10. Sinif dil ve anlatim ders notlari I. ÜNİte sunum-tartişma-panel
VARLIKLARA VERİLİŞLERİNE GÖRE ADLAR
Yüklə 2,29 Mb.
|
VARLIKLARA VERİLİŞLERİNE GÖRE ADLAR Adlar, tek bir varlığa ya da bir türe gönderme yapabilir. Bu açıdan adları iki grupta inceleriz: tür adı, özel ad. 1. TÜR ADI Aynı türden varlıkları gösteren sözcüklerin ortak ismidir. Bulut olmayınca yıldızlar daha net görünüyor. Gelin, bir kelebek gibi süzülüyordu. Karpuza en yakışan yiyecek peynirdir. 2. ÖZEL AD Başka benzeri olmayan, verildikleri varlığa özgü nitelikler taşıyan adlardır. Örneğin “insan” benzer özellikleri bulunan bir canlı grubunun cins ismiyken bu grubun bir üyesi olan “Elif” benzerleri içinde tamamen kendine has özellikleri olan bir varlığın özel adıdır. Elbette bu isimde olan pek çok insan olabilir ancak Elif’in kendine has özellikleri onu benzerlerinden ayırmaktadır. Başlıca özel isim grupları şunlardır: Kişi adları: Atatürk, Köroğlu, Aslı, Doruk… Hayvan adları: Karabaş, Tekir, Pamuk, Sarıkız… Dil, din, mezhep, tarikat adları: Türkçe, Müslümanlık, Hanefilik, Mevlevilik… Ulus adları: Türkler, Araplar, Pakistanlılar… Kitap, dergi, gazete adları: Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Türk Dili dergisi , Cumhuriyet gazetesi… Cadde, sokak, apartman adları: Atatürk Bulvarı, Koza Sokak, Nilay Apartmanı… Kurum, dernek, okul vb. adları: Türk Dil Kurumu, Kızılay, Tıp Fakültesi… Kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge, genelge adları: Medeni Kanun, Telif Hakkı Yayın ve Satış Yönetmeliği… Yapı, anıt, taşıt adları: Beylerbeyi Sarayı, Bilge Kağan Anıtı, Savarona Yatı… Millî ve dinî bayram adları: 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı, Ramazan Bayramı, Anneler Günü… Tarihi olay, çağ, dönem adları: Kurtuluş Savaşı, Orta Çağ, Cumhuriyet Dönemi… Gezegen, kıta, ülke, bölge, şehir, ova, dağ, deniz, göl, nehir adları: Mars, Avrupa, Anadolu, Türkiye, Ankara, Çukurova, Ağrı Dağı, Karadeniz, Van Gölü, Kızılırmak… Gök cisimlerinin adları: Dünya, Güneş, Ay, Uranüs… ÖZEL ADLARIN YAZIMI 1.Cümlenin neresinde kullanılırsa kullanılsın büyük harfle başlar. Amcam, köpeği Karabaş için bir kulübe yaptı. Sezgin, olanca gücüyle sınavlara hazırlanıyor. Okulca Ankara Kalesi'ne gezmeye gideceğiz. 2.Özel adların sonlarındaki sert ünsüzler, ünlüyle başlayan ek aldığında yumuşama yazıda gösterilmez. Eğer Zonguldak’a giderseniz Ereğli’yi de görün. Zeynep’in bazı eşyaları bende kalmış. Tatilde Edremit'e gelirseniz bize de uğrayın.(Okuyuşta da yumuşama olmaz.) 3.Özel adlara gelen çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılır ancak yapım ekleri ayrılmaz. Ankara’ya gelirken Eskişehir’den de geçtik. Avrupalıların Doğu’ya bakışı son yıllarda değişti. Türkçe zengin bir dildir. Asyalı insanlar ilgi çekici oluyor.
Türkiye Büyük Millet Meclisinde görüşler başladı. Türk Dil Kurumuna gerekli başvurular yapıldı.
