Birinci Bölüm / allah'i tanimak

Birçok Nedenin Etki Türleri

Bir olayda birden fazla faktörün etkili olması birkaç şekilde müm-kün olabilir:

1- Birkaç faktör birlikte ve aynı zamanda etki eder; mesela tohum, su, ısı, toprak vb. gibi birden fazla faktör bir araya gelerek tohumun yeşermesine ve bitkinin oluşmasına neden olurlar.

2- Birden fazla faktör, sırayla ve ard arda etkide bulunur, her biri yeri ve zamanı geldiğinde kendi rolünü oynar ve etki bırakır; mesela birden fazla motor sırayla ve ard arda çalışarak uçağı harekete geçirir.

3- Etkiler yekdiğerinden etkileşim [zincirleme etki] yoluyla olur, mesela birden fazla topun birbirine çarpması veya zincirleme kazalardaki etkileşim bu türdendir. İnsanın iradesinin eline etki etmesi, bu etkiyle elin kalem tutup yazması ve kalemin de etkisiyle yazının oluşması da böyledir. Oluşan fenomenin ömrü bu etkenlerin sayısına bölünüp her biri bu etkenlerden birinin neticesi olarak kabul edilebilir.

4- Her biri yekdiğerinin uzantısında var olan faktörlerin sırayla etkisi… Bu ihtimalde, faktörlerden her birinin varlığı da diğerinin varlığıyla mümkün ve ona bağlıdır. Daha önceki ihtimalde, mesela kalemin varlığı elin varlığına bağlı değildi, elin varlığı da insanın iradesinin varlığıyla mümkün bir fenomen değildi.

Bütün bu alternatiflerde bir fenomenin oluşmasında birden fazla faktör ve etkenin bir arada var olması mümkün, hatta bazen şarttır; insanın özgür iradesiyle işlediği fiillerinde kendi iradesiyle Yüce Allah'ın iradesinin etkisi de işte bu son türdeki etki çeşididir; zira insanın varlığı ve iradesi Yüce Allah'ın iradesine bağlı ve bağımlıdır.

İki etkenin aynı sonuçta bulunmasının mümkün olmadığı tek durum "varlık bahşedici" veya yekdiğerinin boylamında değil, enleminde ve birinin yerine diğeri ikame edilecek şekilde bir arada bulunması mümkün olmayan mesela iki ayrı irade sahibinden aynı iradenin baş göstermesi veya iki aynı bütünün iki tam nedenler bütününe dayanması durumudur.

Şüphenin Giderilmesi

Buraya kadar anlatılanlar, insanın özgür iradesiyle işlediği fiillerin Yüce Allah'a isnat edilmesinin, bu fiillerin insanın kendisine isnat edilmesiyle çelişmediğini, çünkü bu istinatların yekdiğerinin boylamında cereyan edip birbiriyle çatışmadığını ve kesişmediğini göstermiş oldu.

Başka bir deyişle: Bir fiilin onu işleyen insana isnat edilmesi belli bir satıh ve düzeyde, onun varlığının yüce Allah'a isnadı ise daha ileri ve daha üst düzeyde bir isnattır ve bu düzeyde hem bizzat insanın varlığı, hem fiilini gerçekleştirdiği maddenin varlığı ve hem de bu arada kullandığı vesile ve araçların varlığı… hepsi yüce Allah'a bağlıdır ve ancak O'nunla vardır.

