< tevhîD ve kelam takdiM

İKİNCİ KISIM

BİRİNCİ BÖLÜM

İslam'da Îmanto Haktkatı Ve Amel İle Olan Münasebeti

Önemli Bir Açıklama :

Önsözde de belirttiğimiz gibi, İslâm inançları ve îmân esasları, kitabımızın bu kısmında ve ikinci cildinde incelenecektir. Bu inanç­lar, bütün ana kaynaklarda ve llm-i Kelâm kitaplarında üç büyük kısımda tetkik ve beyan olunmaktadır :

1- Jlâhiyyât (Allah «c.c.» ile ilgili bahisler)

2- Nübüvvât (Peygamberlik ile ilgili bahisler)

3- Sem'iyyât (Âhiret ve ahvâli ile ilgili bahisler)

«İlâhiyyât» adı verilen kısımda; Hak Teâlâ'nın zât, sıfat ve efâ-li ile ilgili îmân meseleleri, yâni Allah'a, Meleklerine, Kitaplarına, Kaza ve Kader-i ilâhîsine îmân konuları,

Nübüvvât» adıyla anılan kısımda; Peygamberlere îmân, Pey­gamberlik ve Peygamberlerle ilgili konular, Vahiy, îlham, Mucize gibi inanç mes'eleleri,

«Sem'iyyât» adıyla tanınan kısımda da, Âhirete îmân, ölümden sonra dirilme ve İkinci Hayat, Hesap, Sırat, Cennet ve Cehennem gibi Âhiret Ahvâli, yâni bilinmesi vahye ve işitmeye dayanan îmân mes1-eleleri beyan ve isbat edilmektedir. Gerçekte ise, «Nübüvvât» bahis­leri de «Sem'iyyât» tan sayılır.

Bütün bu konular ve îmân esasları incelenerek her biri açıklan-

diktan sonra, Kelâm ilminde sık sık kullanılan, îmân, küfür, mü'min ve kâfir gibi dînî terimler her birinin hükümleri hakkında bilgi verilmektedir. ¹¹⁵

Ancak biz, İslâm inançlarını ve îmân esaslarını tetkik ve izah gayesiyle hatırladığımız bu kitapta, îmân mes'elelerini beyana gir­meden önce, îmân ve onunla ilgili bahisleri, -önemine binaen- müs­takil bir bölümde inceleyerek, bu mühim konuda okuyucularımıza öz­lü bir bilgi vermeyi daha uygun ve faydalı bulduk. Esasen, îmân esaslarını beyana geçmeden önce «îmân nedir?» sualine cevap ver­mek, îmân kelimesinin aslını iûgat ve ıstılah mânâlarını anlamak, bu konudaki çeşitli görüşleri ve bu görüşler içinde hangisinin kabule şayan olduğunu bilmek, hem daha lüzumlu, hem de daha isabetli bir yoldur.

İşte bu sebeple bu bölümü, «İslâm'da îmânın hakikati ve amel ile olan münasebeti» ne, diğer bölümleri de Allah'a ve diğer îmân esaslarını açıklamaya ayırmış ve tahsis etmiş bulunuyoruz.

İmân ve tasdik'în lügat manâları¹¹⁶
1 îmânın Lügat Mânâsı :
Dilcilere göre «îmân» kelimesi, emân ve emniyet» mânâsına ge­len ve korkunun zıddı (karşıtı) olan «Emn» masdarmdan alınmıştır.

«îmân», «If al» vezninde olup, «âmene» fiilinin m as d arı dır. Çün­kü îmân kelimesi aslında, «Emn» den «Emân» idi. Kelimenin başına hemze gelince «îmân oldu. Arap dili gramer kai­desine göre «i» okunan kesreli hemzeden sonra gelen ikinci hemze «Ya» ya çevrilir. Bu kaide uyarınca «î'mân» «îymâ-n» = oldu.

«îmân» kelimesindeki hemze, Arap diline, göre «Ta'diye» (Ge­çişli) veya «Sayrûret» (Olmak) mânâlarında kullanılır.

Hemze «sayrûret» için olursa, îmân, «emin olmak, kalbi itimad ve sükûna kavuşturmak» mânâsını ifâde eder ki, buna Türkçemiz-de «inanmak» denir.

Bütün dilcilere göre îmân Arap dilinde, «mutlak tasdik etmeks demektir. Yâni, bir kimseye, bir habere veya bir hükme kesin ola­rak ve içten gelerek, inanmak, onu doğrulamak ve doğru söylediğini kabul etmektir. O kadar ki, bu tasdikle kalp emniyete, huzur ve sü­kûna kavuşur. Söylenen söz veya sözün sahibi tekzip edilmekten (yalanlanmaktan) emin ve mutmain olur.

îmân kelimesi, ya da olduğu gibi bizzat, veya de olduğu gibi (Ba) ile, yahutta da olduğu gibi «Lâm» ile

ta'diye eder (mef'ul alır). Ancak, «Ba» ile ta'diye ederse, «îkrar ve itiraf», «Lâm» ile ta'diye ederse, «İz'an ve kabul» mânâsını ifade eder.

Bu izahattan anlaşılacağı üzere, «If'al» vezninde masdar olan ve «mutlak tasdik» mânâsına gelen «îmân» kelimesiyle, bu kelime­nin aslı olan ve «Emân ve emniyet» mânâsına gelen «Emn» masdan arasında, -mânâ bakımından- sıkı bir münasebet vardır. Zira, her iki kelimede de, «verilen haberi ve haber sahibini tekzibden ve mu­halefet korkusundan emin kılmak» mânâsı bulunmaktadır.¹¹⁷

2 Tasdik ile Marifet Arasındaki Münasebet:

Tasdik; bir haberi veya bir hükmü, iz'an ile kesin olarak kabul etmek, verilen haberi ve haber sahibini tekzipten (yalanlamaktan) emin kılmaktır.

Tasdikle aranan iz'anin mânâsı; vakıaya (realiteye) uygun olan ve «îtikâd-ı câzim» denilen kesin maçtır ki, bu kesin inanç, kalbte kesb ve ihtiyar ile.hâsıl olur ve kalbe itmi'nan, huzur ve sükûn verir. Yâni tasdikte, kesb ve ihtiyara dayanan iz'an şarttır. îz'an ol­mazsa, ona, «marifet» denir. Çünkü :

Marifet; bir şeyin, kesb ve ihtiyar olmadan, kalpte birdenbire hâsıl olmasıdır* Bir kimsenin, gözünü, açınca, güneşi doğmuş gör­mesi, veya bir Peygamberin mucizesini görünce kalbinde Peygamberi tasdikin hemen belirmesi gibi... Bu bakımdan marifet, tasdikten da­ha geneldir. Çünkü, itmi'nân-ı kalb obuadan hâsıl olan şey, tasdik değil, marifettir. Zira bir şeyhi tasdik, olabilmesi için, onda, rızâ-* kalb ve teslimiyet şarttır. Ancak, tasdikte aranan iz'ân'ın yüzde yüz derecede yakîn ifade etmesi şart koşulmadığından, «zann-i gâlib» dediğimiz avamın tasdiki, yâni mukallidin imânı Ehl-i Sünnete göre kâfi ve makbul gömülmüştür. Fakat bu gibi tasdikler zann-ı galip olduğundan, hakîkî îmân olmayıp, îmân-ı hükmî» denilen ve îmânda kâfi görülen tasdiklerdir.

