Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

Ulduz qərbincə, "Batanları sevməm." dedi.

Ayədə keçən "efele" hərəkətinin məsdəri olan "uful" sözü, batma mənasına

gəlir. Burada, batma xüsusiyyətinə sahib meydana gəlinin ulduzun rəbliyini,

tanrılığını ləğv edici, etibarsız qılıncı bir vəziyyət olduğu açıqlanır. Çünki

batan ulduzun özünü görənlərlə əlaqəsi kəsilər. Əlaqənin kəsildiyi vəziyyətlərdə

varoluşsal tədbir və rəhbərliyi icra etmənin imkanı qalmaz.

Kənar yandan qul ilə tanrı arasındakı rəblik (idarəçilik) və qulluq (idarə olunanlıq)

əlaqəsi, gerçək bir əlaqəyə söykən/dözür. Bu isə, qulun tanrısını

sevməsini tələb edir. Çünki arada varoluşsal bir cazibə və qaçınılmaz

təbii/tabe meydana gəl söz mövzusudur. Bu səbəbdən yox olan və sevginin səbəbini meydana gətirən

gözəlliyi dəyişən birini sevmənin mənas(n)ı yoxdur. Hərçənd insanların

ümumiyyətlə səthi gözəlliyi sevdikləri və göz oxşayan ənənəvi

bəzəklərə qapıldıqları görülər; ancaq bu, insanın ilk etapda qəbul etdiyi gözəlliyin

təsirində qalmasından, onun yox olucu və tükənici xüsusiyyətini

diqqətə al/götürməməsindən qaynaqlanan bir vəziyyətdir. Halbuki tanrı, qalıcı

bir varlığa sahib olma vəziyyətindədir. Rəftar və vəziyyətində dəyişikliklər

olmamalıdır. Yaşayan, sonra ölən; bir müddət yerində qalan, sonra

yol alan/sahə; doğan, ardından batan; görünən, sonra gizlənən; keçici zövqlər

verən gözəlliklər və göz oxşayan bəzəkli obyektlər kimi olmamalıdır. Kimi

zaman insanın ağılına xitab və ya poetik bir şərh kimi gəlsə də, İbrahim

Peyğəmbərin (ə.s) bu sözü kanıtsal bir xüsusiyyətə malikdir. Bu

xüsus üzərində yaxşıca düşünmək lazımdır.

Hansı mənada olursa olsun, Hz. İbrahim batmasından ötəri ulduzun

rəbliyini etibarsız sayır. Ya tanrılığın etibarsızlığını, kinayə sənəti yoluyla

batdığı üçün onu sevmədiyini ifadə edərək dilə gətirir. Ki birini

rəb əldə etmə və ona qulluq təqdim etmə sevgiyə söykən/dözər. Birini sevməyənin

ona qulluq təqdim etməsi mümkün deyil. Necə ki İmam Sadiğin (ə.s)

belə dediyi rəvayət edilmişdir: "Din, sevgidən başqa bir şeydirmi ki?"

Daha əvvəl bu xüsus üzərində dayandıq.

Ya da irəli sürdüyü dəlilin, sevginin ol/tapılmamasına söykən/dözmüş olmasını

izah etməyə çalışır. Bu səbəbdən burada ulduzun batmasından

danışması, ona istiqamətli sevgisinin olmadığının səbəbinə diqqət

400 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

çəkməsi üçündür. Çünki rəblik və ilahlıq, sevgini tələb edir; sevginin

olma-ması sevginin gərəkləri olan rəblik və ilahlıq xüsusiyyətlərini mənfilər.

Bu səbəbdən dəyişməz, qalıcı gözəlliyi ol/tapılmadığı üçün fitri və

iç güdüsel sevgiylə yönelinmeyen biri rəblik xüsusiyyətini layiq olmaz. Dəlilin

bu ölçüs(n)ü daha diqqətə çarpandır və ayədəki mübahisə/müzakirənin axışı buna

söykən/dözməkdədir.

O halda ayələrin axışında əvvəlcə sevgi və qulluq və ya mabutluk

arasındakı zəruri əlaqəyə işarə edilməkdədir.

İkincisi: Hz. İbrahim (ə.s) Ulduzun tanrılığını etibarsız sayma məzmununda

onunla Günəş və Ay arasındakı ortaq bir xüsusiyyətlərini əsas al/götürür.

