Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

6.22. Orqanizmin funksiyalarının tənzimində vegetativ sinir sisteminin mərkəzlərinin rolu

265
Vegetativ sinir sisteminin əsas funksiyası beyin qabığı ilə birlikdə daxili orqanların fəaliyyətini nizamlamaqdan ibarətdir. Daxili orqanlar həm simpatik, həm də parasimpatik sinirlərlə innervasiya olunaraq ikiqat sinirlənməyə məruz qalır (cədvəl 6.1).
Cədvəl 6.1
Simpatik və parasimpatik siniroləin müxtəlif orqanlara təsiri

Orqan və ya sistemlər	Stimulyasiyası
	parasimpatik	simpatik

1		2	3	4
Ürək		Təqəllüsün tezliyi azalır	Təqəllüsün tezliyi azalır	β
		Təqəllüsün qüvvəsi azalır (qulaqcıqlarda)	Təqəllüsün qüvvəsi azalır (qulaqcıqlarda)	β
Qan damarları
Selikli qişa və dəri arteriyaları		–	Daralmasına	α
Qarın boşluğu arteriiyaları		–	"------"	α
Skelet əzələlərinin arteriyaları		–	"------"	α
			Genəlməsinə (ancaq qanda olan adrenalinin təsiri ilə)	β
			Genəlməsinə (xolinerqik)	β
Ürəyin (koronar)	arteriyası	Genəlməsinə (P)	Daralmasına Genəlməsinə (ancaq qanda olan adrenalinin təsirilə)	β
Cinsiyyət üzvlərinə (klitor və kiçik cinsiyyət dodaqları) arteriyaları Dodaq		Genəlməsinə		α β
Venalar Beyinin damarları		"------" Genəlməsinə	Daralmasına "------"	α α
Mədə-bağırsaq traktı

266

1	2		3	4
Uzunsov və həlqəvi əzələlər Sfinktorlar	Hərəkəti qüvvətləndirir Boşalmasına		Hərəkəti zəiflədir Yığılmasına	α, β α
Dalağın kapsulu Sidik kisəsi Detruzor Daxili sfinkter	"------" Yığılmasına "------"		"------" "------" Boşalmasına Yığılmasına	α α β α
Cinsiyyət orqanları Toxum qovuqcuğu Toxumçıxarı kanal Uşaqlıq	"------" "------" "------" "------"		"------" "------" "------" Boşalmasına (heyvanın növündən və hormonal fondan asılı olaraq)	α α α β
Gözün daxili əzələsi Bəbəyi genəldən əzələ Bəbəyin sfinktoru Siliar əzələ	"------" Yığılmasına (mioz) Yığılması (akkomodasiya)		Yığılmasına (midriaz) "------" Nəzərə çarpmayan boşalma	α β
Traxeya bronxial əzələlər Tükü qaldıran əzələ Enzokrin vəzilər Tüpürcək vəziləri Göz yaşı vəziləri Həzm vəziləri Dil-udlaq vəziləri Bronxial vəzlər Tər vəziləri	Yığılma "------" "------" Seroz maddənin ifrazı Sekresiyasına "------" "------" "------" "------"	bol	Boşalma (əsasən adrenalin təsiri ilə) Yığılmasına "------" Az miqdarda selik maddənin ifrazı (çənəaltı vəzidən) "------" Şirə ifrazının azalmasına və sekresiyasına (xolinerqik) "------" "------" "------"	β α α α
Metabolizm Qaraciyər Piy vəziləri İnsulinin sekresiyasına (Langerhan adacıqların hüceyrələri)	"------" "------" "------" "------"		Qlikogenoliz Qlikoneogenez Lipoliz (qanda sərbəst yağ turşularının səviyyəsinin yüksəlməsi) Azalmasına	β β α

