I. GİRİŞ 2 II. Genç İsyani: Karşı – Devrimci “İrticai” Ayaklanma 3

SON SÖZ

1925 yılında siyasi olayların heyecanlı ve cezbedici etkisine kapılmadan, Cumhuriyet yönetiminin kuruluşu, disiplinin en önemli araştırma alanlarından ve fakat en bakir alanlarından biridir. 1920’li yıllar, savaşın ardından nekahat dönemi değil, aksine son sürat kuruluş yılıdır. Bu nedenle, birçok yönetsel soru araştırılmayı beklemektedir. Tetkik, tahkik, tahdid ve teftiş heyetlerinin yapısı, işleyişi; sıkıyönetim ve mahkemelerinin işleyişi ile sıkıyönetimin mülki idare ile ilişkisi, mülki taksimat üzerine heyetler ve görüşleri bu başlıklardan yalnızca birkaçı.

Alanla ilgili çalışmaların azlığının başlıca sebebi dil sorunu olsa gerek. Döneme dair gazete ve dergiler Osmanlıca, Türkçe’ye transkripte edilmeyi bekliyor. Araştırmada kullanılan birincil kaynaklara erişim zorluğu da çalışmayı epey güçleştirmekte. Bu zorluğa, araştırma alnının henüz yeterince kazılmamış olması ile bilgide derinleşme sorunu da eklenince yazarın zorlu bir çalışmadan az bilgi ile çıkması cabası. Öte yandan keşfedilmemiş birçok olgu ve bilgi ile sık karşılaşılması ile yaşanan hazın bu emeğe değdiğini belirtmek gerek.

Yukarıda belirtilen nedenlerle, bu çalışma ancak araştırmacılar için bir başlangıç, kılavuz olabilir niteliktedir.

EK 1: 1925 YILI BÜTÇESİ

İsyanın tüm seneye ruhunu verdiği bir yılda bütçenin önemli bir bölümünün emniyet, asayiş, güvenlik kalemlerine ayrılması sürpriz değildir (Müdafai Milliye Vekaleti % 23,4; Bahriye Vekaleti % 2,9, Umum Jandarma % 6; Emniyeti Umumiye % 2 pay almıştır). Ne var ki, 1925 senesi bütçesinden takip edilebildiği gibi, imar işleri de devam etmekte; asayiş, güvenlik masraflarını Nafia Vekaleti bütçesi (% 10,7) izlemektedir. Maliye Vekaleti % 6,1’lik pay almakta; bunlardan başka, eğitim, sağlık, ziraat, ticaret alanında da etkinliklere devam edildiği görülmektedir.

Cumhuriyetin kuruluş yıllarında, bütçede “hakiki tevazün” değil, “tasarrufatı cebriye” uygulanmıştır (Maliye Vekili Hasan Bey, 15 Mayıs 1926, ZC C.25 s.125). Diğer bir deyişle, giderlere göre gelirler belirlenmeye çalışılmış, giderlerde de önemli bir tasarruf politikası uygulanmıştır. Ne var ki, 1925 senesinde bütçe yaklaşık 30 milyon liralık açık vermektedir.

Gelirlerde en önemli pay, dolaysız (% 26,05) ve dolaylı (% 23,30) vergilere aittir. İstihlak vergisi (% 10,69) ayrı bir kalemde gösterilmekle birlikte dolaylı vergiler arasındadır. İnhisar gelirleri (% 18,16) onları izlemektedir.

Ayrıca, 1925 yılında bütçe dengelerinden önemli bir değişim yapacak, 17 Şubat 1925 tarihinde Meclis’de kabul edilen 552 sayılı “Âşarın İlgasiyle Yerine İkame Edilecek Vergi Hakkında Kanun” ile Aşar Vergisi kaldırılmaktadır. Kanun’un ikinci maddesine göre, üretilen tarımsal ürün üzerinden % 10 oranında alınan aşar vergisi kaldırılmakta; yalnızca ilçe ve bucak merkezlerine satılmak üzere getirilen ürünler ile iskele ve tren istasyonları aracılığı ile taşınan ürünlerden % 10'luk aşar verginin alınmasına devam edilmesi öngörülmektedir. Bu doğrultuda, özellikle köylerde üretilen ürünlerden vergi alınmayacaktır. Devlet gelirlerinin önemli bir bölümünü oluşturan aşarın kaldırılması ile gelirlerde 12 milyon liralık bir azalma olacağı öngörülmektedir (TBMM ZC C.13/1, s. 297), bu da devlet gelirlerinin % 20'sinden fazlasını oluşturmaktadır.

Gelirlerde yaşanacak düşüşü kapamaya yönelik olarak yeni vergi yükümlülükleri getirilmiştir.

1925 Senesi Bütçesi A Cetveli (Masraflar)
Adı	Masraf (lira)	Yüzde
Türkiye Büyük Millet Meclisi	1.545.254	0,8%
Riyaseticümhur	208.791	0,1%
Divanı Muhasebat	449.595	0,2%
Başvekâlet	71.949	0,0%
Maliye Vekaleti	11.174.057	6,1%
Muhassasatı Zatiye	13.767.694	7,5%
Düyunu Umumiye	13.863.322	7,5%
Tapu Müdüriyeti Umumiyesi	955.123	0,5%
Rüsumat Müdüriyeti Umumiyesi	4.583.114	2,5%
Dahiliye Vekâleti	4.949.616	2,7%
Posta ve Telgraf Müdüriyeti Umumiyesi	5.815.823	3,2%
Emniyet Umumiye	3.802.296	2,1%
Umum Jandarma	11.077.440	6,0%
Hariciye Vekâleti	2.583.288	1,4%
Matbuat ve İstihbarat	616.688	0,3%
Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekâleti	4.860.205	2,6%
Diyanet İşleri Reisliği	1.687.401	0,9%
Adliye Vekâleti	6.013.722	3,3%
Maarif Vekâleti	7.742.508	4,2%
Nafia Vekâleti	19.667.285	10,7%
Ticaret Vekâleti	3.270.403	1,8%
Müdafaai Milliye Vekâleti	43.058.874	23,4%
Bahriye Vekâleti	5.310.380	2,9%
İskân Müdüriyeti Umumiyesi	6.030.245	3,3%
Ziraat Vekâleti	6.555.421	3,6%
İmalatı Harbiye Müdüriyeti Umumiyesi	4.272.273	2,3%
Yekûn	183.932.767

1925 Senesi Bütçesi B Cetveli (Gelirler)
Adı	Masraf (lira)	Yüzde
Bilâvasıta alınan vergiler (Dolaysız Vergiler)	39.870.500	26,05%
Damga, Harçlar, Kaydiyeler, Cezayi Nekdiler	5.445.000	3,56%
Bilvasıta alınan vergiler (Dolaylı Vergiler)	35.655.000	23,30%
İnhisarlar	27.800.000	18,16%
Müessesat	1.720.000	1,12%
Emlâk ve Eşyayı Devlet Hasılatı	14.965.000	9,78%
Hasılatı Mütenevvia (Çeşitli gelirler)	8.060.000	5,27%
İstirdadat (Geri Alınanlar)	671.354	0,44%
İstihlâk Rüsumu (Tüketim Vergisi)	16.360.000	10,69%
Harp Karşılığı Varidat Fevkâladesi	2.500.000	1,63%
Yekûn	153.046.954