğırlaşan nemli ve ağır bir hava doldurmaktadır.

Sandal Bedesteni: Yapılış sırası ile çarşının ikinci çekirdek binası olan Sandal Bedesteni ise (öbür adları ile Bedestân-ı Ce-dîd, Yeni Bedesten, Küçük Bedesten), Eski Bedesten'e benzer. Küçük adı, yüzölçümünün 40x32 m boyutlarında oluşundan gelir. Yapı 2,25x2,63 boyutlarında 12 filayağı'nın ve 1,30 m kalınlığında 4 duvarın taşıdığı 20 kubbe ile örtülüdür. Kubbe sayısı, bu cins Osmanlı çarşıları içinde en fazla olanıdır. Kubbeler birbirinin eşidir ve 12,70 myüksektedir. Yapı tekniği ve materyali de hemen hemen Eski Bedesten'in aynıdır. Yani ayaklar kesme taştan, duvarlar moloz, kemer ve kubbeler tuğladır. Kubbe kasnaklan alçak ve sağırdır. Bunda da pencereler sadece duvarlarda ve çevreden yüksek bir hizadadır. Yapıya 4 kapı ile girilirken bugün sadece biri Kapalıçar-

şı'nın içinden, öbürü, Nuruosmaniye'den olmak üzere 2 girişi kalmış, bunlara tam karşı yöndekiler örülerek, önlerine muhammin odası ve tuvalet yapılmıştır. Sandal Bedesteni, 19. yy'ın ortasında Osmanlı İmparatorluğu gümrük indirimleri ile Avrupa endüstrisine teslim edilirken, yerli dokumacılığın çöküşüne paralel olarak yoksul-laşmış, 1912'den itibaren esnaf düzeninin kaldırılması ile çökmüş ve 1914'te belediyece satın alınıp ya da kanıulaştırılıp, müzayede yeri haline konulmuştur. Bu düzenlemeyi yapan Şehremini Operatör Cemil Paşa'nın (Topuzlu) Paris'in ünlü mezat yeri Drouot'yu takliden bedesteni müzayede salonu haline getirdiği söylenir (müzayede salonları 1980'li yıllarda kaldı-rılmışır).

Öbür Bölümler: Kapalıçarşı'nın 2 bedesten dışında kalan bölümlerinin genel yapı karakterleri şöyle özetlenebilir: Mimari yerleşim bakımından bu sokaklar dünyası, simetrik ve geometrik değil, oluşum biçimini ve geçirdiği depremler, yangınlar ve kısmi onarımları tamamen yansıtacak şekilde, dağınık ve deyim yerindeyse, "romantik" bir bünyededir. Batı kentlerinin kapalıçarşılarında görülen plan, yani tam