Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi Metodik Şurasının

1.Sinir sisteminin üzvü xəstəlikləri
 
Sinir sisteminin üzvü xəstəlikləri nitq qüsurunun mənĢəyinə görə 
yoluxucu xəstəliklərə, sinir sisteminin zədələnməsinə, irsi-digenerativ 
xəstəliklərə, maddələr mübadiləsi xəstəliklərinə, ĢiĢlərə və beynin damar 
xəstəliklərinə ayrılır.
UĢaqlarda nitq pozulmaları çox vaxt yoluxucu xəstəliklərin, sinir 
sisteminin travmalarının, intoksikasiya və irsi-degenerativ xəstəliklərin 
nəticəsində meydana gəlir. Yoluxucu xəstəliklər bakteriyalar (bakteriya, 
mikrob, infeksiya) və ya viruslar vasitəsi ilə uĢaqlara yoluxur. 
Neyroyoluxucu 
xəstəliklərə meninkitlər, ensifalitlər, menenqo-
ensifolitlər, polimitlər, poliradikulo-nevrit və digərləri aiddir.
Sinir sistemi travmaları (zədələri) uĢaq yaĢlarında nitq 
qüsurlarının əsas səbəblərindən biridir. Ən ağır və tez-tez müĢahidə 
edilən zədələr kəllə-beyin zədələridir. Bu zədələr uĢağın bətndaxili və 
doğuĢ zamanı (doğuĢ travmaları, uĢağın maĢa ilə enstraksiyası və s.)
baĢ verir.
Qeyd etmək lazımdır ki, çox vaxt nevrozlar elə uĢaqlarda 
müĢahidə edilir ki, uĢaqların ailələrində artıq psixi xəstələr vardır. 
Nevrozların əsasən 3 əsas tipi vardır: nevrasteniya, isteriya, psixasteriya.
Göstərmək lazımdır ki, uĢaqlarda bu tiplərin əsl forması müĢahidə 
edilmir. Lakin nevrozlu uĢaqların ətraflı müayinəsi göstərir ki, bu 
uĢaqlarda yaĢlılarda inkiĢaf etmiĢ nevrozun müxtəlif formalarına oxĢar 
əlamətlər ola bilər. Məsələn, bəzi uĢaqların kliniki mənzərəsində 
dominant yeri tez yorulmaq, yüngül yayğınlıq, aktiv diqqətin üzgünlüyü 
(zəifliyi), yuxunun pozulması, yaddaĢın olmaması tutur. Bu əlamətlər 
nevrosteniyanın əlamətlərinə oxĢardır. Digər uĢaqlarda həyəcanlı-
vasvasılıq, özünəinamsızlıq, öz hərəkətlərinə Ģübhə müĢahidə olunur. 
Belə uĢaqlarda qorxaqlıq, həddən artıq ağlağanlıq (nevrozun psixostepik 
forması) da olur. Ġsterik tipli nevrozlarda emosional davranıĢ, 
özünütəlqin, psixoloji təlqin və s. əlamətlər özünü göstərir.

