Birinci Bölüm / allah'i tanimak

Özgür İrade Nedir?

Karar verme ve seçme gücü, insanın kendisinde keşfettiği en kesin ve tartışma götürmez yetilerinden biridir. Zira her insan, kendi içinde bulunan ve yanılması imkânsız olan fıtrî bilgi ve sezgi gücüyle bunu bilir, nitekim insan kendisinin diğer ruhî durumlarını da bu fıtrî bilgi sayesinde kavrayıp anlar. Hatta bir konuda şüpheye kapılacak olsa, yaradılışından gelme bu bilgi sayesinde söz konusu "şüphe"nin varlığından emin olur ve "şüphe"si olduğundan şüphe etmez.

Aynı şekilde herkes, kendi durumuna biraz dikkat edecek olsa herhangi bir sözü söyleyebileceği veya söyleyemeyeceğini ya da elini kıpırdatıp kıpırdatamayacağını veya yemek yiyip yiyemeyeceğini kolaylıkla bilmektedir.

Bir işe karar vermek; bazen aç birinin yemek yemeye veya susuz birinin su içmeye karar vermesinde olduğu gibi içgüdüsel ve hayvânî eğilimlerin tatmini yönünde; bazen de sağlığına kavuşabilmek için acı ilaçları içip beğendiği yiyeceklerden uzak duran bir hastanın yaptığı gibi aklî eğilimler ve yüce insânî amaçları gerçekleştirme doğrultusunda vuku bulan bir olaydır. İlim edinme ve hakikatlerin keşfi uğrunda pek çok dünya nimetinden yüz çevirip nice zorluklara tahammül eden bir araştırmacı ve bilim adamı, ya da yüksek ülküleri uğruna canını vermekten çekinmeyen bir askerin aldığı karar da bu türden, yani aklî ve insânî doğrultuda alınan bir karardır.

Gerçekte insanî değerler, bireyin çeşitli eğilim ve istekleri arasında çatışma ve zıtlaşma doğduğu zamanlarda ortaya çıkar ve kendisini belli eder. Birey ahlâkî faziletlerle ruhî ve ebedî kemallere ulaşıp Yüce Allah'ın rızasını kazanabilmek için, nefsinin istediği aşağılık ve hayvânî şeylerden vazgeçer. Hakeza, güçlü bir irade ve bilinçli bir tercihle yapılan bir iş, ruhî ve manevî yükseliş veya alçalışta daha etkili olmakta, bu nedenle de daha fazla ödül veya cezaya hak kazanmaktadır.

Nefsanî istekler karşısında her insan her durumda aynı direnci gösteremez, ama Yüce Allah bu irade ve direniş gücünü az veya çok, bütün insanlara bahşetmiştir ve dileyen herkes daha fazla gayret gösterip iradesini güçlendirebilir.

Binaenaleyh insanoğlunun özgür iradeye sahip bulunduğundan kimsenin kuşkusu yoktur, türlü şüphe ve telkinlerin böylesine açık ve vicdanî bir gerçeği müphemleştirmesine izin verilmemelidir. Daha ön-ce de belirttiğimiz gibi bütün dinler, şeriatlar ve bunların eğitim ve ahlâk sistemlerinde, insanın özgür iradeye sahip bulunduğu vurgulanmıştır. Özgür iradeye sahip bulunmaması hâlinde insanın ödüllendirilmesi, cezalandırılması, kınanması, övülmesi veya herhangi bir vazifeyle sorumlu tutulması söz konusu olmayacaktır.