Sonra tezisini davam etdirir və ulduz üçün irəli sürdüyü səbəbi Ay və

Günəş üçün də gündəmə gətirir. Bunun səbəbi, ya Hz. İbrahimin -

daha əvvəl işarə edildiyi kimi- ay və günəşin də ulduz kimi doğulub batdıqlarını

indiyə qədər müşahidə etməməsidir, ya da hər üç müşahidədə

həmsöhbətlərinin fərqli birliklər olmasıdır.

Üçüncüsü: Hz. İbrahim, "Batanları sevməm." deyərkən, tanrılığı etibarsız

etmə məzmununda ağıl sahibi varlıqlara aid bir istifadəsi [yəni "əfvilin"

sıygasını] əsas al/götürür. Bununla sanki bunu demək istəyir: "Şüur və

ağıl sahibi bir varlıq başdan etibarən rəblik xüsusiyyətini layiq olmaz. Necə ki

ondan köçürülən sözlərdən buna bağlı işarələr qəbul edirik:

"Atacığım! Eşitməyən, görməyən və sənə heç bir şey qazandırmayacaq

olan şeylərə nə üçün tapınırsan?" (Məryəm, 42) "Atasına və

qövmünə, 'Neyə tapınırsınız?' demişdi. 'Bütlərə tapınırıq, onlara

qulluq edirik.' dedilər. 'Yaxşı, dedi. Siz dua etdiyiniz zaman onlar

eşidirlərmi? Yaxud sizə fayda və ya zərər verə bilirlərmi?' 'Xeyr;

amma atalarımızın belə etdiklərini gördük.' dedilər." (Şuəra, 70-74)

Əvvəl haqqlarında heç bir şey bilmirmiş kimi, tapındıqları şeyləri soruşur.

Onlar da qulluq təqdim etdikləri tanrıların ağılsız və duyğusuz bəzi

cəsədlər və heykəllər olduğunu ortaya qoyacaq şəkildə cavab

verincə, Hz. İbrahim bu səfər, bu tanrıların məlumat və güc sahibi olub

olmadıqlarını soruşur. İfadələrində ağıl sahibi varlıqlara xas sözüklər

istifadə edir ki, bununla, bir məbudun ağıl xüsusiyyətinə sahib olmasının

lazım olduğunu vurğulamağı məqsəd qoyur.

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................................................ 401

77) Ayı doğularkən görüncə, "Budur rəbbim!" dedi...

Ayənin orijinalında keçən "baziğ" sözünün məsdəri olan "əl-bu-zuğ",

doğulmaq mənasını verər. Daha əvvəl, "felemma re'a...=görünce..." ifadəsinin

mövzunun əvvəliylə əlaqəli olduğuna dəlalət etdiyinə və "Budur

rəbbim!..." ifadəsinin də bir fərziyyə və ya üzərlərində təsirli olmaq üçün

onlardan olduğunu və qəbul etdikləri şeyi qəbul etdiyini göstərmə məqsədinə

istiqamətli olduğuna, əvvəlki ayəs(n)i təfsir edərkən toxunmuşduq.

Lakin, ayın batmasından sonra, "Rəbbim mənə doğru yolu göstərməsəydi,

əlbəttə sapan birlikdən olardım." sözü, kinayəli bir izahat

ehtiva etməkdədir. Çünki Hz. İbrahim (ə.s) ulduzun tanrılığını, batan hər cisimi

maraqlandıran ümumi bir xüsusiyyətdən hərəkətlə etibarsız saymışdı. Ay da

qərbincə, onun Ayın tanrılığına bağlı qiymətləndirməsi özbaşına ortaya

çıxmış oldu. Çünki bu qiymətləndirməsini daha əvvəl ulduzun batması

üzərinə dilə gətirmişdi: "Batanları sevməm." O halda "Rəbbim mənə

doğru yolu göstərməsəydi" sözü daha əvvəl, Ay üçün, "Budur rəbbim!"

şəklində ifadə etdiyi qiymətləndirməsinin bir sapma olduğuna istiqamətli

bir işarədir. Bu səbəbdən bu fikirində israr etməsi vəziyyətində,

Ayın tanrı olduğunu söyləyən pozğunlar birliyinin bir fərdi olacaq.

