Ünden bugüN

KAYIKHANELER

Kayıkları çekmek, ayrıca yağmurdan ve güneşten korumak amacıyla tasarlanan mekânlar "kayıkhane" olarak adlandırılagel-miştir.

Tarih boyunca, özellikle de Osmanlı döneminde denizle iç içe yaşanan, deniz u-laşımından azami derecede yararlanılan istanbul'da ve yakın çevresinde kayıkhaneler, sahilsaraylar ve yalılar başta olmak üzere, Haliç ve Boğaz kıyılarında yer alan hemen her türlü yapının vazgeçilmez birer parçası olmuştur. İçlerinden pek azının günümüze ulaşabildiği kayıkhaneler, çoğunlukla ait bulundukları yapının zemin katında, denizle aynı kotta yer almakta, bir kısmı da bu yapının bahçesinde bağımsız o-larak tasarlanmaktaydı.

II. Mahmud dönemine (1808-1839) ait 1230/1814-15 tarihli Bostancıbaşı Defte-rz'nde, İstanbul kıyılarında yer alan diğer yapılarla birlikte, kayıkhanelerin de dökü-

mü bulunmaktadır. Ancak bu kaynakta zikredilen kayıkhanelerin îstanbul'dakile-rin tamamını teşkil etmediği, birkaç istisna dışında, ancak bağımsız yapı karakterinde olan kayıkhanelerin kaydedildiği dikkati çekmektedir. Bu vesileyle 19. yy'ın başlarında Haliç ve Boğaz kıyılarında bu bağımsız kayıkhanelerin dağılımı, hangi kesimlerde yoğunluk gösterdikleri ve mülkiyet durumları tespit edilmekte, ayrıca bir kısmının herhangi bir yapıya ait olmaksızın, şahsi mülk ya da vakıf olarak, gelir sağlamak amacıyla tesis edildikleri anlaşılmaktadır.

Topkapı ve Dolmabahçe saraylarının

20. yy'ın

başında

çekilmiş

bir fotoğrafta

Sarıyer'deki

Ali Kethüda

Camii'nin

bugün

bulunmayan

kayıkhanesi.

istanbul/

Le Regard de

PierreLoti, 1992

Yüzyıl başında Galata Köprüsü ve kayıkçılar.

Nazım Timuroğlu

müştemilatından olan saltanat kayıklarına mahsus kayıkhaneler, kendi türünün en büyük ve gösterişli örneğini teşkil etmekteydi. Bağımsız yapı niteliğindeki bu kayıkhanelerden Topkapı Sarayı'na ait olanı, Sepetçiler Kasrı'nın(-0 hemen yanında, Sa-rayburnu yönünde yer almaktaydı. 16. yy' in sonlarından 19. yy'ın birinci çeyreğine kadar Sarayburnu'nun görüntüsünü tespit eden çeşitli gravür ve resimlerde (Sco-rella, 16. yy'ın sonlan; C. H. van Essen, 17. yy'ın ikinci yarısı; Grelot, 1680 dolayları; Runciman Koleksiyonu'ndaki resim, 17. yy'ın sonları; Loss, 1712 dolayı; J. B. Lep-rince, 18. yy'ın sonları; Barker, 1813; Lö-

Boğaziçi'nde bir yalı ve kayıkhanesi. ktunbul'/Le Regard de Pierre Loti, 1992

wenhielm, 1825-1827) kırma çatı örtülü beş ya da altı birimden oluşan bu kayıkhane görülebilmekte, Grelot'nun gravüründe bu yapının önünde "Caickana ou Remises desBarques du G. S. (Grand Seigneur)" yazısı teşhis edilmektedir.

Dolmabahçe Sarayı'nın kayıkhanesi ise aynı adı taşıyan caminin yanında, Kabataş yönünde bulunmaktaydı. Bu çevrenin eski durumunu belgeleyen fotoğraflarda kayıkhanenin iki katlı, büyük boyutlu, kagir bir yapı olduğu görülür. Zemin katın kayıkhanelere, üst katın ise saray hamlacılarının koğuşlarına tahsis edildiği bilinmektedir. Bugünkü Dolmabahçe Sarayı'nın yerinde bulunan eski Beşiktaş Sarayı'na ait iki kayıkhane de 1230/1814-15 tarihli Bostancıbaşı Defteri'nde "Sandal-ı Hümayun Kayıkhanesi" ve "Piyadeler Kayıkhanesi" olarak zikredilmiştir.

Yalıların altında yer alan kayıkhaneler ise üstleri beşik tonozla veya ahşap döşeme ile örtülü, dikdörtgen planlı mekânlardır. Denizle bağlantıyı sağlayan açıklıklar hemen daima ahşap kepenklerle donatılmakta, bu kayıkhaneler bazı örneklerde yalının zemin kat taşlığı ile bütünleşmekteydi. Diğer taraftan yalı konumundaki bazı cami, mescit ve tekkelerin bünyelerinde de kayıkhanelere rastlanabilmektedir. Sarıyer'deki Ali Kethüda Camii(->) ile Eyüp' teki Bahariye Mevlevîhanesi(->) bunlara örnek olarak verilebilir.

Bibi. "Bostancıbaşı Defterleri", ISTA, VI, 2979-2995; Eldem, istanbul Anıları, 8-34; Eldem, Boğaziçi Anılan, 18-20; Eldem, Boğaziçi Ya-lılan-Rumeli Yakası, ist., 1993, s. 226-227.

M. BAHA TANMAN