Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda OĞuz qrupu türk diLLƏRİNDƏ fonetik uyğunluq və norma

1.4. Türkmən dilində fonetik və qrafik normalaşma
Türkmən dili Azərbaycan və türk dilləri kimi qədim ənənələrə malik Oğuz dillərindən biridir. Qədim Oğuz dilinin zəngin ənənələri bu dillərin hər birində varisliklə saxlanılır. Ancaq bu dillərin ərazi baxımından, sosial, siyasi-ictimai hadisələrlə üzləşməsi baxımından diferensiallaşması onların müəyyən fonetik, leksik, qrammatik tərkibində fərqlənmələrin baş verməsinə səbəb olmuşdur. Bu cür fərqlənmələr isə bu dillərin normalarında özünəməxsus əlamətlərin baş verməsinə gətirib çıxarmışdır.

Türkmən dili Türkmənistan Respublikasının rəsmi dövlət dilidir. Türkmən dili ərazi baxımından daha çox Türkmənistanda işlədilən əsas informasiya vasitəsidir. Türkmən dilində, həmçinin, İranda, Əfqanıstanda, Türkiyədə, Tacikistanda, Özbəkistanda, Stavropol ölkəsində, Astraxan vilayətində (daha çox Atal və Funtovo ərazilərində) danışılır.

Hazırda türkmən dilində 5 milyona yaxın əhali danışır. Türkməndilli əhalinin sayı İranda 2 milyon, Əfqanıstanda 500 min, Özbəkistanda 153 minə yaxın, Türkiyədə 1000, Tacikistanda 90 minə yaxın, Qazaxıstanda 90 minə yaxın, Stavropol ölkəsində və ümumiyyətlə, Rusiyada 90 minə yaxın təxmin edilir [145].

Türkmən adına etnik bir toponim kimi X əsr abidələrinin dilində rast gəlmək olur. Türkmən sözünün mənşəyinə gəlincə, bu iki hissədən ibarətdir. Türk və mən. Türk sözü qədim etnik türk adını özündə saxlayır. Mən tərkibi isə təkcə birinci şəxsin təkini bildirməyib həm də insan anlayışını özündə əhatə edən sözdür. Mən (men, mann) tərkibi dünyanın başqa dillərində də insan mənası bildirmək üzrə işlədilən nostratik bir vahiddir: german, kirman, girdman, sözlərində olduğu kimi. Mənaca da türkmən sözü türk adam, türk insan anlayışı verir. Hərçənd, bəzi etimologiyalarda bu söz farslaşdırılıb yanlış olaraq türkmanənd (türkəbənzər) sözünün təhrif edilmiş bir variantı kimi də çatdırılır.

Tarixşünaslıqda, nədənsə Oğuz türklərinin dil müstəqilliyi XIII-XIV əsrlərə aid edilir. Çox təəssüf ki, indiyədək bu yanlış stereotip tarixşünaslıqda davam etməkdədir.

Türkmən dilinin normalaşmasında xalq dilinin və xalq dili qaynaqlarından qidalanan ədəbiyyatın mühüm rolu olmuşdur. Buna görə də ədəbiyyatda, bir qayda olaraq, türkmən yazı (ədəbi) dilinin formalaşmasında XVII əsrin mütəfəkkir şairi Məhdimqulunun adı çəkilir. Türkmən dilində yazı mədəniyyəti ardıcıl olaraq tətbiq edilmədiyi səbəbindən türkmən əhalinin məskunlaşdığı ərazilərdə çoxlu dialektlər əmələ gəlməyə başlamışdır. Artıq, türkmən dili müstəqil bir ölkənin dövlət dili olduğu üçün dil mərkəzləşməsi prosesi sürətlə davam edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Türkmənistanın Rusiya tərkibində olduğu dövrlərdə rus dilindən məcburi istifadə ana dilinin vahid şəkildə normalaşması prosesini geridə qoyurdu.

Türkmən dilində, islam dövründən ərəb əlifbasının işlənməsinə baxmayaraq bu dilin özünə məxsus olan tarixi yazılı mənbələr demək olar ki, ciddi surətdə ya qorunmamış, ya da hansı səbəbdənsə itib-batmışdır. Ona görə də türkmən dilinin tədqiqi və öyrənilməsi işinin XIX əsrdən başlandığı qeyd olunur. Türkmən dilində ilk əlifba kitabı 1913-cü ildə Ə.Əliyev tərəfindən hazırlanıb çap edilmişdir [70, s. 91-92; 112; 86; 132; 87].

