Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

Bir başqa forması:

Bura bir darı xərməni,

Bura bur quş qondu.

Bu tutdu, (baş barmaqdan başlanır)

Bu ütdü, bu bişirdi,

Bu yedi, cürü²⁰-cürüyə qalmadı.

Digər formada:

Bu dedi: gedək oğurluğa (cüri barmaq).

Bu dedi: hardadır nərdivan?

Bu dedi: məndən uca nərdivan,

Bu dedi: Allah var, peyğəmbər var.

Bu dedi: yalandır sözünə baxmayın.

Sonra bu sözləri oxuyan əli ilə baş barmağa vuraraq be­lə deyir:

Külə qalasan, böyüməyəsən

və yaxud:

Külə qalasan, bu boyda.

Beləliklə, bu uşaq oyunu sona çatır.

ETNOQRAFİK CİZGİLƏR
QAŞQAYI ELİ
Azərbaycandan uzaq düşən qardaşlarımızdan, ellərimiz­dən biri də Qaşqayı elidir. Bu el, beş tayfadan təşkil tap­mış­dır: Kəşküllü, Dərəşorlu, Şişbölüklü, Farsimədan (farsbilməz) və Əmələ.

Bu beş tayfanın cəmiyyəti 200 mindən artıqdır. Fars şo­vinistləri həmişə çalışmışlar ki, 20 milyondan artıq olan türk­dilli xalqların həmişə sayını az elan etsinlər. Bu azərbay­canlı böyük el, qaşqay eli İranın cənub hissəsində fars, Xo­zus­tan, İsfahan və s. yerlərdə yaşayırlar.

1. Kəşküllü tayfası. Bu tayfa iki qismətdən təşkil olub. Böyük Kəşküllü və Kiçik Kəşküllü. Demək olar ki, Kəşküllü tayfası Qaşqayı elinin xırda tayfalarındandır. Bu tayfa Şirazın ətrafından tutmuş ta Kazronun Ərcən düzünə qədər yayılır. Bu tayfanın bir hissəsi Firuzabad şəhərində yaşayırlar. Kəş­kül­lü tayfasının dili azəri dilidir. Lakin müxtəlif səbəblərə görə Kiçik Kəşküllünün dili fars və lor kəndləri ilə qarışmış­dır.

2. Dərəşorlu tayfası. Bu tayfa deyildiyinə görə 42 və ya 72 qoldan təşkil tapmışdır. Tayfa ümumiyyətlə, İsfahan, Seminor, Bürucen və Şəhrza şəhərinin ortalarında yaşayır. Də­rəşorlu tayfasının bir qolu Təyyibi adlanır ki zaman keç­dikcə Əmələ tayfasına qarışmışdır. Yaylaq fəslini sona gətirən tayfa qışlaq günlərini Kazrondan tutmuş Keçisaran məntəqə­sinəcən olan kəndlərdə, qəsəbələrdə keçirdir. Bir sözlə, de­mək olar ki, bu tayfa Kazron, Tənkçovqan, Qarşapur, Nura­bad şəhərlərinin özündə və ya ətrafında yaşayır.

Məlum olduğu üçün bu böyük tayfanın hər tirəsi bir şəhərin, qəsəbənin yerində yerləşir. Aydındır ki, bu elin və habelə onun tayfalarının sayını qeyd etmək asan bir iş de­yildir. Buna görə ki müxtəlif amilllər, o cümlədən iqtisadi-ictimai və siyasi səbəblərə görə həmişə köçəri xalqının sayı az və çox olubdur. Xüsusilə İranda 1961-ci ildə olan torpaq is­lahatı zamanı çoxlu dəyişikliklər əmələ gəldi. Və o ildən baş­layaraq Qaşqay elinin çox tayfaları və qolları öz yaşayış­larını keçirməkdən ötrü İranın böyük şəhərlərində karxana­larda fəhlə kimi işləməyə başlayıblar.

3. Şişbölüklü tayfası. Qaşqayı elinin bir gözəgəlim və güclü tayfalarından biridir. Bu tayfa da o biri tayfalar kimi qoyunçuluqla məşquldur. Bunlara məxsus olan qışlaq yerləri İqlid, Abadə, Çardangə şəhərləridir. Coğrafi baxışından bu tayfanın yaylaq yurdu Şirazın yaxınlıqlarına qədər uzanır. Bu tayfa yaylaqdan qayıdandan sonra Fərraşbəndi və habelə Şirazın ətrafında qış fəslini keçirdir.

