GiRİŞ Batının Osmanlı Devleti karşısında güçlenmesi Osmanlı’ların bazı alanlarda Özgün Baskı Resim Sanatı

TAŞBASKI KALEMİ

“Taşbaskı kalemi 19. yüzyıl sonunda oldukça çok kullanılmıştı. Özellikle de Toulouse Lautrec ve H. Daumier sayesinde gelişti. Bugün ister tek başına ister fırçayla birlekte olsun çok sayıda sanatçı tarafından kullanılmaktadır. Bu teknik siyahtan çok açık griye varan ara değerler içinde çeşitlilik sağlar. Sanatçı, desenini gerçekleştirirken taşın grenine yapışarak yağlı bir bölüm oluşturarak özel bir kalem kullanır. Yağlı kalemle yapılan taşbaskı, siyah tebeşir veya kurşun kalemle çalışma, greninden,dokusundan tanınır.

Taşbaskı kalemleri, mum, sabun, içyağı, gomalak ve iskarasından yapılır. Karışımdaki yağ, taşla birlikte kalkerli bir sabun, gomalak ise sıkıştırılmış öz içindir.

Farklı kalem türleri vardır. Sert kalem hafif ve ince gölgeler için yumuşak kalem ise kalın gölgeler çizmeye yarar. Kalemin kapladığı bölgeler bir bez parçası ile sürtülerek derece derece yumuşayan değerler elde edilir. Eugene Carriére sık sık bu yöntemi uygulardı. Kalemler hep ucundan başlayarak yontulur. Çok hassas baskılar için ucu iyice inceltilmiş kalemler kullanılır.”(7)Loche, Renée.

Taşbaskı kalemleri birçok taşbaskıcı ve sanatçı tarafından değişik formüllerle imal edildi, kullanıldı.

Mum	4	8	4	8	8	8	8	2
Sabun	6	4	4	4	5		6
İspermeçet			4	4
Gomalak					4	4
İçyağı						5	4	6
İs Karası	3	3	3	3	3	3	3	2
Zincifre								2

Çizelge 1. Senefelder’in 8 özel yağlı kalem formülü.
Kaleme kıvam verem mum ve gomalaktır. İçyağı ve ispermeçet ise ezilme eğilimini arttırırlar. “Engelmann’ın çk tutulan yağlı kalem formülü:

İçyağı, 4 kısım; erimiş nitrat tuzu (Güherçile), 1 kısım; su, 7 kısım; iskarası, 7 kısım.

Senefelder, önce mum ile sabunu kaynatıyor, iskarasını karıştırıyordu. Karıştırma sıcak bir plaka üzerinde yapılıyor, akışkan hale gelene kadar ateşte tutuyordu. Daha sonra da taş plaka üzerine boşaltılan karışım yağla ovarak hamur haline getirip bıçakla ince uzun parçalara bölüyordu.

“Birinci sınıf taşbaskı sanatçıları kalemlerini ve mürekkeplerini kendileri hazırlarlar. Bugün özel yapımcılar farklı kalitede kalem üretmektedir. Taşbaskı kalemleri iki farklı biçimde bulunur. İlki bilinen kalem boyutunda gövde kullanıma uygun spiral biçimde soyulan kağıttan yapılır. İkincisi Amerikan kalemi olarak da anılan, uzunluğu 5 cm dolayında farklı sertlikteki köşeli çubuklardan meydana gelir. Kalemlerin sertlik dereceleri, yuvarlaklar için 1-5, köşeliler için 0-5 numaralarla belirtilir.” (9) Loche, Renée. A.g.y. Numara büyüdükçe kalem yumuşar. En sert kalem sert bir tür reçine de ihtiva eder. Elde edilmek istenen siyahın koyuluğuna ve çalışmaa uygun kalem seçilmelidir. Çok yağlı kalem, el sıcaklığında yumuşar ya da taş üzerinde kırılır. Kalemler daha rahat kullanım için füzen taşıyıcıya takılır. Yağlı kalem bulunamadığında yerine asetat kalemi ya da göz kalemi de kullanılabilir.