Bunun pozğunluq meydana gəlinin altında, ulduz haqqında söylədikləri yatmaqdadır.

Çünki Hz. İbrahim (ə.s) sırf ulduza xas bir xüsusiyyəti deyil, eyni mövqedə

olan hər fakt üçün etibarlı ola biləcək bir xüsusiyyəti əsas al/götürür.

Ayələrin axışından əvvəlcə bunu anlayırıq: Ulduza tapınan kimi, bəziləri

Aya tapınırdı. Eyni şəkildə dərhal sonrakı ayədə günəşlə əlaqədar

olaraq, "Ey qövmüm, mən sizin Allaha ortaq qaçdığınız şeylərdən uzağım."

deyir. Bu da eyni tapınmanın Günəş üçün də söz mövzusu olduğuna

istiqamətli bir işarədir.

İkincisi: Hz. İbrahim (ə.s) o sırada, araşdırma müddətində idi. İlahi yol

nümayişçiliyin gözləməsi içində idi. Rəbbinin özünə ilham edəcəyi

sağlam fikiri və qəti məlumata söykənən baxışı müşahidə edirdi. Ya gerçək

mənada belə bir müşahidə etmə içərisində idi. Necə ki Hz. İbrahimin

sözlərini inanc əldə etmə məqsədinə istiqamətli fərziyyə olduğunu qəbul etməmiz

vəziyyətində söz mövzusudur. Ya da görünüş etibarilə belə

idi. Bu isə, bir an üçün özünü onlardan biri kimi göstərib yanaşmanın

səhvini bu şəkildə ortaya çıxarmağı məqsəd qoyduğunu müdafiə etdiyimiz-

402 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

də söz mövzusudur. Bir az əvvəl hər iki üsula da toxunduq.

Üçüncüsü: Hz. İbrahim (ə.s) bir rəbbinin olduğuna qəti olaraq inanırdı.

Doğru yola çatdırma və digər işlərin rəhbərliyi ONun təkəlində idi.

O gerçək mənada və ya zahir etibarilə bunu araşdırırdı: Bu rəb,

göyləri və yeri yoxdan var edən ilahın özü idimi, yoxsa onun yaratdığı

varlıqlardan bəziləri idimi? Ulduz və ayın batdıqları üçün Rəb

olmağa əlverişli olmadıqlarını anlayınca, Rəbbinin özünə doğrunu

göstərməsi və sapanların pozğunluqlarından qurtarması gözləməsinə girdi.

78) Günəşi doğularkən görüncə, "Budur rəbbim, bu daha böyükdür!" dedi...

Əvvəlki ayədə açıqlandığı üzrə "görüncə..." ifadəsinin orijinalının başındakı

"felemma" sözcüyündən ötəri, ayənin əvvəlki ayələrlə əlaqəli

olduğu aydın olur və "Budur rəbbim..." ifadəsi də ya bir fərziyyədən

və yaxud özünü onlardan biri kimi göstərmə vəziyyətindən hərəkətlə

deyilmişdir.

Ulduzu gördükdən sonra, ayın doğulduğunu görüncə söylədiyi, "Budur

rəbbim..." ifadəsini, günəşlə əlaqədar olaraq da təkrarlayır. Amma üçüncü

dəfə günəşlə əlaqədar, "Budur rəbbim" sözünə "bu daha böyükdür!" ifadəsini

əlavə edir. Bununla bir baxıma, iki dəfə üst üstə səhvi ortaya çıxan

fərziyyəsini üçüncü dəfə təkrarlamasının bir bəhanəsinin, bir səbəbinin

olduğunu izah etməyə çalışır.

Daha əvvəl, Hz. İbrahimin, günəşi nəzərdə tutaraq ["hazihi" deməsi lazım olarkən]

kişilər üçün istifadə edilən "həzzə" işarə əvəzliyini tələffüz etməsinin,

onun hər hansı bir insan kimi günəşin hər gün doğulub batan bir

göy cisimi olduğunu, gecə və gündüz və dörd mövsümün onun hərəkətləriylə

meydana gəldiyini bilməməsindən qaynaqlandığını ifadə etmişdik.

Çünki söz mövzusu işarə əvəzliyini, işarə etdiyi şeyin mahiyyətini bilməyən

biri istifadə edər. Eynilə qərar idisini gördüyün halda kişimi, qadın

mı olduğunu bilmədiyin biri üçün, "Məhrum haza=Bu kimdir?" deməyin kimi.