Bu esasa göre dilciler, kesinlik ve zann-ı galip ifâde etmeyen, «Zan», «Şüphe» ve «Vehim»i tasdik derecesinde görmemişler, dola-yısiyle îmândan saymamışlardır.¹¹⁸

3- Mutlak Tasdikin Derece ve Nevileri:

Her. tasdik, meselâ; «Allah'a ve Hz. Muhammed (s.a.v.)'e inandım» cümlesi gibi kaziyye (önerme) olduğundan, bir hüküm ifade eder. Hüküm de, taallûk ettiği (ilgili olduğu) şeye göre çeşit­li mânâlar alır.

Meselâ îmân esaslarına, yâni : «Allah'a îmân ettim.» demek, «Allah'ın birliğine, bütün kemâl sıfatlariyle muttasıf her türlü nok­sandan münezzeh olduğuna», «Hz. Muhammed (s.a.v.)'e îmân et­tim.» demek, «Hz. Muhammed'in Hak Teâlâ tarafından gönderilen bir elçi ve her sözünde doğru ve sadık olduğuna», «Meleklere îmân ettim» demek, «Meleklerin, Allah'ın kızları veya ortakları olmayıp, erkeklik ve dişilikten münezzeh dâima Allah'ın her emrine uyan, masum ve mükerrem (şerefli) yaratıkları olduğuna», «Kitaplara inandım» demek, «Bu kitapların, Allah tarafından indirildiğine, ilâh) hikmete ve kulların menfaatine dayandığına», «Âhirete inandım» de­mek, «İkinci ve ebedî bir hayatın mutlaka kurulacağına», «Kadere inandım» demek de; «Hayır ve şer, hülâsa her şey, Allah'ın ilâhî hikmet, takdir ve jineşîyetine (iradesine) dayandığına» inanmak mâ­nâlarını ifâde eder.

Görüldüğü gibi, herbirinde tasdik bulunan bu îmân nevilerinin hepsinde bir hüküm bulunmakta, bu hükümler de, ilgili olduklar» şeylere göre çeşitli mânâlara gelmektedir. Ancak hepsi de, «Kabul ve itiraf» mânâsını ifade etmektedir.

Şu hususu da belirtmek isteriz ki, tasdikin asıl kaynağı söyle­nen sözün doğru ve sâdık olmasında, sözün sâdık olmasının ölçüsü ise, verilen hükmün sâdık ohnasmda, yâni o hükmün gerçeğe (rea­liteye) mutabık ve muvafık, yani uygun olmasındadır. Zihinde ta­savvur olunan veya kalpte bulunan bir inanç, hariçteki veya nefs-i emirdeki gerçeğe mutabık ve muvafık ise, zihin ve kalpteki o hü­küm, doğru ve sâdık, mutabık değilse, kâzib ve yanlıştır.

O halde îman ve tasdikte esas; tasdik edilen şeyin doğru ve gerçek olduğunu tereddütsüz kabul ve itiraf etmektir.

Tasdik edilerek inanılan şey, görülen ve fiilen mevcut olan bir şey ise, bu tasdike «Tasdik-i Şuhûdî», gözle görülmediği halde var­lığına delâlet eden bir delil veya eser vasıtasiyle biliniyorsa, bu gibi tasdiklere de «Tasdik-i Gaybî» denir.

Eğer gâib olan, yani görülmeyen îman mevzuu, eşi, benzeri ve sonu olmayan sonsuz bir varlık olursa, gayba olan bu tasdik-i gı­yabî, muayyen bir ilim olmayıp, sonsuz ve mutlak bir îtikâd olur. îşte îman dediğimiz bu tasdik nevi, ilmin.hem başı ve esası, hem de sonu ve gayesidir. Bu şekilde mutlak bir îmana lâyık olan yegâne varlık ise, ancak ve ancak Hak Teâlâ'dır.

Netice ilarak diyebiliriz ki; îmanın tazammun ve ifade ettiği mutlak tasdik, dilciler nazarında;

a) Ya kavlî (yani sözle),

b) Veya fiilî (yani, iş ve amel ile) olur.

Kavlî olan da; biri kalbî (yani kalp diliyle), diğerime lisânı [bizzat dil ile, telâffuz şeklinde) olmak üzere iki türlüdür.)

0 halde dilcilere göre tasdikin uç nevi ve derecesi vardır :

1- Kalb ile yapılan tasdik : Yani bir kimsenin, herhangi bir şeyi kalbiyle kabul ve itiraf ederek, onun, doğru ve gerçek olduğun­dan emin olmasıdır.

2- Bizzat dil île yapılan tasdik : Bu da, herhangi bir şeyin doğru ve gerçek olduğunu kendisi ve başkası duyacak şekilde onu söz şeklinde diliyle söylemesidir.

Dil ile yapılan tasdik de, iki türlüdür :

a) Hakîkî,

b) Zahirî.

Hakiki olanda; dil ile tasdik edilen, kalb ile de tasdik edilir. Yani, dil ile kalb, tasdikte birleşir. Böyle bir tasdike sahib olan, hakikaten inanmış bir mü'mindir.

Zahiri olanda ise; dil ile tasdik edilen, kalb ile tekzip olunarak yalanlanır. Yani dil başka, kalb başkadır. Bu şekilde yalnız dil ile yapılan tasdik, zahirî, belki maksatlı bir tasdik olup, kalbi dilinin söylediğini inkâr edip yalanlamaktadır. Bu gibi tasdikler, din dilin­de «münafık» adı verilen, yâni zahiren mü'nıin, hakikatte kâfir olan­ların halidir.

3- Tasdik-i fiilî denilen ve söylenen sözün gereğini bilfiil icra etmek suretiyle yapılan tasdik şeklidir. Bunun da çeşit ve derece­leri vardır.

Zira tasdik-i fiilî :

a) Ya hem dil ile, hem de kalb ile inanılan bir inancın eseri­dir ki, bu en makbul ve geçerli olanıdır. Çünkü kalb, inanıyor, dil ikrar ediyor, âzâlar inanılan ve ikrar edileni yapıyor.

b) Veya bunlardan birinin eseridir. Yani yapılan işe, ya kaîb ile inanılır, veya inanılmaz. Birincisi makbul, ikincisi ise sözde kalan «riya»dan başka bir şey değildir. Bu da makbul olmayan ve uygun görülmeyen «nifak» alâmetidir.¹¹⁹

H- Istılahta Ve Şerîat Dtltnde Îmai

1- Din ve Şeriat Dilinde imanın Mânâsı : Peygamberimiz Hz. Mu hanımeli (s.a.v.)'ın, Allah tarafından ge­tirdiği kesin olarak bilinen haber, dînî esas ve hükümlerin doğru ve gerçek olduğuna tereddütsüz inanmak, iz'ân ve kabul ile bunların tamamını tasdik ve itiraf etmektir. Yani, Allah'a, Hz. Muhammed*-in en sön Peygamber olduğuna ve «Zarûrât-ı Dîniyye» ¹²⁰ denilen îs-lâmî esasları, hükümleri ve haberleri Allah katından getirdiğine te­reddütsüz ve kesin olarak inanmak, bunların tamamını iz'ân ile ka­bul ve itiraf etmektir.

Görüldüğü gibi, îman'ın lügat ve şeriat mânâları arasında, mut­lak tasdik bakımından bir fark olmayıp, taalluk ettiği ve ilgili ol­duğu konular ve îmanın hakikati bakımından genellik ve ÖeeUik var­dır. Çünkü :

Dilciler nazarında îmanın konusu, mutlak ve geneldir. Zira dil­ciler, herhangi bir şeyi tasdik etmeye «îman» derler. Bu esasa göre lûgavî îman hak ve hayra delâlet ettiği gibi, bâtıl ve şerre, hattâ «mâlâyânî» denilen faydasız ve abes şeylere de şâmil olur. Meselâ; şirke, şeytan sözüne, küfür ve zulmün hayır olduğuna inanmak, lû-gaten birer îmân sayıldığı halde, bu gibi tasdikler din nazarında bi­rer küfürdür. Esasen, dilcilerce îmânın hakikati, mutlak tasdiktir.