Sanatçı, çalışmasının eskizini çizmek için bazen yağsız normal bir kurşun kalemden yararlanır. Ama genelde de baskı sırasında kağıda geçmeyen yağsız “sangin” adı verilen bir tebeşir kullanılır.

TAŞBASKI MÜREKKEBİ

Fırça veya uçla yapılan bir taşbaskıda taşbaskı mürekkebi adı verilen bir mürekkep kullanıldığında farklı değer ve görünüşler elde edilse bile her zaman aynı temel malzemeleri içerirler. Bunlar, içyağı, balmumu, gomalak ve iskarasıdır. Bu mürekkep iki fonksiyona sahiptir. Bir yandan taşın içine nüfuz ederek baskı mürekkebini içine çekmek, diğer yandan da asit etkisine direnç göstermek.

Taşbaskı mürekkebi katı ve sıvı şeklinde bulunmaktadır. Önceden sulandırılmışı, Bazen çelik uçlu kalem çalışmaları için bazen de fırça ile bir yüzeyi örtmek için kullanılır. Yumuşak mürekkep genellikle terebentinle eritilir ve desinatör mürekkebi olarak da adlandırılır. Katı olanı dikdötgen bir plaka biçimindedir. Bu mürekkep porselen bir godenin iç kenarına sürülerek üzerine birkaç damla su damlatılır. Kullanılacak kadar mürekkep biriktiğinde kap içinde eriyinceye kadar parmakla ezilerek “lavi” uygulamaları için gerekli mürekkep elde edilir.

TAŞBASKI TEKNİKLERİ

ÇELİK UÇLA TAŞBASKI

“Uçla desen çalışmasında Fransız taşbaskı dönemini de büyük bir başarıyla temsil etmiş sanatçı Toussaint Charlet’dir. Bu teknik günümüzde nadir kullanılır. Ancak lavi veya yağlı kalem çalışması yerine de birlikte kullanılabilir.” (11) Loche, Renée A.g.y.

Günümüz sanatçılarının çoğu bu tekniği diğer tekniklerle karıştırarak kullanır. Çelik ucun taş yüzeyine takılmaması için yüzeyin iyice parlatılmış perdahlanmış olması gerekir. Aynen kağıt üzerine çini mürekkeple desen çizerken uçla olduğu gibi ince çizgiler çizilebilir.

“Engelmann’ın çelik uç mürekkebi ‘Desmadryll’ formülü:

Saf ya da sarı mum 40 kısım; damla sakızı 10 kısım; gomalak 28 kısım; beyaz sabun 22 kısım; iskarası 9 kısım. (12) le Dictionnaire de l’estampe centre G. Pompidou, Paris.

LAVİ İLE TAŞBASKI

İyi bir lavi çalışması için taşın büyük bir özenli grenlenmiş olması gerekir. Tasarlanan çalışmaya göre değişik kalınlıkta fırça kullanılır. Lavinin tonları mürekkeple suyun karışım ölçüsüne göre siyahtan en soluk griye kadar değişen tonlarda elde edilir. Lavi taşa kağıt üzerine suluboya gibi uygulanır. Sanatçı ince çizgileri uygulamak için çok ince uçlu fırça kullanır. Bu teknik oldukça zordur, zira baskı sırasında görülebilmesi için mürekkep içindeki yağlı kısmın egemen tonlarını belirtmek, yani taşın yüzeyini kaplayacak ve aside direnecek oranda özenle oluşturmak gerekir. Asitleme işlemi hassas bölümleri yok etmemek için az asit, bol arap zamkı karışımı ile yapılır. Yağlı kısımlarda asit oranı arttırılır.

Lavide kullanılan mürekkep, alkol veya terebentin ile de eritilebilir. Seçilen yönteme göre farklı sonuçlar elde edilir. Sanatçıya uygulama özgürlüğü sağladığı ölçüde hassas çalışma zorunluluğu getirdiği için lavi baskı tekniği tecrube ve ustalık gerektirir.