Eyni vəziyyət ağıl sahibi bir varlıq olub olmadığı müəyyən olmayan bir qərar idi

üçün də etibarlıdır. Belə bir qərar idi görüldüyündə, "Ma haza=Bu

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................... 403

nədir?" deyilir. Böyük bir ehtimalla Hz. İbrahim (ə.s) gizləndiyi yerdən

çıxıb atası və soydaşlarıyla qarşılaşdığı ilk göndə belə bir mənzərəylə

qarşılaşmışdır. Hələ xarici dünyanı və insan birliyini müşahidə etmə

imkanına sahib deyildi. Bu halda o bir cisim görür, adına ulduz

demişlər. Bir başqa cisim görür, buna da Ay deyirlər. Bir başqası

də Günəş deyə adlandırılır. Bunlardan birini gördüyündə, yalnız

parlaq bir cisim görmüş olur. Buna görə də, gördüyü şeyin mahiyyətini

tam olaraq bilməyən biri olaraq, "Bu rəbbim!" deyir.

"...qərbincə, 'Batanları sevməm...' dedi." ifadəsi də bir ölçüdə bunu

dəstəklər mahiyyətdədir. Çünki bu ifadədə Hz. İbrahimin (ə.s) bir müddət

ulduzun tanrı ola biləcəyi fərziyyəs(n)i üzərində dayanıb gözlədiyinə, sonra

onun batdığını görüncə, bu fərziyyənin səhv olduğunu, ulduzun tanrı

olmadığını anladığına eyham var. Əgər ulduzun batan bir cisim olduğunu

başdan bilsəydi, başdan etibarən onun rəbliyi fərziyyəsini etibarsız edəcəkdi.

Necə ki bütlərlə əlaqədar olaraq belə etmişdi. Atasına belə

demişdi: "Sən bütləri tanrımı əldə edirsən? Doğrusu mən səni və qövmünü

açıq bir pozğunluq içində görürəm." "...Atacığım, nə üçün eşitməyən,

görməyən və sənə heç bir şey qazandırmayan bütlərə tapınırsan?"

Lakin bu məzmunda bunu söyləmək mümkündür: Hz. İbrahim, "Batanları

sevməm..." sözünü söyləməyi ulduzun batması anına qədər təxirə salmaqla,

soydaşlarıyla konkret olaraq müşahidə edilən bir fakt üzərində

mübahisə et/müzakirə etmək istəmiş ola bilər. Necə ki bütlərə istiqamətli cəhdi də eyni

məqsədə istiqamətli idi. Bütün bütləri qırıb parçalamış, yalnız böyük bütə

toxunmamışdı. Bununla bütlərin çarəsizliyini, cansız varlıqlardan ibarət

olduqlarını, özlərinə nə zərər, nə də fayda təmin edə bilmədiklərini

soydaşlarına göstərmək istəmişdi.

Təfsir alimləri, Hz. İbrahimin (ə.s), "Budur rəbbim, bu daha böyükdür!"

deyərkən, kişilərə xas işarə əvəzliyini istifadə etmiş olmasını şərh etmək

barəsində fərqli üsullar əsas al/götürmüşlər.

Bunlardan biri bunları söyləmişdir: İşarə əvəzliyinin müzekker olması,

ancaq işarə edilən şey ya da parlaq göksel cisim şəklində şərhlə

mümkündür. Bu səbəbdən Hz. İbrahim (ə.s) belə demişdir: İşarə etdiyim

şey və ya bu göksel parlaq cisim, rəbbim; o daha böyükdür.

404 ........................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Bu şərhə qarşı deyəcəyimiz budur: Bu tərz bir şərhlə işarə əvəzliyinin

istifadə edilməsinin doğru olduğundan şübhə etmirik. Ancaq, bu cür

bir şərhi etibarlı edəcək bir nöqtəyə ehtiyac vardır. Bu səbəbdən, belə bir

şərh üçün dayaq olacaq bir nöqtə olmalıdır. Bir nöqtə söz mövzusu olmadan

dildə belə bir istifadə mümkün olsa, şəxs vs. şəkildə şərh

yoluyla əvəzliyin çeviriləcəyi və işarə edilməsi lazım olan yerlərdə bütün

müqayisəs(n)i və işitsel müenneslerin müzekker kimi qəbul edilmələri mümkün

olardı. Bu isə, dilin təməldən ləğv edilməsi mənasını verər.