Eu tasdik, kalb ile, dil ile veya fiil ile yapılan tasdiklere şâmil ol­duğundan, geneldir.

Şeriat dilinde ise îmân, Peygamberimiz Hz. Muhammed'in ge­tirdiği ve Allah tarafından kendisine vahyedildiği kesin olarak bili­nen şeyleri tasdik etmeye denir. Bu bakımdan din dilinde, îmân, taallûk ettiği şeylerin arzettiği hususiyet bakımından daha özel, dil­ciler nazarında ise daha şümullü ve geneldir.

Diğer bir husus da, ger'î îmânın hakikat ve mahiyeti bakımın­dandır. Zira biraz sonra göreceğimiz veçhile, din dilinde îmân; kalb ile tasdik midir, yoksa dil ile ikrar mıdır, veya her ikisi ile midir, veya bunlarla birlikte amel de zarurî midir? hususlarında Kelâm-cılar ve İslâm bilginleri arasında ihtilâf ve görüş ayrılığı vardır.

2 - icmali ve Tafsîlî îmân :

Yukarıda esasım açıkladığımız şeriat dilindeki îmân da; iki su­rette olur :

a) İcmâlî,

b) Tafsîlî.

Çünkü, inanılan şeyleri icmâlî olarak bilince, icmâlen ve kısaca îmân etmek, teferruat ve tafsilâtını nazar-i dikkate alınca dar bun­lara birer birer, yani tasfîlî olarak inanmak gerekir.

a) İcmalî îmân :

Peygamberimizin tebliğ ettiği dînî esasların tamamına, tafsilât gözetmeden, toplu olarak inanmağa «îcmâlî îmân» denir. Bunun da en kısası; Allah'âan başka ilâh bulunmadığına ve Hz. Muhammed'­in, Allah'ın Resulü olduğuna inanmaktır. Bu îmân, «Kelime-i Tev-hîd» dediğimiz :

«Lâ ilahe illallah, Muhammedü'r - Resûlullah»

cümlesini söylemek ve buna kalb ile tereddüt etmeden inanıp tas­dik etmekle hâsıl olur. Bu, şer'î îmân'in ilk mertebesi ve müslüman olmanın ilk şartıdır. Çünkü bu cümlde, bir kimsenin îmân etmesi zarurî olan dînî hakikatlarm esası toplu olarak mevcuttur. Zira, Al­lah'ın yegâne hâlık (yaratıcı) ve tek mâbud, Hz. Muhammed (s.a.v.) m da, Allah'ın Resulü olduğunu tasdik etmek, onun haber verdiği dînî esas ve hükümlerine inanmak demektir. Ancak, bu dînî hükümIer tek tek öğrenilmeden, hepsine birden îmân edildiği için, bu tür-H İü îmân'a, «clcmâlî îmân» denmiştir.

İşte, âkil ve baliğ (akıllı ve bulûğ çağına erişen) her şahsa, «Kelime-i Tevhîd» ve «Kelime-i Şehâdet» de ifadesini bulan «icmâlî i mân »'a sahip olmak ve buna kesin olarak inanmak farzdır. Ancak, îmânın bu ilk kademesinde ve kapısında kalmayıp, içeriye girerek, dînin diğer îmân, amel ve ahlâk esaslarını ve hükümlerini de Öğren­mek ve bunlara da ayrı ayrı îmân etmek, her şahsin imkân ve ta­kati île mütenasip olarak— farzdır.

b) Tafsili îmân ve İmân Esasları :

Yukarda açıkladığımız icmâlî îmân, îmânın ilk şartı olduğuna \ e bununla yetinmemek gerektiğine göre, tafsîlî îmânın birinci mer­tebesi, şu üç büyük esasa, yani :

1- Allah'ın varlığına, birliğine, yegâne hâlık (yaratıcı) ve i ek mâbûd okluğuna,

2- Hz, Muhammed'in, Allah'ın kulu ve en son Peygamberi olduğuna,

3- ölümden sonra dirilmeğe, Âhirete, yani İkinci ve Ebedî Hayatın mutlaka vâki olacağına kesin olarak inanmaktır.

Tafsîîî îmânın ikinci ve daha yüksek mertebesi, «kmentü» de ifadesini bulan altı îmân esasına, yani :

Allah'a, Meleklerine, Kitablarma, Peygamberlerine, Âhiret güiıune (öldükten sonra dirilmeğe, hesaba, sevap ve ikâba, cennet ve cehenneme), Kaza ve Kadere (yani hayır ve şer'rin Allah'dan oldu­ğuna) kesin olarak inanmaktır.

Bu esaslar, Kur'an-ı Kerîm'de birçok âyetlerde tekrarlanmış ¹²¹ ve Hz. Ömer (r.a.)'ın, Peygamberimiz (s.a.v.)'den naklettiği «İmân, tslâm ve İhsan» hakkındaki uzun hadîsde ayrı ayrı zikredilmiş­tir ¹²²

Ancak, Allah'a ve Sıfatlarına îmân, Kaza ve Kadere de îmân etmeyi tazammun ve ifade ettiğinden, bu husus, îmân esaslarını bil­diren âyetlerde ayrıca zikredilmiyerek, bazı âyetlerde, her şeyin ilâhî takdire, yani Kaza ve Kadere tâbi olduğuna işaretle yetinîl-miştir ¹²³

Peygamberimizin irtihâlinden (vefatlarından) önce «Kader» mes'elesîndeki tartışmalar üzerine «kadere; hayır ve şerrin Allahdan olduğuna» inanmanın da îmân esaslarından olduğu Peygamberi-mizce tasrih edilmiştir. Kendi aklı ve şahsî fikri ile değil, dâima ilâ­hî vahye dayanarak dînî esasları ve hükümleri beşeriyete tebliğ eden Peygamberimizin ¹²⁴ hadîslerine binâen «Kaza ve Kadere îmân» da, îmân esaslarından sayılmıştır. Bu husus tevatür derecesine ulaş­tığından, bütün tslâm âlimlerince kabul edilmiş, Ehl-i Sünnet mez­hebinin ana kitablarında yer almıştır. Nitekim, bütün müslümanla-rm bilip inandığı «Âmentü» de îmân esaslarının altıncısı olarak zik­redilmiştir.

TafsîU îmânın üçüncüsü ve en yüksek mertebesi ise :

Peygamberimiz Hz. Muhanımed (s.a.v.)'ûı, Allah (e.c.) tara­fından Kitah ve Sünnet ile tebliğ ettiği kesin olarak bilinen haber­lerin, ilâhî esas ve hükümlerin tamamına ve herbirine, Allah'ın ve Resulünün muradına (dileğine) uygun olarak îmân etmektir.