Masadaki kitabı sana getirdim. (bir kitap) Kitap insan için en iyi dosttur. (tüm kitaplar) 2. ÇOĞUL AD: Aynı türden birden çok varlığı karşılayan adlardır. Çoğul adlar, tekil ada getirilen (-lar/-ler) ekiyle oluşturulur: evler, sandıklar, gönüller, sevgiler, güzeller, çocuklar…gibi. Çoğul eki almış sözcükler çeşitli anlamlara gelen adlar kurarlar: Çoğullama Kitaplar, ağaçlar, arabalar… Aile, çevre Ayşeler, öğleden sonra bize gelecek. Ablamlar, Eskişehir’e taşındı.
Umutsuzluğa kapılmayın, bu vatan daha nice Atatürkler yetiştirir. Bu topraklar Karacaoğlanların, Yunusların yeridir. Abartma Kütüphanemde dünyalar kadar kitap vardı. Genelleme Sabahları bu yolda koşarım. Aşağı yukarı Ahmet, on yaşlarında bir çocuk. Saygı Kendileri henüz gelmedi efendim. Küçümseme Hanımefendiler, nihayet uyanabilmişler. Aynı gruptan varlıklar Sürüngenler (yılan, kertenkele, timsah…) Baklagiller (nohut, fasulye, mercimek…)
Onlar basamağı, yüzler basamağı Kurum ve kişilerin topluluğu Yüksek Okullar Gen. Müd., Memurlar Kooperatifi… On yıllık zaman dilimi Hâlâ 1980’lerin müziğini dinliyorum. Düşmüş olan tamlayanın çokluğunu gösterme Sahip oldukları bir tek inekleri kalmıştı. Çocuklar, parkta babalarını bekliyordu.
Birçok tekilden oluşmakla birlikte bütünlük gösteren bir topluluğa verilen addır. Topluluk adlarında biçimce tekillik, anlamca çoğulluk söz konusudur: millet, ordu, kafile, halk, demet, orman, sürü, ulus, kurul, kurultay…gibi.
Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri! Çobanlar sürülerini yaylalara çıkardı.
Sınıfta kim var? (tekil ad) Bu sınıf çok başarılı. (topluluk adı)
Okul geziye gitmiş. (topluluk adı) YAPILARINA GÖRE ADLAR 1.BASİT ADLAR Kök halinde bulunan ya da sadece çekim eki almış kelimelerdir. Ada Gelen Çekim Ekleri
Belirtme hâli: -ı, -i, -u, -ü (ev-i, okul-u) Yönelme hâli: -a, -e (ev-e, okul-a) Bulunma hâli: -da, -de (ev-de, okul-da Ayrılma hâli: -dan, -den (ev-den, okul-dan) (Yalın hal eksizdir; ev, okul…gibi)
–la, –le (trenle, vapurla, seninle, sevgiyle, hızla)
Tekil 1. kişi: -ım, -im, -um, -üm (ev-im, okul-um) 2. kişi: -n, -ın, -in, -un, -ün (ev-in, okul-un) 3. kişi: -ı, -i, -u, -ü (ev-i, okul-u) Çoğul 1. kişi: -mız, -miz, -muz, -müz (ev-imiz, okul-umuz) 2. kişi: -nız, -niz, -nuz, -nüz (ev-iniz, okul-unuz) 3. kişi: -ları, -leri (ev-leri, okul-ları) Kitaplarımı çantaya yerleştirdim. Kitap - lar- ım- ı İsim çoğul iyelik hal eki kökü eki eki
İsim kayn. hal eki kökü harfi
kaza:
gözümün: önünden:
elbiselerini: masanın:
üstüne:
Türkçede ad türetmede iki çeşit yapım eki kullanılmaktadır. Addan ad türeten ve eylemden ad türeten yapım ekleri. Addan ad türeten yapım eklerinden bazıları : -an/-en: Köken bakımından sözcükleri inceliyoruz. -ca/-ce: Türkçe dersinde yapı bilgisini işleyeceğiz. -daş/-deş: Vatandaş sorunlarına çözüm bekliyor. -lık/-lik: Kışın başlık giymeden dışarıya çıkmam. -ıncı/-inci: Sınavda birinci olmak için çok çalıştım. -sal/-sel: Kumsalda toplanıp güneşin batışını izledik. -t: Yaşıtlarından farklı davranıyordu bu çocuk. -ar/-er: Herkese beşer ceviz düştü. Eylemden ad türeten yapım eklerinden bazıları : -a/-e: Doğa kendini yenilemenin bir yolunu bulur. -acak/-ecek: Aracın sileceklerini kim ters çevirdi? -gı/-gi: Meydanda büyük bir coşku vardı. -ın/-in: Basın son olayları taraflı bir biçimde aktardı. -m: Çiftçiler bol verim aldı pamuktan bu yıl. -mık/-mik: Eline kıymık batınca bağırıverdi. -sak/-sek: Tuksaklar mahkeme gününü bekliyor. -tı/-ti: İçimde bir ürperti hissettim. -mak/-mek: Soru sormak için gittim. -ış/-iş: Görüşünü rahatça ifade etti.