Bir başqa təfsirçinin fikiri belədir: Hz. İbrahimin müzekker əvəzlik

istifadə etməsi müptedanın xəbərə təbii/tabe tutulmasına nümunədir. Çünki

"rəb" və "əkbər" sözləri müzekkerdirler. Burada işarə adı, müzekker

xəbərə təbii/tabe tutulmuşdur. Necə ki bu ifadədə bunun əksinə söz

mövzusudur: "Summe lem təkin fitnetuhum mütləq kalu...=Sonra onların

fitnələri belə deməkdən başqa bir şey olmadı..." Burada müzekker

müennese ["fitnə" sözünə] təbii/tabe tutulmuşdur.

Buna qarşılıq deyəcəyimiz budur: İbrahim Peyğəmbərin (ə.s) soydaşları,

bəzi tanrıların kişi olduqlarına inandıqları kimi, bəzilərinin də

dişi olduqlarına inanırdılar. Dişi olduqlarına inandıqları tanrılarını "ilahə,

rəbbə (tanrı tərəfindən), tanrının qızı və tanrının arvadı" şəklində adlandırardılar.

Bu səbəbdən Günəşə də dişilik əsasına söykənən olaraq

"rəbbə (=tanrıça)" demələri lazım idi. Buna görə İbrahim Peyğəmbər-

'en (ə.s), "Budur mənim tanrıçam və ya ilahəm." deməsi lazım gəlir idi. O

halda, "Budur rəbbim..." ifadəsində xəbərin müzekkerliğiyle əlaqədar olaraq

deyilənlər, müptedanın müzekkerliği üçün də etibarlıdır. Bu səbəbdən

təbii/tabe tutuluştan danışmanın bir mənas(n)ı yoxdur.

Eyni şəkildə Hz. İbrahimin, "Həzzə ekber=Bu daha böyükdür" ifadəsində

keçən "əkbər" sözü, adı tafdil qəlibində bir xəbərdir. Adı

tafdil isə, xəbər olaraq istifadə edildiyi zaman "ef'al" kipinde gətirilər və

müzekkerle müennes arasında fərq olmaz. Məsələn: "Zeydin üstünü

min Amrin (=Zeyd Əmrdən üstündür)" və "Leyla ecmelu min Selma

(=Leyla Selmadan daha gözəldir)" deyilir. Vəziyyət belə olunca, təbii/tabe

olma söz mövzusu olan bir müzekker sıygası olduğunu qəbul edə bilmərik.

Ən'am Surəsi / 74-83 .......................................................................... 405

Bir təfsirçinin fikiri də belədir: İşarə əvəzliyinin müzekker olaraq

istifadə edilməsi, Günəşi ululama məqsədinə istiqamətlidir. Çünki Günəşə

tanrılıq xüsusiyyəti yaraşdırılırdı. Beləcə Hz. İbrahim (ə.s) "tanrı" anlayışını

dişilik xüsusiyyətindən tənzih etmək istəmişdir.

Buna qarşılıq deyəcəyimiz budur: Onlar, dişiliyi tanrının tənzih edilməsi

lazım olan bir xüsusiyyət hesab etmirdilər. Çünki şəxsən Babillilərin

dişi tanrıları vardı. Yaradıcı ana tanrı tərəfindən "Nino", tanrı "Anı"-

nun qızı, "Nin Karaşa", tanrı "Şamaş"ın bərabər/yoldaşı tanrı tərəfindən "Malikat", əmizdirmə

tanrıçası "Zarbanit" və tanrı tərəfindən "Anunaki" kimi. Bəzi Ərəb müşrikləri

də mələklərə tapınır, onları Allahın qızları sayırdılar. "Onlar, Allahın

xaricində təsirləri olmayan passiv tanrılardan başqasına tapınmazlar."

(Nisa, 117) ayəsinin təfsiri çərçivəsində rəvayət edildiyinə görə,

Ərəb müşrikləri tanrılarını dişilər olaraq xarakterizə edir və tapındıqları

bütləri nəzərdə tutaraq, "Filan oğullarının dişiləri..." deyirdilər.