PÜSKÜRTME İLE TAŞBASKI

“Bu teknik, Toulouse Lautrec tarafından bazı afişlerin fonlarında bol bol kullanılmıştı.” (13) Loche, Renée A.g.y.

Sanatçı, mürekkebi taşın yüzeyine fırça ile sürmek yerine, küçük bir metal kafes üzerine sürdüğü fırça yardımıyla püskürtür. Fixatif ya da doğrudan mürekkeplenmiş fırça kıllarının sert bir cisme vurulması ile de püskürtme yapılabilir. Taş yüzeyi, püskürtülmüş mürekkebin az ya da çok yoğun oluşuna göre küçük noktalarla kaplanır. Önceden fırça ile arap zamkı sürülüp kapatılmış bölümler mürekkepten etkilenmeyeceği için baskı sırasında o bölümler beyaz olarak kalır.

SİYAH TARZ

Bu yöntem taşın tüm yüzeyini taşbaskı mürekkebi ya da yağlı kalemle kapatmaktan ibarettir. Mürekkeple kaplı yüzeyde negatif bir desen elde edecek şekilde kazınması gereken bölümler, nokta uç, kazıyıcı (Gratuvar) ya da jiletle özenle kazınır. Siyah bir fon üzerinde beyaz desen çizmek, bazı ayrıntıları bir ton yumuşatmak veya belirtmek, kullanılan araçlarla iyi sonuç almada önemli rol oynar.

Yukarıda belirtilen bütün bu teknikler: kalem, çelik uç, lavi, püskürtme ve siyah tarz sanatçı tarafından ayrı ayrı veya birlikte kullanılabilir.

TAŞIN HAZIRLANMASI

Eserin yapılacağı taş, baskı amacıyla hazırlanmalıdır. Çok hassas olan bu işlem genellikle baskıcı tarafından yapılır. Gösterilen özen taşbaskının kalitesini gösterir. Kavram karmaşasını önlemek için hazırlama sözcüğünün hem kullanılan asit losyonları hem de baskı için taşı hazır hale getirme işlemini belirttiğini vurgulamak gerekir.

“Hazırlama maddesi, arap zamkı, su ve %2 oranında nitrik asit karışımından oluşur. Amaç taş yüzeyinin beyaz kalması gereken kısımlarını baskı mürekkebini kabul etmeyecek şekilde her türlü yağlı zemine karşı koruma sağlayacak ince bir tabaka ile kaplanmasıdır. Böylece taş yüzeyi havadan korunacak ve nemliliğin etkisi devam ettirilecektir.

Madeye karıştırılan asit işlemiyle ilgili teoriler zaman zaman farklılık göstermektedir. İlk taşbaskıcılardan biri olan ve bu tekniğin başlıca teorisyeni olan Engelmann’a göre: Bu çözelti, taşı her türlü yağlı maddeye karşı koruyacak olan çözülemez ince bir tabaka oluşturma amacı göder. Bu şekilde beyaz kalması gereken kısımlar baskı mürekkebi almaz.” (17) Loche, Renée A.g.y.

İki zamanda yapılan bu işlem büyük bir özen ve titizlik ister. Zira nitrik asitli karışım çok kuvvetli olursa bazı hassas bölümler bozulur kaybolur, çok zayıf olursa baskı sırasında kalın boya tabakası oluşumu, dolayısıyla çabuk kararmalara sebep olur.

BİRİNCİ HAZIRLAMA

İşlem, desenin bulunduğu tüm yüzeyin eşit olarak pudralanması ile başlar. Pudralama yumuşak geniş bir fırça veya yün ya da pamuk bir kumaş parçası veyahut sünger kullanılarak yapılır. Bazan desenin bulunduğu bölümlerde etkileşimi arttırma amacı ile el ayası ile de yapılır. Pudradan sonra yüzeye aynı yöntemle toz reçine sürülür ve temizlenir.

Asitlemeden sonra taş, 20 dakikadan 24 saate kadar değişen sürede kurutulur.