O hâlde insan iradesinin "tam ve noksansız nedenin son halkası ve parçası" olarak kendi fiilleri üzerindeki etkisinin, bu tam nedenin bütün parçalarının Yüce Allah'a istinat edilmesiyle bağdaşmayan bir tarafı yoktur. Kâinat, insan ve insanın bütün varlığına hükmeden ve bütün bunları elinde tutan güç Yüce Allah'tır, daima yarattıklarına varlık bahşeder, onları yeniden yaratır, yenilenmelerini sağlar, hiçbir varlık hiçbir durum, zaman ve mekân O'ndan müstağnî ve bağımsız değildir. Binaenaleyh insanın özgür iradesiyle işlediği fiiller de Yüce Allah'tan müstağni olarak işlenmemiştir ve O'nun iradesinin dışında değildir ve bunların bütün sınırları, sıfatları ve özellikleri de ilâhî kaza ve takdire bağımlıdır, bu nedenle de salt insanın veya salt Yüce Allah'ın iradesine isnat edilmesi gerektiği söylenemez. Zira bu iki irade birbirinin enleminde ve yekdiğeriyle toplanamaz değildir ve işlerin tahakkukundaki etkileri de "biri diğerinin yerine ikame edilecek tarzda" değildir. Bilakis, insanın bütün varlığı gibi iradesi de Yüce Allah'ın iradesine bağımlıdır ve insanın iradesinin gerçekleşmesi için Yüce Allah'ın irade buyurması zaruridir:

Âlemlerin Rabbi olan Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz… [1]

 

[1]- Tekvir, 29.

Kaza ve Kadere İnanmanın Etkileri

Yüce Allah'ın kaza ve kaderine inanmak, O'nu tanıma yolunda pek üstün bir mertebe olup insanın aklî tekâmülüne yol açmanın yanı sıra, pratikte de birçok olumlu etkileri olan bir inançtır. Daha önce bu etkilerden bazılarını hatırlatmıştık, konumuz gereğince burada bunlardan birkaçını daha açıklamamız faydalı olacaktır:

Bütün olayların Yüce Allah'ın hikmete dayalı iradesinden kaynaklandığına ve her şeyin O'nun takdirine ve kazasına bağlı bulunduğuna inanan bir insan, beklenmedik acı olaylar karşısında kendisini kaybetmez, dehşete kapılmaz ve sürekli yakınıp durmaz. Bilakis, bu tür zor olayların da kâinata hâkim olan hikmetli sistemin bir parçası olup kesinlikle nice maslahat ve hikmetler çerçevesinde vuku bulduğunu bildiğinden bunlara kucak açar ve sabır, tevekkül, rıza ve teslimiyet gibi ulvî melekelerini güçlendirip geliştirir.

Yine ilâhî takdir ve kazaya inanan bir insan hayattaki mutluluk ve sevinçlere de aldanmaz, bunlara bel bağlamaz, bunlarla gurura kapılıp kendisini kaybetmez, Yüce Allah'ın verdiği nimetleri diğer insanlara karşı büyüklenme ve kibir vesilesi etmez. Kur'ân-ı Kerim, Allah'ın takdirine teslim olmanın insana kazandırdığı bu değerli hasletleri açıklarken şöyle buyurur:

Yeryüzünde olan ve sizin nefislerinizde meydana gelen herhangi bir musibet yoktur ki biz onu yaratmadan önce bir kitapta yazılı olmasın. Şüphesiz bu, Allah'a göre pek kolaydır. Öyle ki, elinizden çıkana karşı üzüntü duymayasınız ve size Allah'ın verdikleri dolayısıyla sevinip şımarmayasınız. Allah, büyüklük taslayıp böbürleneni sevmez. [1]

Burada şu noktanın altını önemle çiziyorum: Kaza ve kader meselesiyle bağımsız etki açısından tevhit konusu yanlış algılanmamalı ve sonuçta bu inancın tembellik, gevşeklik, zillet, zulme boyun eğme ve sorumluluktan kaçınma gibi haslet ve davranışlara yol açmasına izin verilmemeli ve insanın ebedî mutluluk veya mutsuzluğunun kesinlikle kendi elinde ve kendi davranış ve amellerine bağlı bulunduğu bilinmelidir:

…İnsanın nefsinin kazandığı lehine, kazandırdıkları aleyhinedir… [2]

Şüphesiz insana kendi emeğinden başkası yoktur. [3]