Bu ifadeden anlaşılacağı veçhile, Allah Kelâmı olduğu tevatür yoluyla ve kesin olarak bilinen Kur'an âyetleri ile, Peygamberimi­zin hadîslerinde zikredilen, Namaz, Oruç, Zekât ve Hacc gibi farz­ları, adam öldürmek, zina etmek ve yalan söylemek gibi haramları, hülâsa her türlü îmân, amel ve ahlâk esaslarını ve her biriyle ilgili dînî hükümleri öğrenerek, bunların farz, vâcib, haram, veya helâî (Bu hadisi, Buhârî, Müslim Ebû Dâvud, Tirmizî ve Neseî, Ömer îbn-i Hattâb (r.a.)'dan rivayet etmişlerdir.)

olduklarım tasdik etmek ve hepsinin hak ve doğru olduğuna inan­mak, İslâm'da îmân derecelerinin en genişi ve en yükseğidir. Çün­kü bu şekilde îmân edebilmek, çok geniş ve etraflı bir din bilgisine, bütün dînî esas ve hükümleri ayrı ayrı öğrenip, herbirine iz'an, ira­de ve ihtiyar ile inanmayı gerektirmektedir. Şüphe yoktur ki, böyle geniş bir bügi ve herbirine îmân, icmali ve toplu olarak «hepsine inandım» demekten çok daha zor, dolayısiyle çok daha makbuldür. Fakat, bu türlü îmân, avama ve umuma nasip ve müyesser olamaz. Bu ancak, dinin bütün hükümlerini öğrenerek, bunlara inanmak bah­tiyarlığına eren âlimlere, din bilginlerine mahsustur.

O halde, buraya kadar ifadeye çalıştığımız îmân'ın derece ve mertebeleri, her şahsın imkân ve kabiliyetine göre değişir. Zira her şahıs, kendi istidat ve kabiliyetine göre mükellef ve mes'uldür. Bu 'bakımdan, genel olarak herkes için farz olan; îmânın ilk derecesi sayılan icmâlî îmândır. Zira; İslâm dairesine bu kapıdan girilir. An­cak, bununla yetinilmiyerek, İslâm inançlarının ana kökleri olan ve yukarda zikredilen îmân esaslarmı Öğrenerek, onlara tereddütsüz inanmak her müslüman için farzdır.

Fakat, bunlara inanmakla da yetinmiyerek, bütün dînî esas ve hükümleri araştırıp, onları Öğrenen ve herbirine inanan kimseler,, îmânlarını yükseltmiş, olgunlaştırmış ve kemale erdirmiş olurlar. ¹²⁵

İslâm'da İmânın Hakikati Ve Amel İle Olan Münasebeti

I Şer'î imânda Mezhepler :

îmânın lügat ve ıstılah mânâlarını ve bu mânâlarla ilgili hu­susları açıkladıktan sonra, önce, din ve şeriat dilinde sık sık kul­lanılan îmânın hakikatim belirtecek, daha sonra îmân ile amel ara­sındaki münasebeti beyan edeceğiz.

Yukarıda verilen izahattan, îmânın, hakikatte bir kalp ve vic­dan işi olduğu anlaşılmaktadır. Zira îmân dilcilere göre, kesp ve ihtiyar ile kalpte hasıl olan tasdik, yani verilen haberi, kabul ve itiraf ederek, haber sahibini tekzipten (yalanlanmaktan) emin kıl­maktır.

Din ve şeriat dilinde ise îmâjı'i —yukarıda belirttiğimiz veçhi­le— mutlak tasdik olmayıp, Hz. Peygamberin Allah tarafından ge­tirdiği ve dinden olduğu zarurî ve kesin olarak bilinen haber ve hü­kümleri kendi irade ve ihtiyariyle tasdik ederek, bunları kabul ve itiraf etmektir.

Fakat bu tasdik ve itirafın masdarı ve kaynağı nedir? Yalnız kalb midir? Yalnız dil midir? Veya her ikisi birden midir? Yoksa, bunlarla beraber azalarla yapılan ameller, işler midir?

îşte bu hususta İslâm âlimleri ihtilâf etmiş, dolayısiyle birçok mezhepler vücuda gelmiştir. Biz burada bu mezhep ve fırkaların en meşhurlarını beyan edecek, sonra Ehl-i Sünnet mezhepleri olarak şöhret bulan iki büyük mezhebi ve delillerini açıklayacağız.

Bu mezhepler :

A) Kerrâmiyye Mezhebi :

Bu mezhebe göre şer'î îmân; yalnız «tasdik-i feavlî»'den, yanı dil île ikrardan ibarettir. Bunlara göre, Allah'ın birliğini, Hz. Mu-hammed'in hak Peygamber olduğunu ve Allah tarafından getirdik­lerini dili ile ikrar edenler, kalbleriyle tasdik etmeseler dahî, mü'min sayılırlar. Kendilerine islâm ahkâmı tatbik edilir. Şayet dil ile ik­rarla beraber, kalpte tasdik de varsa, o şahsın içi de dışı gibi mü'-mindir. Eğer münafık ise, yalnız dışı mü'min, fakat içi kâfirdir. Kalbiyle inandığı halde, inancını diliyle izhar etmezse mü'min de­ğildir. Fakat ölünce Cennete girer ¹²⁶

Görüldüğü üzere Kerrâmiyye, şer'î îmânda, «tasdik~i kavlî» de­diğimiz, dilciler nazarmdaki mutlak tasdikin en zayıf ve aşağı de­recesini esas almışlar, delil olarak da; Peygamberimizin ve Sahabe­nin, «Kelime-i Şahadet» getirenlerin kalblerini araştırmadan, onları «mü'min» kabul etmelerini göstermişlerdir.

Fakat bu esasa göre, kalbleriyle inanmadıkları halde, dilleriy­le inanmış gözüken münafıkların da hakîkaten mü'min olmaları ge­rekir. Halbuki bu gibilerin mü'min olmadıkları Kur'an-ı Kerîm'de açık olarak zikredilmiştir ¹²⁷ Çünkü tasdik, bir kalb fiilî, inanmak, bir gönül ve vicdan işidir

B) Havâriç Fırkası ve Mû'tezile Mezhebi :

Şer'î îmânı, yalnız bir «Fiil-i lisân», yani yalnız dil ile ikrar sayan Kerrâmiyye'ye mukabil, Havâriç ve Mû'tezile, şer'î înıân'm; dil ile ikrar ve kalb ile tasdikten başka, bunları amel ile tatbik ede­rek uygulamak olduğunu iddia etmişlerdir: Bunlara göre şer'î îmân hem fiil-j kalb, hem fiil-i lisân, hem de fiil-i cevârihdir. Yani şer'î îmânın üç rüknü vardır. Bunlar :

Resûlullah'ın, Allah tarafından getirdiği ilâhî esasları/.

a) Kalb ile tasdik,

b) Dil ile ikrar,

c) Azalarla tatbik etmek, yani bunlarla bilfiil amel etmektir.

O kadar ki, bu üç rükünden biri bulunmayan, meselâ kalbiyle tasdik ve dili ile ikrar ettiği halde, bunlarla amel etmeyen kimse, mü'min sayılmaz. Bu şahıs, Haricîler nazarında kâfir, Mû'tezile na­zarında ise, ne mü'min ne kâfir, fakat ameli terkettifi için «fâsık» sayılır ¹²⁸

Hattâ, îmândan bir rükün sayılan amelden maksat, Mû'tezile-nin çoğunluğuna göre «yalnız Vacipler» olduğu halde, Haricîlerin ço­ğuna göre «nafile» hükmünde olan şeyler de îmân'm rüknü sanılan «amel»'e dahildir!.;

Bu iddiaya göre, herhangi bir farzı değil, nafile hükmünde olan bir ameli terkeden kimse, mü'min olamayacağından, kâfir sayıla­caktır! Nafilelerin hepsim öğrenmek ve onlarla amel etmek çok zor, hattâ imkânsız hükmünde olduğuna göre, kimse mü'min olamaya­cak demektir.

Böyle bir iddianın ne derece mesnetsiz, akl-ı selim ve sağduyu­dan uzak olduğu aşikârdır.