İKİNCİ HAZIRLAMA

Asitlenmiş taş bol su ile yıkanır. Arap zamkı emdirilmiş süngerle tüm yüzey ince bir tabaka ile kaplanır. Bu son zamklama terebentinle yıkandığında taş gözenekleri kapanır. Taş turnike adı verilen dikdörtgen bir deri parçası ile bir saptan oluşan bayrağı andıran bir aygıtla veya saç kurutma makinası ile kurutulur. Yüzeyi kaplayan desen ve çalımanın silinmesi, mürekkep veya yağlı kalem izlerinin terebentin emdirilmiş pamuklu bir bez parçasıyla silinip yok edilmesiyle olur. Taş bol su ile yıkanır, nemli yüzeye çıkarma mürekkebi “Noir à Monter” merdane ile sürülerek çalışmanın tekrar belirmesi sağlanır. Merdane ile mürekkepleme, çalışma istenilen koyuluğa ulaşana kadar sürdürülür. Çalışmada asidin oluşturduğu kayıplar söz konusu ise yağlı kalem ve mürekkeple rütüşlar yapılır. Kararmalar oluşmuş ise bu kez de ponza kalemi ile o bölümler kazınarak yok edilir. Birinci hazırlamada olduğu gibi yine pudra sürülüp temizlenir. Asit losyonu kuvvetlendirilerek 15-20 dakika bekletilerek iz derinlikleri arttırılır, terebentinle silinerek çalışma artıkları yok edilir. Bol su ile yıkama sonrası taş baskıya hazırdır.

Taşbaskının gerçekleşmesinde en önemli aşamalardan biri olan baskı işlemi, özellikle taşbaskıcının meslek bilgisi ve ustalığına bağlıdır.

BASKI PRESİ

Orijinal bir taşbaskı her zaman kollu bir pres ile gerçekleştirilir. Zira, taş yüzeyinde gerçekleştirilen siyahın tüm ince hassas değerleriyle oluşan güzel örnekler bu presle elde edilir. Bu presler iki türlüdür: “Birincisi ahşap Fransız modeli, diğeri demirdöküm Alman modeli. Her ikisinde de prensip aynıdır. Hareketli bir tablo üzerine yerleştirilen taş ve onu kaplayan baskı kağıdının belli bir basınçla sıkıştırılmış rato altından geçirilerek baskının gerçekleştirilmesi.” (15) Loche, Renée La Lithographie. Genéve, 1979

“Taşbaskı yöntemini icad eden Senefelder ilk örneklerini gerçekleştirmek için, önce tiografik ve oyma baskı (Çukur baskı-gravür) preslerini kullandı. Daha sonra da o zamandan bu yana pek değişikliğe uğramayan kendi modelini oluşturdu.

Yıldız adı verilen Fransız modeli pres şu bölümlerden oluşur; Çark, rato taşıyıcı, rato, bir silindir ve bir silindir üzerinde hareket eden tabla. Baskı kağıdı taş üzerine yerleştirilir. Üzerine kötü baskı yapılmış bir kağıt ve onun üzerine de presban ya da çinko levha yerleştirilir. Hareketli tabla çark etrafında dönen bir sargı sayesinde hareket eder. Çark döküm preslerde bağlarla birbirine tutturulmuş 6 ağaç koldan oluşur. Taşbaskıcı taşkalıp ve üzerindeki kağıdın rato altından geçmesini çarkı döndürerek sağlar. Eski preslerde baskı işleminden sonra taşkalıp tablasını tekrar eski yerine göndermek için karşı bir ağırlık bulunurdu. Rato taşıyıcı, ratonun taşkalıp yüzeyi ile tam uyumu ve baskı bittiğinde taş yüzeyinden ayrılmasını sağlayacak biçimde hareketlidir. Presban ise bağımsız olarak baskı kağıdının üzerine konur.” (16) Loche, Renée A.g.y.

