1. Yer üzərində həyatın yaranmasının inkişaf tarixi

Notebook portativ kompüterləri də təhlükəli EMS yaradır, hərçənd bu kompüterlərdə maye kristal əsasdan istifadə edilir. Ölçü işləri göstərdi ki, elektromaqnit şüalanması İsveç standartı MPR II-in ekoloji normativini xeyli keçir.
Musiqi və reklam kliplərində və multifilmlərində təsvirlərin tez-tez sayrışması (parlayıb sönməsi), xüsusən təhlükəli sayılır. 1997-ci ildə 700 yapon uşaqları epilepsiya tutmasına oxşar simptomla xəstəxanaya gətirildi. Tutmadan əvvəl bu uşaqlar «Karmannıyı monstrı» multifilminə baxırlarmış. Uşaqların sağlamlığının pozulması səbəbi bütün televiziya ekranı boyu təsvirlərin tez-tez 10-30 Qs tezlikli sayrışması olmuşdur. Aydın olmuşdur ki, belə tezlikli diapazonda ekranın parlaqlığı beynin neyronlarının bioritmlərinin xüsusi tezliyi ilə rezonansa düşür (girir). Televiziya təsvirlərinin insana, onun görmə aparatına və beyinə nəzarətsiz təsiri problemi olduqca real olduğundan, son vaxtlar alimlər televiziya ekologiyası adlı yeni fənn inkişaf etdirir.
Yaşı 10-dan 14-ə qədər olan uşaqlar əvvəlcə 30 dəqiqədən 2 saata qədər müxtəlif televiziya proqramlarına baxdıqdan sonra psixoloqların testləşdirilməsindən keçmişlər. Məlum olmuşdur ki, yarım saat «boyevik»in fraqmentinə baxdıqdan sonra dərs materialının adi mənimsənilmə sürəti, 20 dəqiqədən sonra müsiqi klipi proqramına həmin müddət ərzində baxdıqdan sonra isə 2 saatdan sonra bərpa olunmuşdur. Yaponiyada aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, uşaqların televiziya verilişlərinə aludə olması, onların «beyinlərinin pozulması», «leksik anomaliyası» ilə kifayətlənmir, bu həm də onların görmə qabiliyyətinin pisləşməsi, oynaqlarının xəstələnməsi, kökəlməsi, qan təzyiqinin yüksəlməsinə səbəb olur. Televiziya verilişlərinə baxmaq ən çox hamilə qadınlar və doğulan uşaqlar üçün təhlükə yaradır. Yapon mütəxəssislərinə görə, ailədə söhbətlər və sadə «dil» ünsüyyəti psixoloji iqlimi yaxşılığa doğru dəyişdirir, sinir sistemini möhkəmlədir, uşaqları daha təmkinli və sakit edir.


Mövzu: 13. Radiasiya və sağlamlıq
İonlaşdırıcı şüalanma mənbələri – insan fəaliyyətindən asılı olmayan təbii və insan fəaliyyəti nəticəsində yaranan texnogen xarakterli ola bilər.
Müəyyən edilib ki, mövcud olan bütün təbii mənbələrdən təbii şəraitdə ən böyük təhlükə yaradan qoxusu və tamı olmayan, eyni zamanda, gözlə görünməyən ağır radon qazıdır (öz parçalanma məhsulları ilə birlikdə).
Radon bütün dünyada yerin qatlarından sızan qazdır, lakın onun havada olduğu konsentrasiyası yer kürəsinin ayrı-ayrı bölgələrində əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir.
İnsanlar radon qazının şüalanmasının təsirinə daha çox qapalı və havalandırılmayan otaqlarda məruz qalır. Qruntdan çıxmış bünövrə və döşəmədən sızan, eyni zamanda, təbii radionuklidlərlə nisbətən zəngin tikinti materiallarından ayrılan radon otaqlarda cəmlənir. İstiliyin saxlanılması məqsədilə otaqların hermetikləşdirilməsi radonun otaqdan xaric olmasını daha da mürəkkəbləşdirir. Radon problemi xüsusi ilə aşağımərtəbəli və giltorpaq tərkibli tikinti materiallardan inşa edilmiş evlər üçün xarakterikdir. Əksər tikinti materialları (daş, beton və s.) az miqdarda olsa da radonun ayrılması ilə xarakterizə olunur. Xüsusi aktivliyi xeyli yüksək olan qranit, pemza və giltorpaqdan hazırlanmış kərpic, xüsusilə odadavamlı kərpic tikinti materiallarını göstərmək olar.