Aşağıdaki sözcükleri yapısına göre inceleyiniz: gözlükçü: Türkçenin: giyim: silginiz: bencillik: dondurma: anlayışınız: örtüsü: yüzücü: 3. BİRLEŞİK AD İki ya da daha çok adın birleşerek kalıplaşmasıyla oluşur, tek bir ad gibi kullanılır. Basımevi, aşçıbaşı, cumartesi, gecekondu, günebakan, sütlaç, hanımeli… Birleşik adların kalıplaşması Sıfatla bir adın birleşmesiyle: Akdeniz, Güzelyalı, Yenimahalle, karadut… Belirtisiz ad tamlaması biçiminde: devetabanı, yavruağzı, fildişi, akşamüstü Çekimli iki eylemin birleşmesiyle: biçerdöver, kaptıkaçtı… Bir adla çekimli eylemin birleşmesiyle: gecekondu, külbastı, hünkârbeğendi… İyelik eki almış bir adla bir sıfatın birleşmesiyle: Karnıyarık… Yalın durumundaki iki ismin birleşmesiyle: güneybatı, beyefendi, Beşiktaş… Unvan gruplarının kaynaşmasıyla: Necatibey (Caddesi), Bayrampaşa… Bir adla bir sıfat-fiilin kalıplaşmasıyla: ağaçkakan, güngörmüş, cankurtaran… Yansımaların birleşmesiyle: çıtçıt, gırgır, hırgür… Ses düşmesi yoluyla: cumartesi (cuma ertesi), kaynana(kayın ana)… ADLARDA KÜÇÜLTME Bir varlığın küçük olduğunu anlatmak için o varlığı karşılayan adın sonuna küçültme eklerinden (-cik,-cek,-ceğiz..) biri getirilerek yapılır.‘’tepecik, derecik, adacık, yavrucuk, kuzucuk, bebe(k)cik, büyü(k)cek, kedicik, yavrucağız…gibi.’’ Bazen, eklendiği sözcüğe sevgi, acıma, küçümseme, alay gibi anlamlar katar. Dedeciğim, seni çok özledim! (…..………. Anlamı) Adamcağız kaç gündür açmış. (….……… Anlamı) İnsancıklar, Siz benden nefret ediyorsunuz ben sizden.. (…..……… Anlamı)
maymuncuk (anahtar türü) gelincik (hayvan, çiçek) bademcik (organ) elmacık (kemik) tatarcık (küçük bir sinek) arpacık (gözde çıkan hastalık)
tamlayan tamlanan eki eki Bu örnekte, tamlayan eki “ev” sözcüğünün “çatı” sözcüğüyle ilgili olduğunu; tamlanan eki de “çatı”nın eve ait olduğunu bildirmektedir. Ad tamlamaları, oluşturulma biçimlerine göre dört grupta incelenir: 1.Belirtili Ad Tamlaması 2.Belirtisiz Ad Tamlaması 3.Zincirleme Ad Tamlaması 4.Takısız Ad Tamlaması 1. BELİRTİLİ AD TAMLAMASI Tamlayanın ve tamlananın tamlama ekleri aldığı ad tamlamalarıdır. Bu tür tamlamalarda belirgin bir aitlik ilgisi vardır, tamlananın tamlayana ait olduğu belirtilir. Okulun müdürüne, başarılarından dolayı ödül verildi. Bu cümlede, “okul” ve “müdür” sözcükleri arasında, tamlayan ve tamlanan ekleri kullanılarak (okul-un müdür-ü) aitlik ilgisi kurulmuştur. Bu şekilde kurulan tamlamalara belirtili ad tamlaması denir. Aşağıdaki cümlelerde, belirtili ad tamlamalarını bulup altlarını çiziniz. Arabanın kapısı açık kalınca alarm çaldı. Çocukken yağmurun sesini dinlerdim bazı geceler. Kasabanın sokakları bu yaz asfaltlanacakmış. Gelişmiş toplumlar sanatın değerini iyi bilir. Daha yolculuğun başında annesini özlediğini söyledi.