Ratolar baskı boyutuna uygun boyda sert üvez ağacı veya gürgenden yapılır. Baskı sırasında esneklik sağlamak amacıyla presbana değen kenarı deri bir bantla kaplanır. Ayrıca baskı sırasında kolay kayma için sürtünen yüzey içyağı veya gresle kaplanır. Yıldız preste baskıcı taş üzerin gelen rato baskısını ayak pedalı ile ayarlar. Elleri ile taş tablasını hareket ettiren çarkı çevirir. Alman preslerinde hareketli tabla mandallı çırçır tertibatı bulunan bir tekerlekle bir levye tarafından hareket ettirilir. Fransız preslerinde işlem daha uzun, pedalın sağladığı baskı daha kuvvetli, sürekli ve ayarlı basınçtadır. (17) Loche, Renée A.g.y.

Günümüzde her iki tür presin çalışma prensiplerine uygun değişikliklerle kullanma kolaylığı presler geliştirilmiştir. Bunlardan en ilgi çekeni hidrolik prestir, elektrikle çalışır. Bu tip preste rato basıncı 0-600 bar arasında hidrolik olarak ayarlanabilir.

MERDANELER

Taşbası atölyesinde sanatçının çeşitli baskı işlerinde kullandığı merdaneler bulunur. Bu merdaneleri ikiye ayırabiliriz. Birincisi, siyah-beyaz baskılarda ve çıkarma mürekkebinin sürülmesinde kullanılan ağaç saplı deri kaplı merdaneler. İkincisi, renkli baskıda kullanılan kauçuk veya poliüretan merdaneler. Çift kulplu, 10-15 cm çaplarında olan bu merdanelerin boyları da 20, 25, 30, 40, 50 cm’dir. Merdanelerin uzunluğu taşın ve basılacak olan kompozisyonun boyutuna göre ayarlanır. Merdane boyu, her zaman kopmozisyondan uzun, taştan da kısa olmalıdır.

Taş hazırlanıp baskı presinin tablasına yerleştirildikten sonr asıra baskı mürekkebinin hazırlanması gelir.

MÜREKKEPLEME

Baskı mürekkebi, kullanılmış eski bir baskı taşı ya da mermer üzerine spatüla ile iyice yayılır. Mürekkep spatüla ile taş üzerine bir gidiş-geliş hareketi yapar. Merdanenin bir bölümünün diğer bölümünden fazla mürekkep almaması için siyah mürekkep taşın her tarafına aynı miktarda yayılmalıdır. Siyah mürekkebin, bütün gözeneklerine nüfuz etmesi için deri merdane birçok kez mürekkepli taş yüzeyinde yuvarlanır. R.44 Taşbaskıda kullanılan mürekkepler, çok sert boya maddesinden, güçlü renkli ve suda çözülmez bir şekilde imal edilir. Siyah, sert, yoğun ve sıkı olmalıdır. Ne denli siyah olursa o denli sağlam, dirençli olur ve baskı örnekleri daha iyi sonuç verir.

Taşbaskıcı, baskı süresince taşkalıp yüzeyini bir sünger yardımıyla nemlendirir ve kalıbın tüm yüzeyinden merdaneyi yanlamasına geçirerek kompozisyonu mürekkepler. Başlangıçta merdana taş kalıp yüzeyine fazla mürekkep bırakır. Çünkü nemlilik taş yüzeyindeki gözeneklere iyice geçmiştir. Taşbaskıcı merdaneyi, taş kalıp üzerine sürmeye devam ederek bazı noktalarda aşırı bulunan mürekkebi bulunmayan noktalara vermek üzere geri alacaktır. Merdaneyi büyük bir özenle kullanılan taşbaskıcı, taşın çok siyah olmasını isterse onu yavaş ve kuvvetli bastırarak, açık değerlerde olmasını isterse hızlı ve hafif bastırarak aynı baskının daha koyu ve daha açığını elde edebilir.

Mürekkepleme işleminden sonra, baskıcı baskı kağıdını iki zıt köşesindenl yanlamasına tutarak özenle taş kalıp üzerine yerleştirir. Baskı kağıdı genel olarak önceden ıslak bir süngerle nemlendirilir.