Simpatik sinir liflərinin qıcıqlanması nəticəsində ürəyin fəaliyyəti sürətləndiyi və qüvvətləndiyi halda, parasimpatik sinir
267
liflərinin (azan sinirin) qıcıqlanması isə əks effektə səbəb olur.
Parasimpatik sinirlərin (azan və çanaq sinirlərinin) oyanması, mədə, nazik və yoğun bağırsaqların hərəkətini qüvvətləndirdiyi halda, simpatik sinirlərin oyanması əksinə, həmin hərəkətləri ləngidir. Parasimpatik sinirlərin qıcıqlanması nəticəsində alınan tüpürcək miqdarca çox və qeyri-üzvi maddələrlə zəngindir, simpatik təsirdən alınan tüpürcək isə azdır, amma qatı və üzvi maddələrlə zəngindir.
Azan sinirin qıcıqlandırılması insulin ifrazını artırır, qaraciyər və əzələ hüceyrələrində qlikogenin daha çox toplanmasına və beləliklə, qanda şəkərin azalmasına səbəb olur.
Sinir sisteminin trofik funksiyası haqqında təlim İ.P.Pavlov tərəfindən irəli sürülmüşdür. O müəyyən etmişdir ki, mərkəzi sinir sistemi orqanların fəaliyyətini nizama salmaqla yanaşı, onlarda gedən maddələr mübadiləsini də dəyişdirir. Mərkəzi sinir sisteminin trofik təsiri əsasən, vegetativ sinir sistemi və beyincik vasitəsilə həyata keçirilir. Vegetativ sinir sisteminin trofik təsiri onun ürəyə təsirində daha aydın görünür. Onun simpatik şöbəsi ürəyin hərəkətini gücləndirmək və zəiflətmək qabiliyyətinə malikdir. Bu isə ürək əzələsində gedən maddələr mübadiləsinin müvafiq istiqamətdə dəyişməsi ilə əlaqədardır.
Azan sinir əsasən mədə və bağırsaqların peristaltik hərəkətini yaradır, lakin bunların saya əzələlərinin tonusu artdığı və təqəllüsə gəldiyi anda azan siniri qıcıqlandırsaq peristaltik hərəkətlər artmır, əksinə zəifləyir.
Vegetativ sinir sistemi skelet əzələlərinin fəaliyyətinə də təsir göstərir. Simpatik sinirlərin skelet əzələlərinə göstərdiyi təsirə adaptasiya – trofik təsir deyilir.
Orqanizmin trofik funksiyalarının həyata keçirilməsində mərkəzi sinir sisteminin bütün şöbələrinin, xüsusilə, hipotalamus və beynin digər törəmələri mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Vegetativ sinir sistemi mühitdə baş verən dəyişikliklərə qarşı orqanizmin verdiyi cavab reaksiyalarında mühüm rol oynayır. Belə cavablar özünü, bir qayda olaraq, əzələ fəaliyyətində göstərir. Məsələn, ürək fəaliyyəti sürətlənir, daxili orqanların damarları daralır, tənəffüs güclənir və dərinləşir, karbohidrat
268
depolarındakı qlikogen qlükozaya çevrilərək qana sorulur və s.
Vegetativ sinir sistemi orqanizmin emosional reaksiyalarında da iştirak edir. Vegetativ sinir sistemi müsbət və mənfi emosiyaların yaranmasında bilavasitə iştirak edir. Məsələn, sevinəndə ürəyin döyünməsi, damarların genəlməsi nəticəsində üzün qızarması və digər müsbət reaksiyalar baş verir, əksinə, kədərli olarkən rəngin solması, qorxudan tərləmə, tüklərin biz-biz olması, tüpürcək ifrazının ləngiməsi sayəsində boğazın quruması və s. mənfi emosiyaya misal ola bilər.
Bu halda, ilk növbədə böyrəküstü vəzilərin beyin maddəsində adrenalin ifrazı artır.
Emosional reaksiyalarda təkcə simpatik sinir sistemi deyil, həmçinin, parasimpatik sinir sistem idə mühüm rol oynayır. Məsələn, pişik ona hürən iti görəndə onun qanında insulinin miqdarı artır, buna səbəb isə azan sinir vasitəsilə mədəaltı vəziyə – (pankrasa) gələn impulsların artması və nəticədə onun fəaliyyətinin yüksəlməsidir.
Beynin müxtəlif şöbələrinin qıcıqlandırılması və pozulması göstərir ki, ali vegetativ mərkəzlər aralıq beynin nüvələrində yerləşmişdir.
Qabaraltı nahiyədə damarları, tər vəzilərini dərindəki saya əzələləri və daxili orqanları eləcə də zülal, yağ, karbohidrat, suduz mübadiləsini, bədən temperaturunu tənzimləyən mərkəzlər vardır.
Aralıq beyindən əlavə, vegetativ funksiyaları tənzimləyən ən ali mərkəzlər də mövcuddur. Bunlar beyin yarımkürələrinin zolaqlı cismində və alın payında yerləşərək boz qabarla əlaqədardır. Boz qabara gələn impulslar müəyyən sinir lifləri vasitəsilə orta, uzunsov və onurğa beyində yerləşmiş mərkəzlərə ötürülür.
Qabaraltı nahiyənin induksion cərəyanla qıcıqlandırılması parasimpatik, medial şöbənin qıcıqlandırılması isə simpatik təsirə malikdir. Bundan əlavə, qabaraltı nahiyənin qıcıqlanması maddələr mübadiləsinin dəyişməsinə, sidik ifrazı, bədən temperaturunun çoxalmasına, boz qabara iynənin batırılması isə adrenalin ifrazını gücləndirməklə qanda şəkərin miqdarını artırır, yağ
269
mübadiləsinin pozulmasına və heyvanın piylənməsinə səbəb olur. İnsanda boz qabarın zədələnməsi su mübadiləsini pozur və şəkərsiz diabet əmələ gətirir.
270