Gerçi, Selef ulemâsından ve «Muhaddisûn» dediğimiz hadîs âlimlerinden bazıları ile, rivayete göre İmâm-ı Mâlik, tmâm-ı Şafiî ve Evzâî gibi mezheb imamlarının serî îmânı :

«İkrârun bil lisân,"' tasdiklin bil cenan ve amelün bil erkân».

Yânî; «Dil ile ikrar, kalb ile tasdik ve (dinin) rükünleriyle amel» şeklinde tarif ettikleri, Kelâm kitaplarında bildirilmektedir.

Fakat bu fikre sahip olan Selef ulemâsı, ameli terkeden ve din dilinde «fâsık» denilen kimselerin îmân'dan çıkarak kâfir olacakla­rına hükmetmemişler, âbid ve zâhid müslümanlara tatbik edilen İs­lâm ahkâmının, fâsık olanlara da tatbik edileceğini ve edilmekte ol­duğunu söylemişlerdir. Çünkü bunlar, şer'î îmânı iki şekilde mü­talâa etmektedirler :

Biri, er geç cennete girme imkânını sağlayan «Esâs-ı îmân», (îmânın esâsı)'dır ki, bu yalnız kalb ile tasdikle veya tasdikle bir­likte dil ile ikrarla olur.

Diğeri ise, insanı cehennem azabından koruyan ve ebedî saa­dete erdiren «Kemâl-i îmân», yâni îmân'm kemâlidir. Şüphe yoktur ki amel, yani dînî emir ve esaslara uyarak, yasaklardan kaçınmak îmânın kemâlinden olup, onun güzel bir semeresi ve beklenen mey-vesidir.

Bu açıklamadan anlaşılacağı gibi, yukarıdaki tarif, gerçekte, «asıl îmân»'m değil, «kemâl-i îmân»'ın yani kâmil îmânın tarifidir. Bu bakımdan, Selef ve bazı Hadîscilerin bu görüşü, Havâriç ve Mû'­tezile görüşleriyle ilgili olmayan, mâkul ve makbul bir görüştür ¹²⁹

Mû'tezile, yukarıda beyan ettiğimiz mezheblerini isbat etmek için bir çok deliller zikretmişlerdir. Bunların en mühimleri : '

a) İddialarını önce şöyle bir kıyas yolu ile isbata çalışırlar :

Dinen vacip olan şeyleri yapmak, dînin bizzat kendisidir. Dinden maksat, İslâm dîni, İslâm'dan maksat îmândır.

O halde vacipleri yapmak, îmândır. Yani îmân'ın rükünleri] dendir.

Birinci kaziyye (önerme) ye, O, en doğru din'dir» ¹³⁰ âyetini delil gösteriyorlar ve diyorlar ki; «Zâ-like» ism-i işareti, bu âyetin üst tarafında geçen namaz ve zekât gibi vaciplere ¹³¹ işaret eder. O halde, âyetin mânâsı; «Namaz ve Zekât gibi vâcibleri yapmak en doğru dindir» demektir.

Dinden, maksadın îslâm olduğuna; «Allah indinde Hak din, Islâmdır» ¹³² âyetini, İslâm'dan maksadın da îmân olduğuna;

«Kim İslâm'dan başka bir din ararsa, ondan (dîni) kabul edilme­yecektir ¹³³ âyetini göstermek suretiyle, vacipleri yapmanın îmân'ın rükünlerinden olduğu neticesine varıyorlar.

Ehl-i Sünnet, Mû'tezile'nin bu mühim delilini, yukarıda zikret­tiğimiz kıyâs'm birinci kaziyyesini isbat için delil gösterilen âyette­ki «Zâlike» ism-i işaretinin, müfret (tekil) ve müzekker (erkek için) olması sebebiyle, çoğul ve müennes (kadın için) sığasında olan «vâ-ciblere;> değil, aynı âyette geçen, müfret ve müzekker sîgasmdaki «ihlâs» kelimesine râcı olduğunu söylemek suretiyle, bu delili red­detmişlerdir. Böylece «vâcibler»'i işlemenin, —yukarıdaki âyetlere dayanarak— îmân'ın rükünlerinden olduğu, iddiasını çürütmüşler­dir.

b) Mû'tezile'nin ikinci delili;

«Allah, imânınızı zayi edecek değildir» ¹³⁴ âyetidir.

Çünkü onlarca, âyetteki «İmâneküm» kelimesinden maksat, «SalâtekümVdür. Buna göre âyetin mânâsı :

. «Allah, Kudüs'e müteveccihen (yönelerek) kıldığınız namazları­nızın ecrini zâyî etmeyecektir.» demektir.

Binâenaleyh bu âyet, namaz kılmanın, îmân, yani îmândan bir cüz olduğuna delâlet eder, diyorlar.

Halbuki âyet-i kerîmedeki «îmâneküm» kelimesinden maksat, bizzat namaz değil, «namaz'ın farz olduğunu tasdikedir.

Ehl-i Sünnet'in bu tevcihine göre bu âyet, Mû'tezile'nin yuka­rıdaki iddiasına delil olmaz. . Mû'tezile, Peygamber Efendimizin;

«Zina eden şahıs, mü'min olduğu halde zina etmez» hadîsini de, amelin, îmânı teşkil eden bir rükün (esas) olduğuna delil saymış­lardır.

Halbuki, hadîsteki «mü'min»'den maksat, kâmil îmân sahibi olan nıü'mindir. Peygamberimiz, zina gibi, aile saadetini baltalayan kötü âdetten mutlaka uzak kalınmasını temin gayesiyle, böyle şid­detli bir ifade kullanmıştır.

Hadîs'in mânâsı : «Kâmil îmân sahibi kimseye zina etmek asla yaraşmaz. Kâmil imân ile, zina etmek bir şahısta toplanmaz» de­mektir. Çünkü biraz sonra göreceğimiz gibi, îmân'ın kalb ile tasdik-den ibaret olduğuna dairs gayet açık ve kesin pekçok âyet ve ha­dîsler vardır. Bu sebeple, yukardaki hadîsi de, ancak bu şekilde an­lamak doğru ve isabetli olur.

C) Ehl-i Sünnet'ten Bazılarının Mezhebi :

Müslümanlar arasında meşhur olan bu mezhebe göre şer'î îmân :

Hz. Muhammed (s.a.v.)'in AUah'dandır diye getirdikleri ve din­den olduğu zarurî (zorunlu) olarak bilinen haber ve hükümlerin hep­sinin doğru ve gerçek olduğunu, kalp ile tasdik ve dil ile ikrar et­mektir.

Bu tarife göre îmân, kalb ile tasdik ve dil ile ikrarın tamamı­dır. Yâni îmân'ın; biri tasdik, diğeri ikrar olmak üzere iki rüknü vardır. Ancak, bu rükünler aynı seviyede birer aslî rükün değildir. Çünkü bunlardan birincisi olan, kalb ile tasdik, hiçbir mazeret ye özür karşısında vazgeçilmeyen îmânın «aslî rüknü», dil ile ikrar ise, dilsizlik ve ölüm tehdidi gibi hayat tehlikesi karşısında söylemek­ten vazgeçilebilen, yani vücubu sakıt olan (düşebilen) <;zâit rüknü» dür.

Bu esasa göre, aslî rükün sayılan «kalb ile tasdik» ortadan kalktığı anda o kimse îmândan çıkar ve yerini küfür alır. Çünkü kalb ve vicdan işi olan tasdiki bırakmak için hiçbir özür olamaz. Ama, ölüm tehdidi gibi bir tehlike karşısında diliyle ikrar etmeyen veya meselâ Peygamberimizi, inkâr eden bir kimse, kalbi samimî tas­dik ve îmânla dolu olduğu için, dinden çıkmaz ve kâfir olmaz.