1913-cü ildə İ.A.Belyayevin ilk Rusca-türkməncə lüğəti, 1915-ci ildə “Грамматика туркменского языка” adlı kitabı çap olunmuşdur. 1914-cü ildə A.N.Samoyloviçin “Əbu Səttar qazi” adlı kitabı nəşr olunur. Türkmən dili üzrə sonrakı vaxtlarda A.N.Samoyloviçin, A.Volodinin, A.P.Potseluyevskinin, daha sonralar N.A.Baskakovun, M.Xudaykuliyevin, B.Xoçayevin, X.Batlıyevin, P.Əzimovun, Z.Muhammedovanın, B.Çarıyarovun, M.Xıdırovun, Q.Sopıyevin, C.Amansarıyevin, Q.Sarıyevin, R.Berdiyevin, T.Tacmuratovun, A.Annanurovun və başqalarının çox dəyərli tədqiqatları meydana çıxmışdır [59, s. 137-138].

Türkmən dilində yazılı ənənələr davamlı şəkildə tətbiq olunmadığı üçün ayrı-ayrı ərazilər üzrə səpələnmiş əhalinin danışığı əsasında 30-dan artıq dialekt yaranmışdır. Son illərdə bu dialekt və şivələrin öyrənilməsinə xüsusi diqqətlə yanaşılır. Çünki dialektlərin dərindən öyrənilməsi təkcə təsvirçilik üçün gərəkli olmayıb vahid dil-nitq norması tərtib etmək üçün əhəmiyyətlidir. Türkmən dialektləri son zamanlar qruplaşdırılaraq ümumi əlamətlərinə görə aşağıdakı kimi yığcamlaşdırılmışdır: Tekin dialekti (Türkmənistanın mərkəzi hissəsi), Yomud (Qərbi və Şimali vilayətlər), Ersarin (Amurdəryaətrafı Şərq vilayətləri), Salır (Türkmənistan və İran sərhədlərində Seraksa rayonu), Sarık (Orta Murqaba vadisi), Çovdur (Taşauz ərazisi), Stavropol dialekti ənənəvi olaraq truxmen dili adlanır [102, s. 524-525]. Hərçənd burada xüsusi bir dil formalaşmayıb ancaq dialekt fərqləri yaranmışdır.

Türkmən dilinin yazısı ərəblər dövründən tutmuş 1928-ci ilə kimi ərəb qrafikası əsasında tərtib olunmuş əlifba üzrə aparılmışdır. 1928-1940-cı illər ərzində türkmən dilində latın qrafikalı əlifba tətbiq olunmuşdur. 1940-cı ildən kiril əsaslı əlifbadan istifadə edilmişdir. 1993-cü ildən yenidən latına keçilməsi barədə qərar verilmişdir. 1996-cı ildən türkmən yazısında latın əsaslı əlifbanın tətbiq olunmasına başlanmışdır. Türkmənistandan kənarda yaşayan türkmənlərin yazısında isə (əsasən, İraqda, Əfqanıstanda və İranda) ərəb qrafikalı əlifbadan və kiril əsaslı əlifbadan (Rusiya ərazisində) istifadə olunur. 2000-ci ildən yeni latın əlifbası Turkmən dilinin bütün sahələrində rəsmi qaydada işlənməyə başlamışdır.

Latın əsaslı müasir türkmən əlifbasında 30 işarə vardır: Aa, Bb, Çç, Dd, Ee, Ää, Ff, Gg, Hh, İi, Jj, Žž, Kk, Ll, Mm, Nn, Ññ, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Ww, Yy, Ýý, Üü, Zz.

Bu işarələr aşağıdakı transkripsiyada işlədilir: 1) Aa-Aa, 2) Bb-Bb, 3) Çç-Çç, 4) Dd-Dd, 5) Ee-Ee, 6) Ää- Əə, 7) Ff- Ff, 8) Gg – Qq, 9) Hh- Hh, 10) İi- İi,11) Jj-Cc, 12) Žž- Jj, 13) Kk- Kk, 14) Ll-Ll, 15) Mm-Mm, 16) nn-Nn, 17) Ññ – Ññ, 18) Oo-Oo, 19) Öö-Öö, 20) Pp-Pp, 21) Rr-Rr, 22) Ss-Ss, 23) Şş- Şş, 24) Tt -Tt, 25) Ww- Vv, 26) Yy-Yy, 27) Uu-Bb, 28) Üü-Üü, 29) Ýý- Yy 30) Zz-Zz.