Baskı kağıdının üzerine prova baskı kağıdı ve prespan yerleştirilir ve taş kalıbın bulunduğu tabla hareket ettirilir. Baskı sarısanda taş kalıp ratonun altından durmadan ve ara vermeden düzenli bir şekilde geçirilir. Harekete ara verilirse, prova baskıda flûluklar oluşabilir. Taş kalıbın hareketi tamamlandıktan sonra rato kaldırılır, tabla çarkın geri çevrilmesi ile başlangıç noktasına getirilir, prespan, prova baskı kağıdı ve esas baskı kağıdı özenle kaldırılır. Düz bir yüzeye konarak kurumaya bırakılır.

Baskı sırasında eğer taşın yüzeyi istendiğinden fazla mürekkep alıyor ve çalışma birden kararıyorsa baskıyı durdurup taşın yüzeyini çok az asitli arap zamkıyla temizlemek gerekir. Temizleme işlemi el ayası ile yapılırsa daha etkili olur. Ayrıca temizleme suyuna birkaç damla nitrik asit damlatılırsa kararma yavaşlar.

BASKI MÜREKKEPLERİ

Taşbaskı mürekkepleri, dünyada belli başlı birkaç firma tarafından üretilmektedir. Bunların en tanınmışı Fransız “Charbonnel”dir. Yine Fransız “Helna” taşbaskı mürekkepleri de, baskıda oldukça iyi sonuç vermektedir. Baskı mürekkeplerini önemli özellikleri ve renkleri ile tanıyalım.

Siyahlar: Litografik siyah, karbon bakımından oldukça zengin ağır yağların yanmasından elde edilir. Piyasada birçok kalitede siyah olmakla birlikte en etkili ve iyi sonuç vereni kadife siyahdır (noir velours). Baskıda siyahın oldukça yumuşak tonlarını elde etmek mümkündür.

Büyük bir lamba içinde petrol, naftalin ya da yağın yarım yanması ile elde edilen is karası iyice ezildikten sonra haşhaş yağı verniği ile karıştırılır. Bazen bu karışım ekstra ince siyah elde etmek için yeniden defalarca ezilir (Bu işlem için makine da kullanılır).Uzun süreli çalışmaya elverişli daha düşük kalitede siyahlar da mevcuttur.

Diğer kaliteli siyahlar desen ve kalemle yapılan çalışmaların basımında kullanılanlardır. Bu siyahlar desen için, “noir dessin”, kalem için “noir crayon” olarak adlandırılır.

Renkler: Beyazlar ve gerçek anlamıyla renkler ayrılabilir (kırmızı, yeşil, mavi, sarı, mor, toprak rengi, kestane rengi). Dahası, saydam olmayan, az saydam veya çok saydam renkler olarak da ayrılabilir.

Beyazlar: Sırasıyla örtücü beyaz (blanc couvarnt), gümüş beyazı (blanc d’argent), kurşun beyazı (blanc plomb), Venedik beyazı (blanc de venise d’Allemagne), çinko beyazı (blanc de zinc), kâr beyazı (blanc de neige), saydam beyaz (blanc transparent) saydam lak (lague transparnt).

Sarılar: Krom sarısı (le jaune de chrom), çinko sarısı (le jaune de zinc), Napoli ve Mars sarısı (la jaune de Naples et de Mars), çuhaçiçeği sarısı (le jaune primevère), sarı laklar (les lafues jaunes), topra sarısı (I’orce jaune)

Kırmızılar: Narçiçeği rengi (le vermillon), yakut kırmızılar (les rouges rubis), sardunya kırmızısı (le rouge gèranium), kardinal kırmızısı (le rouge cardinal), sardunya lakı (la laque gèranium).

Toprak rengi ve kahverengiler: Toprak kırmızısı (I’orce rouge), yanık siyena toprak rengi (la terre de sienne brûlèe), siyena toprak rengi (la terre de sienne naturlle), koyu toprak rengi (la terre d’ombre naturelle), yanık koyu toprak rengi (la terre d’Ombre brûlèe), toprak kahverengisi (I’ocre brun).

Yeşiller: En çok kullanılan krom yeşilii (le vert de chrome), zümrüt yeşili (le vert èmeraude)

Maviler: Prusya ya da Paris Mavisi (le bleu de Prusse “bleu de Paris”) gök mavisi (le bleu cèleste),