Fakat, hiçbir sebep yokken kalbindeki tasdiki izhar etmeyen ve müslüman olduğunu söylemiyen bir kimse, müslümanlar nazarında olduğu gibi, Hak Teâlâ indinde de kâfirdir.

O halde bu mezhebe göre şer'î îmân'ın hakikati :

«Peygamberimizin getirdiklerini kalb ile tasdik ve dil üe ikrar­dır.»

«Kavl-i Meşhur» diye şöhret bulan bu mezhebi, bazı Ehl-i Sün­net Kelâmcıları, Hanefî imamlarından Şemsu*l - Eimme Serahsî ile Fahrü I - İslâm Pezdevî ve bazı Fakihler uygun görerek benimse­mişlerdir. Hattâ îmâm-ı Âzam'ın da bu görüşü ihtiyar ve tercih et­tiği rivayet edilmiştir ¹³⁵

Bu mezhepte olanlar görüşlerini isbat için aşağıdaki âyet-i ke

rîme ve hadîs-i şerif den faydalanırlar :

«Kalbî îmân ile dolu (ve bununla) mutmain (ve müsterih) ol­duğu halde, küfre mecbur edilen dışında, herhangi bir kimse îmân ettikten sonra Allah'a küfrederse...» ¹³⁶ âyet-i kerîmesi ile,

«Allah'âan başka ilâh yoktur, deyinceye kadar insanlarla çar­pışmakla emrolundum» ¹³⁷ mealindeki hadîs-i şerîf'dir.

D) Ehl-i Sünnet'den «Cumhuru Muhakkikin» Mezhebi:

îslâmî ilimlerdeki derin inceleme ve araştırmaları sebebiyle «Muhâkkıkûn» adı verilen Ehl-i Sünnet âlimlerinin ekserisine göre şer'î îmân :

Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.)'in AllahMandır diye ge­tirdikleri ve dinden olduğu zarurî (zorunlu) olarak bilhıen haber ve hükümlerin doğru ve gerçek olduğuna tereddütsüz inanmak, bunla­rın tamamım kalb ile tasdik ve kabul etmektir.

İtikad'da iki hak mezhebin imam ve kurucuları olan Ebu*l -Hasan el - Eş'arî ve Ebû Mansur el - Mâtürîdî Üe tmâm-û'l - Hara-meyn el - Cüveynî ve İmâm-û'r - Râzî gibi Ehl-i Sünnet imamlarının benimsediği bu mezhebe göre îmân, gerçekte bir kalb ve vicdan işidir. Bu bakımdan, şer'î îmânın hakikati; Peygamberimizin getirdiği dînî esas ve hükümleri irade ve. istekle ve tam bir teslimiyet içinde kalp ile tasdik etmek, Peygamberin hak, sözlerinin ilâhî gerçekler olduğuna inanmaktır.

O halde, şer'î îmân'm yegâne rüknü kalb ile tasdiktir. Kalbin­de böyle tereddüsüz ve sağlam bir tasdik bulunan kimse gerçekte ve Hak Teâlâ katında mü'mindir.

Kalb ile tasdik edileni dil ile ikrar etmek, îmân'm aslî veya zait bir rüknü, yani îmândan bir cüz olmadığı gibi, sıhhatinin de şartı değildir. Fakat kalbte bulunan bir şeye, ancak dil ile ikrar edi­lince vâkıf olunabileceği, ak&i halde mü'min midir, değil midir, bi-linemıyeceği cihetle, dünyevî hükümleri tatbik edebilmek için dil Ue ikrar şart koşulmuştur. İşte bu bakımdan İmâm-ı Âzam hazretleri­nin, «îmân, dil ile ikrar, kalb ile tasdiktir» dedikleri «Vasiyetname» sinde ve Fıkh-ı EkberMe rivayet edilmiştir ¹³⁸

Bu esasa göre, kalbiyle gerçekten îmân etmiş olan kimse Al­lah indinde müslüman sayıldığından, öbür dünyada mü'min muame­lesi görür ve ergeç Csnnete girer. Fakat, kalbindeki îmânı diliyle ikrar etmediğinden günahkârdır, müslüman olduğu bilinmediği için, kendisine dînin dünyevî hükümleri tatbik edilmez.

Tahlil ve Mukayese :

Muhtar mezhep olarak kabul edilen bu mezheple, bundan önce zikrettiğimiz «Kavl-i Meşhur» denilen bazı Kelâmcıların mezhebi arasındaki en mühim fark :

Muhakkikler nazarında; Peygamberimizi kalbiyle tasdik eden bir kimse, diliyle ikrar etmese dahi Allah katında müslüman sayıldığı ve er geç Cennete gireceği halde,

«Kavl-i Meşhur»culara göre, Peygamberimizi özürsüz olarak di­liyle ikrar etmeyenin, kalben ona inansa dahî, Allah nazarında mü'­min sayılmaması ve Cennete girememesidir.

«Kavl-i Meşhur»'cuların bu fikri bizce isabetli görülmemekte­dir. Çünkü : '

Evet, kalbiyle inandığı ve tasdik ettiği halde, bunu dil ile ikrar etmemek büyük bir kusur ve anlaşılması güç bir husustur. Bu bakımdan, kâfir tanınarak cezasını bu dünyada çekecek, birçok hak­lardan belki mahrum kalacaktır. Fakat, kalbi ile Peygambere ina­nan ve samîmi bir îmâna sahiü olan kimsenin, Hak Teâlâ'ca bilinen bu îmânına rağmen, diliyle ikrar etmemenin cezasını, Öbür dünyada da kâfir cezasına çırptırılmak suretiyle ebedî saadetten mahrum bı­rakılacağını iddia etmek, ilâhî adaletle bağdaşmasa gerektir.

Evet, kişinin îmânını özrü olmadığı halde diliyle iki ar ve ilân etmemesi bir kusurdur. Öbür dünyada da bu kusuruyla' mütenâsro bir ceza görmelidir. Fakat, inandığı halde ikrar etmemenin cezasT, ebedî hüsran ve azap olmamalıdır. Aksi halde, kalben inanan kimse ile hiç İnanmayan kâfir veya inandım diye yalan söyleyen münafık arasında fark kalmaz. ¹³⁹

Bahsimize Dönelim :

Bu tahlile ve aşağıda Özetliyeceğimiz delillere dayanarak, isa­betli ve kabule şayan bulduğumuz Muhakkıkların görüşü, «mutlak tasdik» mânâsına gelen îmânın lügat anlamına da uygundur. Çünkü :

1- İmânın liigat mânâsı, şeriat dilinde başka bir mânâya nak-ledilmediğine göre ¹⁴⁰ Kur'an'ın belâgatine daha uygun düşmek­tedir.

2- Hak Teâlâ Kur'an'da, îmân kelimesini dâima kalbe izafe etmek suretiyle kullanmışlardır. Bazı Örnekler verelim :

a) İşte onlar o kimselerdir

ki, (Allah) îmânı kalblerine yazdı» ¹⁴¹

b) «îmân henüz kalblerinize yerleşmedi» ¹⁴² mealindeki ve daha birçok âyetler ile,

Peygamberimiz (s.a.v.)'in :

«Ya Rabbiî Kalbimi dîninde ve sana itaatta sabit (ve devamlı) kıl.» «Kalbini yarıp da (îmânı var mı

diye) baktın mı?» gibi birçok hadîsler, îmânın kalbte olduğuna ga­yet açık olarak delâlet etmektedir.