Bir təfsirçinin şərhi isə belədir: İbrahimin (ə.s) soydaşları Günəşi

kişi qəbul edirdilər. Necə ki onun "Anuniyt" adında bir arvadının

olduğunu söyləyirdilər. Buna görə Hz. İbrahim ifadənin zahirini onların

bu inanclarını güdərək təyin etmişdir.

Buna bu qarşılığı verərik: Onların Günəşin kişi olduğuna inanmaları,

Günəş ləfzinin müennesliğinin müzekkerliğe çevrilməsini haqlı

çıxarmaz. Qaldı ki Hz. İbrahim (ə.s) kralla mübahisə et/müzakirə edərkən, Günəşi nəzərdə tutaraq,

"Fe idi biha min'el-mağrib=Onu qərbdən gətir." deyərək dişi əvəzliyini

istifadə etmiş olması, bu şərhi olumsuzlamaktadır.

Bir başqasına görə də: İbrahim (ə.s) soydaşlarının dili olan Sürəni tərəfindəni

danışırdı. Bu dildə isə, əvəzliklər və işarə adları dişi və kişi

şəklində ayrılmaz. Bütünü müzekker sıygasında gəlir. Buna görə

Qurani Kərim, onun sözlərini rəvayət edərkən ana dilindəki müzekkerlik

sıygasını əsas al/götürmüşdür.

Buna qarşılıq da deyirik ki: Məsələ, dəyişən dillərə görə sözüklərin

hökmləriylə əlaqədar olduğu üçün belə bir şey caiz olmaz. Ancaq ləfzi

xüsusiyyət üzərində hər hansı bir təsiri söz mövzusu olmayan mənala əlaqədar

olaraq bu cür bir qiymətləndirmə qəbul edilə bilər. Qaldı ki, uca Allah

Quranın bir çox yerində İbrahimdən mübahisə/müzakirələr və dualar köçürmüşdür.

Bunların çoxunda dişilik xüsusiyyəti göz qarşısında saxlanılmışdır.

406 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Niyə/səbəb yalnız burada sözün dişilik xüsusiyyəti geçirsiz sayılsın ki?

Necə ki Babil Kralıyla mübahisə et/müzakirə edərkən bunları söyləyir: "İbrahim, 'Mənim

Rəbbim odur ki, dirildər və öldürər.' demişdi. O da, 'Mən də dirildər və

öldürərəm.' demişdi. O zaman İbrahim, 'Şübhəsiz Allah, günəşi şərqdən

gətirər, haydı sən də onu qərbdən gətir.' dəyincə, inkar edən o adam

çaşıb qalmışdı." (Bəqərə, 258) Bu ifadədə "günəş" sözcüyü və

ona dönük olan dişilik əvəzliyi də iştirak edir.

Bəzi təfsirçilərin bu qiymətləndirməyə cavab olaraq israrla müdafiə etdikləri

görüş isə son dərəcə maraqlıdır: İbrahim (ə.s), İsmayıl və Həcər

qədim Ərəbcəni danışırdılar. İbrahimin soydaşlarının dili də Ərəbcə idi.

Bu iddianın sahibi xülasəylə bunları söyləyir:

"Arkeologlar bunu qəti olaraq ortaya qoymuşlar ki, Yarımada Ərəbləri

tarixin başlanğıcından etibarən Keçəldən və Misir ölkələrini zəbt

etmiş, dilləri buralara suveren olmuşdu. Bəziləri bunu açıqca söyləyirlər:

İbrahim Peyğəmbərlə eyni çağda yaşayan Hamurabi Ərəb idi.

Yaxşılıq və barış kralı Hamurabi, Köhnə Əhddə uca Allahın kahini olaraq

xarakterizə edilər. Orada ifadə edildiyinə görə Hamurabi İbrahim üçün bərəkət

istəmiş və İbrahim sahib olduğu malların onda birini ona vermişdir."