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 2. BELİRTİSİZ AD TAMLAMASI Tamlayanı ek almayıp sadece tamlananın iyelik eki aldığı tamlamalardır. Amcam, yakında okul müdürü olacakmış. Bu cümlede “okul” ve “müdür” sözcükleri arasında sadece tamlanan ekiyle (okul müdür-ü) ilgi kurulmuştur. Bu şekilde kurulan tamlamalara belirtisiz ad tamlaması denir. Aşağıdaki cümlelerde belirtisiz ad tamlamalarını bulup altını çiziniz. Bahçedeki elma ağacı geçen ay kurudu. Çocuğa okul çantası almak için dışarı çıktık. Şair, yaşama sevincini dile getirmiş bu dizelerde. Yöre halkı için en önemli geçim kaynağı arıcılıktı. Resim sergileri önemli bir sanat etkinliğidir.
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 3. ZİNCİRLEME AD TAMLAMASI En az üç adın tamlayan ve tamlanan ekleriyle birbirine bağlanmasıyla oluşan söz grubudur. Birkaç veli, okul müdürünün odasında oturuyordu. Bu cümlede “okul”, “müdür” ve “oda” adları arasında aitlik ilgisi kurularak zincirleme ad tamlaması oluşturulmuştur. Aşağıdaki cümlelerde zincirleme ad tamlamalarını bularak altlarını çiziniz. Bahçedeki ceviz ağacının dalları yola sarkıyordu. Bir süre sonra deniz kenarının sessizliği kapladı ortalığı. Şehrin ulaşım sorunu yapılacak çalışmalarla giderilecek. Bir yapıtın etkileyiciliği sanatçının yorum gücüne bağlıdır. Kır çiçeklerinin kokusuna bayılıyorum. Pirinç pilavının tuzu biraz fazla olmuş. Onunla İngiliz elçiliğinin kapısının önünde buluştuk.
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 4. TAKISIZ AD TAMLAMASI Tamlayan ve tamlananın ek almadığı ad tamlamalarıdır. Bu tür tamlamalar; ya tamlananın “ne(y)den yapıldığını” (hammaddesini) ya da tamlananın “neye benzediğini” belirtir. Takısız ad tamlamaları ek almadığından, biçim olarak sıfat tamlamasına benzer.Takısız ad tamlamalarını sıfat tamlamalarıyla karıştırmamak için yukarıdaki ilgiler göz önünde bulundurulmalıdır. Tamlananın neyden yapıldığını bildirir: cam kavanoz taş köprü, altın bilezik, plastik kova Bu örneklerde, “kavanoz”un “cam”dan, “köprü”nün “taş”tan, “bilezik”in altından, “kova”nın plastikten yapıldığı belirtiliyor. Tamlananın neye benzediğini bildirir: aslan çocuk, zeytin gözler, ipek saçlar, taş kalp Bu örneklerde, “çocuk” “aslan”a, “gözler” “zeytin”e, “saçlar” “ipek”e, “kalp” “taş”a benzetilmiştir. Aşağıdaki cümlelerde takısız ad tamlamalarını bularak altlarını çiziniz. Bütün mücevherlerini çelik kasada saklıyor. Gıda maddelerini naylon torbalara koymak zararlı. Bir tana kağıt mendil alabilir miyim? Gösterinin sonunda adam; ‘’pamuk eller cebe’’, diye bağırdı. Badem gözlüm beni unutma. Takısız ad tamlamalarına örnekler yazınız. ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… AD TAMLAMALARININ ÖZELLİKLERİ
Savruluyordu yeleleri rüzgârda bu güzel atın. Bu dizede, “atın yeleleri” ad tamlamasında, tamlanan (yeleleri) tamlayandan (atın) önce gelmiştir. Aşağıdaki cümlelerde tamlayanıyla tamlananı yer değiştirmiş ad tamlamalarına yer verilmiştir. Bulunuz. Sıcaklığı ortalığı yakmaya başlamıştı güneşin. (………………………………………………) Bekçisiyiz sonsuza dek bu vatanın. (………………………………………………)
Bu tepelerin rüzgârı, fırtınası hiç dinmezdi. Velilerin ve öğrencilerin coşkusu görülmeye değerdi. Bu cümlelerin birincisinde “tepelerin” tamlayanı “rüzgârı” ve “fırtınası” tamlananlarına bağlanırken; ikinci cümlede “öğretmenlerin” ve “öğrencilerin” tamlayanları “coşkusu” tamlananını ortak kullanmıştır.