İmânın yerinin kalb olduğu, bu âyet ve hadîslerle sabit olunca, hakikatinin da, kalb ile tasdik olduğunu kabul etmek gerekmekte­dir ¹⁴³

2 İmân ile Amel Arasındaki Münasebet :

Buraya kadar verdiğimiz izahattan ve zikrettiğimiz delillerden, gerek dilciler ve gerekse Ehl-i Sünnet İmamlarının çoğuna göre îmânın hakikati :

Allah'ın birliğini, Hz. Muhaınmed (s.a.v.)'in Peygamberliğini ve AUah'dan getirdiklerinde sâdık olduğunu kalb ile tasdikten iba­rettir.

Birçok âyet ve hadîsler bu hususa delâlet etmektedir.

Dil ile ikrar ise, îmândan bir rükün ve ondan bir cüz veya sıh­hatinin şartı olmayıp, dünyevî hükümleri tatbik edebilmek için ge­reken bir şarttır.

Amel, yâni; kalb ile inanılanları bilfiil tatbik etmek, Ehl-i Sün­netin ekserisi nazarında îmânın hakikatma dahil değildir. Bu husu­sa, yukarıda zikredilen delillerden başka :

a) KEy !maBedenler, sizin üzerinize oruç (tutmak) yazıldı (fara kılındı).»¹⁴⁴ Bu ve benzeri âyetlerde önce îmân zikredilmiş, sonra ameli gerekti­ren emir ve yasaklar bildirilmiştir. O halde, amel îmândan ayrı ve başka bir şeydir.

b) «îmân edenler ve iyi (gü­zel) amel (ve hareket) yapan kimseler...» ¹⁴⁵Bu ve benzeri âyet­lerde güze! amel, îmân ve inanmaya atfediliyor ki, Arapça gramer kaidesinee, ancak ayrı mânâda olan şeyler birbirine atfedilir. O haî-de amel, îmândan başkadır

olarak iyi ve güzel ameller işlerse!..» ¹⁴⁶

Bu âyet-i kerîme'de, amelin makbul olabilmesi için îmânın şart olduğu belirtilmiştir. Meşrutun (yani amelin) şartta (yani îmânda) dahil olamıyacağı aşikârdır. O halde îmân ve amel ayrı, ayrı şey­lerdir.

d) Eğer mü'minlerden iki zümre (taraf) birbirleriyle vuruşurlarsa...» ¹⁴⁷

Bu âyet-i kerîme ise, îmân ile büyük günahların dahi bir şa­hısta toplanabileceğini, dolayısiyle, her cins amelin îmândan ayrı ve ondan başka bir şey olduğunu gayet açık olarak bildirmektedir.

Yukarda zikrettiğimiz âyet-i kerîmelerin saraha barından baş­ka, yapılan ibadetlerin kabule lâyık olabilmesi için, îmânın şart ol­duğunda Ulemâ arasında tCMA' vardır.

Bütün bu delillere binâen, her türlü amel ve ibadetleri işleme­nin, îmânın haldkatına daiıil bir cüz olmadığı kesin olarak anlaşıl­maktadır ¹⁴⁸

Fakat, îman ile amel arasında sıkı bir münasebet olduğunda da şüphe yoktur.

Çünkü İslâm dîni, yalnız bir îmân ve îtikâd mes'elesi olmayıp,îmân ve amel, yani, îtikâd, ibadet ve ahlâkın toplamıdır. Tatbikata intikal etmeyen bir inanç, meyva vermeyen bir ağaç, küpte sakla­nan bir altın veya hapiste çürüyen ve kendisinden faydalanılmayan bir kıymet gibidir. Dînin de, dînin temeli olan îmânın da bir gayesi vardır. O, güzel ahlâk ve insanlara faydalı olmaktır. Allahu Teâlâ'*-nm rızası, yalnız, bir kalb ve vicdan işi olan îmân ile değil, o îmâ­nın semeresi olan ibâdet, salih amel ve güzel ahlâk sahibi olmakla, yani inanılanı bilfiil yapmakla elde edilir. Müslüman, amel ettiği için mü'mîn olacak değil, fakat îmân ettiği için amel edecektir. Esa­sen, kalb ve gönül sahasından çıkmayan herhangi bir inancın, amelî olarak hayatî bir kıymeti olamaz. Çünkü bu îmânı kalbte hapset­mekten ve ondan faydalanmamaktan başka bir şey değildir. Halbu­ki îmân, insanı harekete getiren, onu iyiye, güzele ve doğruya sev-keden muharrik kuvvet olmalı, dolayısiyle eseri, hayata intikal ede­rek sahibini ve çevresini aydınlatmalıdır. İşte bu da, inanılanı yap­makla, yani ibâdet etmek, iyi amel işlemek ve güzel ahlâka ermek­le olur. O halde, nasıl, îmânsız ibâdet ve amel makbul değilse, amel ve ibâdete yöneltemeyen ve yalnız kalbte kalan îmân da kâfi de­ğildir. Böyle bir îmân, kendisinden faydalanılmayan bir kıymet gi­bidir. Halbuki müslümanın îmânı, zararlı bir şey gibi kalbte hap-solmamalı, insanın her hareketine tesir ederek etrafa nûr ve güzel­lik saçmalıdır.

Öyle ise, îmânı kemâle erdirmek ve olgun bir hale getirmek için, Allah'ın emirlerine sarılmak, yasaklarından kaçınmak, yani, ibâdet ve salih amel lâzımdır, late ancak bu gibiler, ilâhî rızaya erer, ebedî saadet ve nimetlere mazhar olurlar.

Bunun içindir ki, amel îmânın hakikatına dâhil değil ise de, îmânın kemâlinden olduğunda şüphe yoktur. Bu bakımdan, yukarda işaret ettiğimiz gibi Selef ulemâsı, Hadîsciler ve bazı mezhep imam­ları, ameli îmânın kemâlinden saymışlardır. Bu fikrin isabeti açık­tır. Çünkü, kuvvetli bir îmânın eseri, mutlaka tatbikata intikal eder ve kişinin yaşayışında görülür.

Meselâ : Cenâb-ı Hakk'ın ibâdete lâyık tek mabûd olduğuna, ölümden sonra her şeyin bitmiyerek ikinci ve ebedî bir hayatın ku­rulacağına ve herkesin orada lâyık olduğu mükâfat veya cezayı gö­receğine ve böylece ilâhî adaletin tecelli edeceğine kesin olarak ina­nan bir kimse, elbette, bütün gücüyle AUah'm emirlerine sarılır, ibâ­detlerini yapar ve yasaklarından kaçınır. Böylece kâmil bir insan ve cemiyete faydalı bir unsur olur. îmânı zayıf olan ise, tembellik

yapar, amel flıkimmdan noksan kalır ve ilâhî cezaya müstahak olur

Bu açıklamalardan anlaşılacağı üzere, îmân ile amel arasında sıkı bir münasebet vardır. îmânsu amel makbul olmadığı gibi, amet-siz îmân da kemâle eremez. Yani, îmân amel ile kuvvetlenir, amei olmayınca zayıflar ve korunması güçleşir. Bu bakımdan, îmânın mu­hafazası, kazanılmasından daha güç sayılmıştır. Çünkü îmânı zayi edip ortadan kaldıracak birçok sebepler vardır.

Meselâ, Kur'an'a veya Semâyı Kitaplara veya dînî esas'ara iha­net etmek, haram olan bir şeyi helâl, helâl olanı haram saymak, dînî esaslarla alay etmek, bir müslümanın dinine, îmânına sövmek, îmânı zayi eden sebeplerdendir.

3 - imân. Fazlalık ve Noksanlık Kabul Eder mi?