Bu sarih hakikatten sapılması ve cebre temayül gösterilmesine neden olan şüphelere doğru cevaplar verilmelidir; birtakım vesvese ve tereddütlerin giderilmesinin tek yolu budur. Bu nedenle bunların en önemlilerini burada özetle ele alıp cevaplamanın yararlı olacağını düşünüyoruz:

Kadercilerin (Cebriye) Şüphelerine Cevap

Cebriye şeklinde adlandırılan kaderciliğin en önemli şüpheleri şunlardır:

1- İnsanın iradesi, içindeki duyguların kabarması sonucu şekillenir; bu duyguların varlığı insanın kendi elinde olmadığı gibi, harekete geçmeleri de dış faktörlerin etkisiyle olmamaktadır, bu nedenle de özgür irade ve tercih diye bir şey söz konusu değildir aslında…

Cevap şudur: İç temayül ve duyguların harekete geçmesi, irade ve karar gücünün kullanılması için ortam hazırlamış olmaktadır; yani insanın bir işe karar vermesi duygu ve eğilimlerinin zorunlu olarak harekete geçmesi ve insanın bunlara karşı direnme gücü bulamaması demek değildir. Nitekim insan birçok konuda tereddüde kapılmakta, kararsızlığa düşmekte ve karar verebilmek için o işin yarar ve zararını hesaplayıp sonucunu düşünmekte ve bu gibi durumlarda bazen karar verirken epey zorlanmaktadır.

2- Birçok bilim dalının da ispatlamış olduğu üzere insanın iradesinin şekillenmesinde kendi genetik yapısı, belli gıda ve ilaçların etkisiyle gerçekleşen hormonal salgılar, çevre şartları ve sosyal faktörler gibi etkenler rol oynamaktadır ve insanların yekdiğerinden farklı aksiyon ve reaksiyonlar göstermelerinin sebebi de bu farklı etkenlerdir işte. Nitekim dinî metinlerde de bu konular onaylanmaktadır; binaenaleyh insanın fiillerini özgür iradeyle işlediği söylenemez.

Cevap: İnsanın özgür iradeye sahip olduğunu kabul etmek, söz konusu etkenlerin varlığını reddetmek demek değildir. Bilakis, bütün bu faktörlere rağmen insan direnebilir ve çeşitli saiklerin çatıştığı yerde bunlardan sadece birini seçebilir.

Bu faktörlerden bazılarının güçlü oluşu, onların tersi cihette direnme ve tercihi zorlaştırsa da böyle bir tercih ve karar, insanın kemalinde daha büyük etkide bulunmakta ve ödüllendirilme hakkını artırmaktadır. Aynı şekilde aşırı heyecanlar ve diğer benzer zor şartlar da cezanın azalmasına ve suçun hafiflemesine neden teşkil eder.

3- Cebriyecilerin bir başka şüphesi de şöyledir: Yüce Allah kâinatta vuku bulacak her şeyi, bu arada insanın da işleyeceği bütün fiilleri bilmektedir ve Allah'ın ilminde hata olamaz. O hâlde her şey Yüce Allah'ın ezelî ilminde malum olduğu üzere tahakkuk bulacaktır ve buna karşı çıkabilmek mümkün olmadığından insanın özgür iradesi diye bir şey de söz konusu değildir.

Cevap: Yüce Allah, her şeyi olduğu ve olacağı hâliyle bilir; insanın özgür iradesiyle işleyeceği fiilleri de yine bu özgür vasfıyla Yüce Allah'a malumdur, o hâlde bu fiillerin cebriyet ve zorakilik vasfıyla tahakkuku ilâhî ilme aykırı olacaktır.

Mesela Yüce Allah filan şahsın filan şartlarda filan işe karar vereceğini ve onu gerçekleştireceğini bilmektedir; yani ilâhî ilim, fâilin fiilini onun özgür iradesiyle olan irtibatını dikkate almaksızın (ondan soyutlayarak) biliyor ve sadece fiilin kendisine vakıf bulunuyor değildir, binaenaleyh Allah'ın ezelî ilminin insanın özgür iradesiyle bağdaşmayan hiçbir yanı yoktur.

Cebriyecilerin ortaya attığı şüphelerden biri de kaza ve kader meselesi olup onlara göre bu da insanın özgür iradesiyle bağdaşmamaktadır. Gelecek derste bu konuyu işleyeceğiz.