Uzun süre köyün çıplak tepelerini seyretti. Bu cümlede, “köyün tepeleri” tamlamasında, tamlayanla (köyün) tamlananın (tepeleri) arasına sıfat (çıplak) girmiştir. Sarıyer, İstanbul’un en güzel ilçelerinden biridir. Bu cümlede, “İstanbul’un ilçeleri” tamlamasında, tamlayanla (İstanbul’un) tamlananın (ilçeleri) arasına hem zarf (en) hem de sıfat (güzel) girmiştir. Okul gezisine Ali’nin de kardeşi katıldı. Bu cümlede, “Ali’nin kardeşi” tamlamasında, tamlayanla (Ali’nin) tamlanan (kardeşi) arasına bağlaç (de) girmiştir.
Çocuğun büyük hayalleri vardı. Bu cümlede, “çocuğun hayalleri” tamlamasında, tamlanan (hayalleri) bir sıfat (büyük) tarafından nitelenmiştir. Küçük çocuğun hayalleri vardı. Bu cümlede, “çocuğun hayalleri” tamlamasında, tamlayan (çocuk) bir sıfat (küçük) tarafından nitelenmiştir. Küçük çocuğun büyük hayalleri vardı. Bu cümlede, “çocuğun hayalleri” tamlamasında, tamlayan (çocuk) bir sıfat (küçük) tarafından; tamlanan (hayalleri) yine bir sıfat (büyük) tarafından nitelenmiştir.
Büyük yolcu gemisi limandan ağır ağır ayrıldı. Bu cümlede “büyük” olan “yolcu gemisi”dir. Yani sıfat (büyük), isim tamlamasını (yolcu gemisi) nitelemiştir. Bu macera romanı benim çok hoşuma gitti. Bu cümlede “bu” sözüyle “macera romanı” işaret edilmektedir. Yani sıfat (bu), isim tamlamasının tamamını (macera romanı) belirtmektedir.
Öğretmenimiz bize el yazması eserler tanıttı. Bu cümlede “el yazması” ad tamlaması, “eserler” sözcüğünü nitelediğinden, sıfat görevinde kullanılmıştır. Çocuğun gül kurusu ceketi vardı. Bu cümlede, ad tamlaması (gül kurusu), ceket adını nitelediğinden, sıfat görevinde kullanılmıştır. İzmir’de bir yaz akşamı vedalaştık kardeşimle. Bu cümlede, ad tamlaması (yaz akşamı) “vedalaştık” eyleminin zamanını bildirdiğinden, zarf görevinde kullanılmıştır.
Dün onun (Ali’nin) kitabı bizde kalmış. Bu cümledeki “onun” zamiri, “Ali’nin kitabı” isim tamlamasındaki tamlayanın (Ali) yerine geçmiştir. Aşağıdaki cümlelerde zamirlerle kurulan ad tamlamalarını bulup altlarını çiziniz. Herkesin düşüncesi aynı olmaz. Doktorlar, buranın havasını tavsiye ettiler. Yolcuların biri, cüzdanını çaldırdığını söyledi. Sınavdaki soruların birçoğu kolaydı. Çocuğun nesi kaybolmuş?
sen – in araba – n o – nun araba – sı biz – im araba – mız siz – in araba – nız onlar – ın araba – ları Ayrıca tamlayan ekinin de “ben” ve “biz” zamirlerinde “-im “olduğu görülmektedir.
Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|