Davamla deyir ki: "Hədis və Ərəb tarixi kitablarında ifadə edildiyinə görə,

İbrahim (ə.s) oğulu İsmayılı anası Misirli Həcərlə birlikdə daha sonra

Məkkənin qurulduğu yer/yeyər olan vadiyə yerləşdirmişdir. Uca Allah

Curhum qəbiləsindən bir qrupun onlarla birlikdə bura yerləşməsini

təmin etmişdir. İbrahim ana-oğulu ziyarət edərdi. O və oğulu İsmayıl Allahın

müqəddəs evini bina etdilər və Ərəbistanda İslam dinini yaydılar. Yenə

hədisdə deyilir ki: Bir gün İbrahim (ə.s) oğulunu ziyarət məqsədiylə

Məkkəyə gəlir. Lakin oğulu o sırada ova çıxmışdır. Arvadıyla danışar.

Qadın Curhum qəbiləsinə mənsubdur. İbrahim qadından məmnun olmaz.

Sonra bir dəfə daha oğulunu ziyarətə gəldiyində, bir dəfə daha oğulunu

evdə tapmaz. Oğulunun yeni bərabər/yoldaşıyla danışar. Qadın onu yerləşməyə

və başını yumağa dəvət edər. İbrahim qadından məmnun olar,

onun üçün dua edər. Bütün bunlar Hz. İbrahimin Ərəbcə danışdığının

dəlilləridir." Cavab olaraq adı çəkilən təfsirçi xülasəylə bunları

söyləyir.

Ən'am Surəsi / 74-83 .......................................................................... 407

İndi bu qiymətləndirməyi ələ alaq: Yarımada Ərəblərinin Misir və

Keçəldən ölkələrinə qonşu olmaları, onlara qarışmaları, onları işğal edib

zəbt etmələri, onların dillərinin Ərəbcə olaraq dəyişməsini

tələb etməz. Misirlilərin dili Kıptice, Keçəldənlilərin və Aşurluların dili də

Sürəni tərəfindən idi. Bu vəziyyətin dillərin bir-birlərinə söz alış-verişində

ol/tapılmalarına səbəb olduğu bir gerçəkdir. Necə ki Quranda "meyar"

və "istebrak" kimi Ərəbcə olmayan, sonradan Ərəbcəyə girən sözlər

iştirak edər.

Hamurabiylə və onun İbrahim Peyğəmbərlə eyni çağda yaşadığına bağlı

olaraq söylədikləri isə, gerçək tarixin söylədikləriylə uyğun gəlmir.

Babil xarabalarından çıxarılan əsərlər və üzərində

Hamurabi qanunları olan dikitler tarixin söylədiklərini təsdiqləməkdədir.

Hamu-rabi bu qanunları qoymuş və krallığının sərhədləri içində tətbiq etmişdir.

Əlimizdəki məlumatlara görə, dünyada yazılan və sistematik

olaraq uygulanan ilk qanun budur. Bəzilərinə görə Hamurabi M. Ö.

1728 və 1686 də-rihleri arasında, digər bəzilərinə görə də 2287 və

2236 tarixləri arasında hökm etmişdir. 1 Hz. İbrahim (ə.s) M. Ö. 2000

illərində yaşaymışdır. Hamurabi bütpərəstdir. Qanunlarını yazdığı dikitlerin

üzərində ba-zı tanrılardan qanunlarının davamı, insanlar tərəfindən

tətbiq olunması, onları qüvvədən qaldırmaq və ya onlara müxalifət

etmək istəyənləri aradan qaldırmaları üçün onlardan kömək diləməkdədir.

2

Hz. İbrahimin oğulunu və anasını Tahameyə yerləşdirməsindən, Allah-

'ın evini etməsindən, Allahın dinini yaymasından və Ərəblərlə razılaşa bilməsindən

danışılmasına gəlincə, bunların heç birinin İbrahim

Peyğəmbərin Ərəbcə danışdığı mənasını vermədiyi açıqdır.

İndi mövzumuza dönür və deyirik ki: "Günəşi doğularkən görüncə..."

ifadəsi, -daha əvvəl söylədiyimiz kimi- "fe-lemma" sözünün əvvəliylə

sonrasının bir-birləriylə əlaqəli olduqlarını göstərir. "...qərbincə,

-------------------------

1- Tövratdan, İbrahim Peyğəmbərlə əlaqədar hədisləri köçürərkən Hamurabinin hökumət

dövrüylə əlaqədar fərqli görüşlərə toxunacağıq.

2- Mövzuyla əlaqədar kitablara baxın. Əz cümlə: "Şəriəti Hamurabi (Hamuarabinin

Qanunu)" əsər, Doktor/həkim Əbdürrəhman Kiyali

408 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7