---

28 
Bəzən bu cür xəstələrdə isterik mutizm (sinir sistemində heç bir 
üzvü dəyiĢmənin olmaması ilə Ģərtlənən nitqdən imtina) susmaq 
müĢahidə edilir. Mutizmdə xəstələr danıĢmasalar da onlarda yazı 
vərdiĢləri pozulmamıĢ olur. Bəzən isterik tipli xəstələrdə isterik afoniya-
səsin olmaması da müĢahidə edilir. Ġsterik tipli xəstələrdə bəzən 
psixozədələyici faktorun təsiri ilə tutmalar baĢ verir. Tutmalar 
istiqamətləndirici hərəkətlərin bolluğu ilə (qəh-qəhə ilə gülmək, 
ağlamaq, diĢləri qıcamaq) xarakterizə olunur. Adətən bu zaman xəstənin 
Ģüuru pozulmur, refleksləri və həssaslığı mühafizə olunur. Bunlardan 
istifadə edərək bəzən isterik tutmaların qarĢısını güclü emosional təsirlə 
və ya qeyri-adi qıcıqla almaq olar. (xəstənin üzünə soyuq su çiləmək, 
disfunksiyalar – çox tərləmə, arterial təzyiqin enib-qalxması, nəbzin 
dəyiĢkənliyi ilə müĢayiət edilir. Bəzi hallarda disfunksiya özünü hər 
hansı bir üzvünün-ürək, mədə-bağırsaq və s. fəaliyyətinin pozulmasında 
göstərir. 
Göstərmək lazımdır ki, nevrozlu uĢaqların motor xüsusiyyətləri də 
nəzər-diqqəti cəlb edir. Belə ki, xəstələrdə yüksək müttəhərriklik, 
oturmamazlıq, ayrı-ayrı hərəkət aktlarının sürətlə yerinə yetirilməsi 
qeyd edilir. Bəzən bu tez yorulma ilə uzlaĢır.
Nevrozun formalaĢmasından biri-koordinator nevroz olub 
hərəkətlərin koordinasiyasının, fəaliyyətin müəyyən növünün (yazı 
yazma, pianoda çalma və s.) yerinə yetirmə vərdiĢlərinin pozulmasıdır. 
Bu zaman fəaliyyətin digər növləri adətən dəyiĢməz qalır. Belə ki, 
qələmlə yazı yaza bilməyən xəstə pianoda çala bilər və ya əksinə.
Nevrozun xüsusi tipi kəkələmədir. Adətən kəkələyən uĢaqların 
çox böyük qismində bu xəstəlik inkiĢaf edən nevroz fonunda meydana 
gəlir və yalnız çox az uĢaqlarda kəkələmə nevrozun digər növləri ilə 
eyni vaxtda baĢ verə bilir. Kəkələyən uĢaqlar adətən həddən artıq 
mütəhərrikdirlər. Bu uĢaqların hərəkətləri kəskin, çox vaxt kifayət qədər 
koordinasiya edilməmiĢ, tez qıcıqlanan olur.
Belə uĢaqlarda diqqətin və yaddaĢın davamsızlığı və digər psixi 
xüsusiyyətlər qeyd edilir.
Göstərilən əlamətlərin dinamikası nitq qüsurunun dinamikası ilə 
eynilik təĢkil edir. Kəkələmənin azalmaması zamanı digər vegetativ, 
somatik və emosional nevrotik proseslər də azalır və əksinə 
kəkələmənin artması göstərilən əlamətlərin də yüksəlməsini Ģərtləndirir. 
Nitq qüsurlarının Ģərtlərindən nevroloji pozğunluqların müalicəsi nitq 
fəaliyyətinin normallaĢdırılması üçün çox vacibdir. Sözsüz ki, bu 

---

29 
müalicə mütəxəssisin –psixonevroloqun təyinatı və müĢahidəsi altında 
aparılmasıdır.
Müalicə zamanı aĢağıdakı tədbirlərdən istifadə edilir.
a) sinir sisteminin funksiyasının pozulmasını və ya zədələnməsini 
meydana gətirən əsas proseslərə təsir etmək (etioloji müalicə); 
b) xəstəlik prosesinin inkiĢaf mexanizminə təsir etmək (patogen 
müalicə); 
v) xəstəliyin ayrı-ayrı simptomlarına təsir etmək (simptomatik 
müalicə). 
Loqopedik fəaliyyətdə ən az rast gəlinən etimoloji müalicədə 
uĢaqlar əvvəllər müalicə alsalar da loqopedik iĢ prosesində yenə də 
bakteriya əleyhinə, xroniki sinir sistemi xəstəliklərinə qarĢı, maddələr 
mübadiləsinin bərpası üçün müəyyən müalicə kursu keçirlər.
Nitq fəaliyyətinin pozulmasına səbəb olan sinir sistemi 
xəstəliklərinin patogenetik terapiyası daha çox müĢahidə olunur. Bu 
müalicədə əsas məqsəd pataloji proseslərin inkiĢafına səbəb olan 
mexanizmlərin 
fəaliyyətini 
məhdudlaĢdırmaq 
və 
zədələnmiĢ 
funksiyaların bərpası üçün müsbət imkanları yaratmaqdır. Patoloji 
proseslərin inkiĢafına səbəb olan sinir sisteminin üzvü xəstəlikləri, 
əsasən likvorodinamikanın pozulması, yoluxucu iltihabı xəstəliklər və 
zədələrdir. Bununla əlaqədar, göstərilən faktorların sinir sisteminə etdiyi 
təsirin qarĢısını almaq məqsədilə dövrü degidratasiya terapiyası (onurğa 
beynin mayesinin təzyiqini azaltmaq) və təzə yaraların, çapıqların 
sağalmasına kömək edən qida toxuma terapiyası aparılır.
Sinir sistemi xəstəliklərinin aradan qaldırılmasına psixotop 
dərman preparatlarının istifadə edilməsi də az əhəmiyyət daĢımır.
AparılmıĢ eksperimentlər nəticəsində müəyyən edilmiĢdir ki, 
afaziya zamanı nitq fəaliyyətinin bərpa müddəti müəyyən qədər 
psixotrop dərmanlarla müalicə azaldır. Belə ki, bu cür müalicə 
nəticəsində afaziyalı xəstələrin nitq fəaliyyəti müəyyən qədər bərpa 
olunur.
Beləliklə də, nitq fəaliyyətinin öyrənilməsi, nitq qüsurlarının 
aradan qaldırılması üçün bu problemlərin tibbi cəhətdən öyrənilməsinin 
çox böyük əhəmiyyəti var.