Bu konuda da, îmânın hakikati hakkındaki fikir ayrılığından doğan çeşitli görüşler vardır.

Haricîler ve Mû'tezile, ameli îmândan bir cüz kabul ettiklerin-den, amelin fazla veya noksan olmasıyla, îmânın da noksan veya fazla olabileceğini iddia etmişlerdir. Fakat amel îmânın hakikatin- . dan olmadığına göre, bu iddia da kabule şayan değildir.

Yukarda mezheplerini izah ettiğimiz Eh I-i Sünnet imam ve âlim­leri ise; amelin îmânın aslından bir cüz olmadığına inandıklarından. «îmân, fazlalık ve noksanlık kabul etmez.» demişlerdir. Çünkü bun­lara göre îmân, tasdik mânâsına olduğundan, tasdik, ne hakikati. ne de ilgili olduğu şeyler bakımından, fazlalık ve noksanlık kabuf eder.

Çünkü tasdik, bîr şeye i?'an ve kabul ile kesin olarak inanmak­tır. Tasdik, bu şekilde kesin ve tereddütsüz olmazsa, o, tasdik de­ğil, zandır. Zan ve şüphe ise îmân ile bağdaşamaz. O halde îmân,. aslı ve hakikati bakımından noksanlık veya fazlalık kabul etmez.

tmânı-ı Âzam bu hususu şöyle izah etmiştir :

«imân ne artar ne de eksilir. Çünkü îmân'ın fazlalığı, ancak küfrün azalmasını, îmânın azalması da, ancak küfrün artmasını ta­savvur etmek suretiyle anlaşılır. Bu ise, bir şahsın bir anda hem mü'min, hem de kâfir olmasını gerektirir. Bu ise bâtıldır. Çünkü imi'min hakikaten mü'mindir. Mü'minin îmânında şek şüphe bulun-

maz. Nitekim «kâfirin de küfründe tereddüdü yoktur.» dernekte ve bu hususu âyetle beyan ve te'yid etmektedir ¹⁴⁹

îmân, taallûk ettiği ve ilgili olduğu şey bakımından da artmaz ve eksilmez. Çünkü îmân edilecek olan şey, Peygamberimizin getir­diklerinin tamamıdır. Bunların hepsine inanmayıp da, bazısına ina­nılır, bazısına inanılmazsa, buna îmân denmez.

Hülâsa : Ehl-i Sünnete ve Muhakkıkların ekserisine göre îmân, hakikati ve ilgili olduğu şeyler bakımından, fazlalık ve noksanlık kabul etmez.

Fahreddin-i Râzî de aynı kanaatte olmakla beraber, insanların, dînin kemâlindeki «yakin» bakımından çeşitli olduklarım bildirmiş­tir. Zira; yakîn'in derecelerinden olan «Ayne'l - Yakın», «tlme'l -Yakîn»'den «Hakka'l - Yakîn» de «Ayne'l - Yakîm-'den yüksektir. Bu yakîn derecelerine göre insanlar ve îmânları derecelenir.

Bu esasa göre îmânda ziyade ve noksandan maksat; îmânın kuvvetli veya zayıf olmasıdır.

Bir kimsenin de îmânı bu mânâda daha kuvvetli veya daha za­yıf olabilir. Nitekim, meselâ müslümanlardan herhangi birinin îmâ­nının, Peygamberimiz (s.a.v.)'in veya Hs. Ebu Bekir (r.a.)'m îmânı kadar tahkik ve yakîn bakımından kuvvetli olmadığında ittifak var­dır.

îmân'ın kemâlinden sayılan, ibâdet ve iyi amelin fazla olması; îmâna kuvvet, noksan olması ise, zayıflık verir.

Şunu da iyi bilmek gerekir ki; hakikî îmâna sahip olunmadan, cehennemde ebediyyen kalınmakta ve cennete girmek mümkün ol-' mamakta ise de, âhiret azabından kurtularak Allah'ın rızâsını ka­zanmak ve ebedî saadete ermek de, ancak Allah'a ibâdet etmek, iyi amel işlemek ve güzel ahlâka sahip olmakla mümkün olur.

4- imânın Sahih ve Kabule Şâyân Olma Şartları :

Biraz Önce, îmânı koruyabilmenin, onu kazanmaktan daha zor olduğunu, zira kazanılan îmânın, bazı sebeplerle kaybedilebileceğini söylemiştik. Şimdi ise, İslâm âlimleri ve Keîâmcıların, îmânın sahih ve kabule şâyân olması için ileri sürdükleri en önemli üç şartı özetleyeceğiz :

a) imân, ye's ve ümitsizlik halinde iken vâki olmamalıdır.

Meselâ, ömrü boyunca îmân etmeyerek küfür üzere olan bir kimse, ölüm halinde iken ilâhî azabı görür de îmân ederse, ümitsiz­lik ânında vâki olan bu îmân Allah katında makbul değildir,

b) Mü'nıin, zarûrât-ı dîniyyeden sayılan şeylerden birini inkâr veya tekzip edip yalanlamamahdır.

Meselâ, bir kimse Hak Teâlâ'yı bütün Semavî Kitapları ve Pey­gamberleri tasdik ederek onlara inandığı halde, Hz. Muhammed (s.a.v.)'m Peygamberliğini yalanlasa, veya namaz, oruç ve zekât gibi farz olduğu kesin olarak bilinen dînî bir hükmü kendi irade ve ihtiyarıyla inkâr etse, îmânı derhal zail olur ve îslâm dairesinden çıkar. Çünkü îmân bir bütündür, tecezzi (cüzlere ayırmayı) kabul etmez. Dînî hükümlerin birini veya bazısını inkâr, tamamını inkâr hükmündedir. Zira bugün bir kısmını inkâr eden, yarın diğer bîr kısmını da inkâr edebilir. Böyle, sabit ve devamlı olmayan bir îmân Allah katında makbul değildir.

c) Dînî hükümlerin, emir ve yasakların hepsinin güzel ve ilâ­hî hikmet İcâbı olduğunu kabul etmek, bunları yapmakta inat ve tekebbür göstermemek lâzımdır.

Meselâ bir insan, namaz, oruç, zekât ve hac gibi ibâdetlerden birini güzel görmeyerek, onu alaya alırsa, veya Cenâb-i Hakk'm emrine aykırı olsun kasdiyle dînî bir hükmü yapmazsa, yahut dîni bir yasağı, haram olduğunu bildiği halde inad ederek işlerse, artık îmânını kaybeder ve Allah indinde mü'min sayılmaz.

O halde, kabule şâyân olan îmân, yukarda saydığımız kusurlar­dan, yani inkâr, inâd ve tekebbür (büyüklenme) hallerinden uzak olan samimî ve devamlı olan îmândır.

Allah'ın rızâsını kazanmak ve ebedî saadete ermek için, hayal boyunca devam eden îmâna son nefeste de sahip olmak lâzımdır. Hayatı boyunca îmân üzere olan bir kimse ömrünün sonunda îmâ­nını kaybederek ölse, ebedî azaba, müstahak olur. Mazideki ibâdet ve taati fayda vermez. Bunun aksine olarak, hayatı küfür ve is­yanla geçen bir kimse ölmeden îmân edip, mü'min olarak son nefe-

sini verse, ebedî saadete mazhar olur. Geçmişte yaptığı küfür ve isyan, buna engel teşkil etmez.

İslâm'da îmân'm hakikati ve amelle olan münasebeti hakkındb verdiğimiz bu genel bilgiden sonra, bu konu ile yakm alâkası olan «El - Kebîre = Büvük Günah» bahsini inceleyeceğiz. ¹⁵⁰