Radonun otaqlara daxil olmasının daha bir mənbəyi evlərdə istifadə olunan sudur. Adətən istifadə etdiyimiz suda radonun konsentrasiyası çox aşağıdır, bu da həmin suların əksər hallarda açıqlıqda axan çaylardan və göllərdən götürülməsi və istehlakçıya çatdırılana qədər bir sıra emal proseslərindən keçirilməsi ilə bağlıdır. Lakin dərin quyulardan və artezian quyularından çıxarılan suda radon qazının konsentrasiyası yüksək ola bilər. Buna baxmayaraq radondan gələn əsas təhlükə heç də yüksək radon tərkibli su və mayenin qəbul edilməsindən irəli gəlmir. Belə ki, adətən insanlar qaynamış su və isti sulu xörəkləri qəbul edir, suyun qaynadılması və isti xörəklərin bişirilməsi zamanı isə radon praktiki olaraq ifraz edilir. Daha böyük təhlükə yüksək radon tərkibli buxarın udulan hava ilə birlikdə insanların ağ ciyərlərinə düşməsi ilə bağlıdır. Belə hadisələr daha çox yüksək radon tərkibli sudan istifadə etdikdə hamam və isti-buxar otaqlarında baş verir.

Potensial təhlükəyə malik digər radiasiya mənbələri insanın özü tərəfindən yaradılmış və texnogen mənşəli radiasiya mənbələrinə aiddir. Süni radioaktiv mənbələrə nüvə reaktorları, sürətləndiricilər, müxtəlif təyinatlı rentgen avadanlıqları və süni alınmış izotoplar aid edilir.
İnsanlara təsir edən əsas texnogen mənşəli radiasiya - atmosferdə nüvə silahının sınaqlardan keçirilməsi, Atom Elektrik Stansiyalarında və nüvə reaktorlarında qəzaların baş verməsi və onların istismar edilməsinin nəticələri ilə əlaqədar radioaktiv tərkibli yağıntıların düşməsi və radioaktiv tullantıların toplanmasıdır. Həyat təcrübəsindən göründüyü kimi, Çernobl və Fukusima qəzaları kimi baş vermiş hadisələr radiasiyanın insanlara nəzarət edilə bilinməyən təsiri ilə nəticələnir.
Atom Elektrik Stansiyalarının istismarı nəticəsində yaranan radioaktiv tullantıların idarə olunması, habelə bu tip radiasiya təhlükəli obyektlərdə müxtəlif səbəblərdən qəzanın baş verməsi bir sıra ekoloji problemlərə gətirib çıxarır. Bununla yanaşı, nüvə energetikasının tətbiqi daha ucuz elektrik enerjisinin əldə olunmasına imkan yaradır.
Ionlaşdırıcı şüalar müxtəlif növlərə və müxtəlif keçmə xassəsinə malikdir.
Alfa –hissəciklər nisbətən ağır olub zədələnməmiş dəridən keçə bilmir. Əgər su, hava,qida vasitəsilə onlara orqanizmə keçmək müvəffəq olarsa , bunun cox təhlükəli nəticələri ola bilər.
Betta- şüaların keçmə qabiliyyəti bir qədər yüksəkdir və onlar toxumalardan keçərək insan orqanizminə 1-2 sm dərinliyə daxil ola bilər. Rentgen və qamma şüaların keçmə qabiliyyəti isə həddindən artıq yüksəkdir.
Ionlaşdırıcı şüaların zədələndirici təsiri 3 mərhələdə olur:

1. 
   Ionlaşdırıcı şüalanmanın ilkin təsiri.
   
2. 
   Radiasiyanın hüceyrələrə təsiri.
   
3. 
   Radiasiyanın bütün orqanizmə təsiri.
   

100qr və ondan yuxarı dozalar ilk 24-48 saat ərzində ölümə səbəb olur. 5-10 qr doza isə şüa xəstəliyi törədir.
Şüalanma xəstəliyinin gedişində 4 dövr olur:ilkin reaksiya,gizli,xəstəliyin qızğın dövrü,bərpa dövrü.
Ilkin reaksiya adətən şüalanma dozası 0,2 qr –ı keçdikdə müşahidə olunur. Bu şüalanmadan dərhal sonra baş verir. Bir saatdan 1-2 sutkaya qədər davam ed. Bu zaman üçün bir qədər həyəcanlanma və baş ağrısı səciyyəvidir. Sonra mədə pozulması başlayır, qan damar sistemində leykositoz müş.olunur.
Şüalanmanın gizli dövründə vəziyyət bir az yaxşılaşır. Gizli dövrün müddəti şüalanma dozasından asılıdır. Orta dozalarda (1-2 qr)gizli dövr 2-2,5 həftə davam edir. Yüksək dozalarda (3-5 qr) 3-10 sutkada qan dövranı sistemində dəyişiklik olur- leykositoz(artma) leykopeniya(azalma) ilə əvəz olunur.
Qızğın dövrdə xəstənin vəziyyəti yenidən pisləşir.-ümumi zəiflik artır,bədən temperaturu yüksəlir,qanaxmalar artır,dəridə qansızma əmələ gəlir, leykositlər və trombositlərin miqdarı azalır, immunitet zəifləyir.
Bərpa olunma dövründə pozulmuş funksiyalar tədricən normaya düşməyə başlayır. Bədən temperaturu aşağı düşür. Qanın funksiyası tam bərpa olunmadıqda xəstəlik xroniki formaya keçə bilir.
Yüksək ölüm dozasında (10 qr) ölüm7-10 cu gün baş verir. Daha yüksək dozalarda(80 qr)ölüm bir neçə dəqiqəyə baş verir. Buna beyin qabıq hüceyrələrinin və hipotolamus neyronlarının məhv olması səbəb olur.

Nüvə və radioaktiv materiallarının istifadəsi ilə əlaqədar bütün sahələrdə maksimum təhlükəsizlik tədbirlərinin görülməsi üsullarının işlənilməsi, yeni daha təhlükəsiz texnologiyaların hazırlanması və nəzarət prosedurlarının təkmilləşdirilməsi məsələləri bu gün bütün dünyada prioritet məsələlərdən biridir. 1957-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı sistemində atom enerjisinin yalnız dinc məqsədlərlə istifadə edilməsi üzrə müstəqil hökumətlərarası əməkdaşlıq təşkilatı olan Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik (AEBA) yaradılmışdır. 2001-ci ildə Azərbaycan Respublikası həmin təşkilata üzv ölkə kimi qəbul olunmuşdur.

Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, radiasiya insanlara təhlükənin yaradılması ilə yanaşı bir çox sahələrdə əvəzsiz xidmət edir. Tibb, sənaye, kənd təsərrüfatı, kimya, elm və digər sahələrdə radioaktiv mənbələr və ionlaşdırıcı şüalanma qurğuları geniş tətbiq olunur. Radioaktiv mənbələrin istehsalı və tətbiqi üzrə bütün mərhələlərdə radiasiya təhlükəsizliyinin təmin olunması üzrə tənzimləyici orqan və digər səlahiyyətli təşkilatlar tərəfindən nəzarət aparılır. İonlaşdırıcı şüalanma mənbələrinin tətbiqi ilə aparılan bəzi fəaliyyət növlərinə nəzər yetirək.
Tibb müəssisələrində radioaktiv mənbələrin və ionlaşdırıcı şüalanma qurğularının istifadəsi ilə pasiyentlərin tibbi müayinəsi və müalicəsi həyata keçirilir. Bunlardan hər birimizin ən çox rastlaşdığı rentgen müayinəsidir ki, sümük sınığının aşkar olunması, ağ ciyər xəstəliklərinin müəyyən edilməsi və daha bir çox diaqnostik işlərin aparılmasında əvəzsiz müayinə üsuludur. Radioaktiv preparatların tətbiqi ilə müalicə isə xüsusilə onkoloji xəstələr üçün nəzərdə tutulmuş müasir üsullardan biridir. Bu sahənin gündən günə inkişaf etdiyini nəzərə alaraq, yeni “nüvə təbabəti” termini tətbiq edilmiş və mənbələrdən istifadə texnologiyaları daim müasirləşdirilməkdədir.

Sənaye müəssisələrində radioaktiv mənbələrin tətbiqi olduqca çoxşaxəlidir. Belə ki, bu mənbələr geofiziki tədqiqatlar, qaynaq tikişlərinin keyfiyyətinin yoxlanılması, torpaq qatlarının sıxlığının və nəmliyinin ölçülməsi, çənlərdə maye səviyyəsinin ölçülməsi, tikinti materialların hazırlanması üçün xammalın analizinin keçirilməsi və daha bir çox məqsədlərlə istifadə olunur. Bu üsullar müxtəlif təyinatlı binaların tikintisində, yeni yolların salınmasında, neft və qaz hasilatında, dəmir-boru kəmərlərinin çəkilməsində, aviasiyada və bir sıra digər sahələrdə tətbiq edilir.

Kənd təsərrüfatında bəzi bitki toxumlarının (pambıq, kələm, turp və s.) radioaktiv preparatların tətbiqi ilə müəyyən miqdarda qamma şüalanmanın təsirinə məruz edilməsi əhəmiyyətli dərəcədə məhsuldarlığın artmasına gətirir.

Müəyyən edildiyi kimi, böyük dozalarda qamma şüalanmanın təsiri nəticəsində yeyinti məhsullarında olan mikroorqanizmlər məhv olur və bu üsulla sterilizasiyanın aparılması nəticəsində həmin məhsulun saxlanma müddəti dəfələrlə artırıla bilər. Eyni zamanda, böyük dozalarda qamma şüalanmanın təsirinə məruz qalma bitkilərdə mutasiyalara səbəb olur və bəzi hallarda dəyərli yeni məhsulların alınmasına imkan yaradır. Bu üsulla taxıl, lobya və digər bitkilərin yeni dəyərli bitki növləri yetişdirilmişdir.

Göründüyü kimi, müasir həyatda bir çox sahələrdə ionlaşdırıcı şüalanma mənbələrinin tətbiqi olduqca zəruri bir haldır. Belə mənbələrin istifadəsi ilə çalışan mütəxəssislər tələb olunan hazırlıq və təcrübəyə malik olduqları, həmçinin təhlükəsizlik qaydaları və istismar olunan radioaktiv mənbəli avadanlığın iş prinsipini bildikləri səbəbindən onlardan təhlükəsiz istifadə edə bilirlər. Lakin təəssüflər olsun ki, bununla yanaşı bəzi hallarda məsuliyyətsizlik və təhlükəsizlik qaydalarına tam riayət edilməməsi səbəblərindən bu mənbələrin itirilməsi və ya oğurlanması hallarının baş verməsi təhlükəsi də mövcuddur. Belə halların baş verməməsi üçün insanlar daha diqqətli olmalı, radiasiya təhlükəsini bildirən işarələri tanımalı və bu işarələrin olduğu hər hansı bir əşyaya rast gəldikdə dərhal həmin əşyadan kənara çəkilməli və hadisə barədə Fövqəladə Hallar Nazirliyinin “112” zəng mərkəzinə bildirməlidirlər.