4. Farsi-mədan tayfası. Belə ki, məlumdur bu türkdilli tayfa öz ana torpaqından və ona beşik olan ana yurdundan ayrı düşən zaman başqa xalqların tərəfindən farsbilməz və ya aydın desək, türkdilli adlanıbdır. Və bu adı indiyəcən qoruyub saxlayıb. Bu tayfanın yaylaq-qışlağı Simiron şəhərinin ət­rafında və Kazronun İsfahan dövrəsində olur.

5. Əmələ tayfası. Əmələ tayfası neçə-neçə qoldan təşkil tapmışdır. Beləliklə, nəzərə gəlir ki, bu tayfaya “əmələ” adı buna görə qoyulubdur ki, müxtəlif səbəblərə görə yəni yaylaq yerinin azlığı səbəbinə və ya hökmdarların zorakılıq səbəbinə gəlirin bir qismətini fəhləlik yolu ilə ələ gətirib. Beləliklə, bizim şanlı və iftixarlı ata-babalarımız kimi yaman günə qarşı mübarizə aparıb və həyat ərəsəsində başı uca olub yaşayır və ya təbiət hadisələrinin qabağında bir dağ kimi dayanıbdır. Bu tayfanın yaylaq-qışlağı Firuzabad, Qir, Kazron, Lar, Evəz şəhərlərində olur.

Qaşqaylı elinin məzhəbi islam-şiə qoludur. Belə nəzərə gəlir ki, bu türkdilli xalqımız Azərbaycanda şiə və sünni da­vaları nəticəsində və ya hökmdarla mübarizə əsnasında sür­gün olunubdur.

Aşağıda qeyd olunan el mahnısı çox aydın qaşqayı eli­nin Təbrizdən və ya Azərbaycandan köçdüyünü isbat edir.

Bu yol gedər Təbrizə

Qənari rizə-rizə.

Xudam, bir yol ver bizə

Gedək öz ölkəmizə.

Qaşqay elinin şifahi xalq ədəbiyyatı və onun müxtəlif növləri demək olar ki, Azərbaycanın folkloruna və şifahi xalq ədəbiyyatına çox yaxındır. “Koroğlu”, “Əsli və Kərəm”, “Mə­likşah” və başqa-başqa nağıllar da bu xalqın arasında dildən-dilə gəzir.

Qaşqay elinin bəzi qollarında “Koroğlu” dastanı “Mah­mud və Nigar” dastanı adı ilə adlanır. Və orada da Koroğlu yenə xalq qəhrəmanı kimi yoxsulların, zəhmətkeşlərin hüqu­qunu müdafiə edir. Koroğlunu Qaşqayi elində də hamı sevir və ona böyük ehtiram bəsləyirdi. Böyük şənliklərdə, toylarda Koroğlunu oxuyub, demək olar ki, bir isti qan kimi xalqın ruhiyyəsini və qəhrəmanlıqlarını yenidən yada salır və xalq­larda yenidən yaradırlar.

“Mahmud və Nigar” adlanan Koroğluda belə deyilir:

Mürəssə yaylığın məndədir,

Bunu şaha bildirərlər.

Can əzizdir öldürərlər,

Necə eləyim Nigarcan.

Sonra Nigar Mahmuda belə deyir:

Denə, hamam yolunda burmuşam (tapmışam)

Bunu şaha bildirməzlər.

Can əzizdir, qorxma

Öldürməzlər Mahmudcan, öldürməzlər.

Qaşqay elinin uzaq düşməsinə baxmayaraq odlar yur­dun­da olan bütün ənənələr və mərasimlər orda da müqəddəs sayılır. Orada odun ehtiramı (ataşin) çox-çox bizlərdən də artıqdır. O, müqəddəsdir. Od-ocaq və təndir xalq inamına görə tapınmalıdır. Qaşqay eli də bütün türkdilli xalqlar kimi oda inanır, oda xor baxanları özündən qovur. Yeri gələndə oda (çirağa) and içib və öz ürəyinin sözünü və arzusunu ona deyir. Oda o qədər ehtiram qoyurlar ki, heç tapınmaqla fərqlənmir.