KirkçEŞme tesisleri

KÜTÜPHANELER

İstanbul'da Bizans döneminde kütüphaneler daha çok kültür merkezi durumundaki Ayasofya çevresi ve Yerebatan'da, 335' ten itibaren kurulmuşlardı. 476'da yanan bu civarın ikinci kütüphanesinde 20.000 kitap bulunduğu bilinmektedir. Saptanabi-len son Bizans kütüphanesi II. Manuel'in (hd 1391-1425) kurduğu bir yüksekokul kütüphanesiydi. Kütüphane bir hastane içinde hizmet vermekteydi.

Bizans dönemi kitap koleksiyoncularından biri Hora Manastırı Kütüphanesi'ni kuran Teodoros Metohites(->), diğeri ise 1463-1472 arasında şeklen de olsa İstanbul kardinali olan bilim adamı Bessarion' dur. Sahip olduğu 800'ü aşkın antik çağ

yazması, bugün Venedik'teki San Marco Kitaplığı'nın nüvesini oluşturmuştur.

Bizans'ta ayaklanmalar ve yangınlar kütüphanelerin gelişmesini engellemiş, çoğu uzun ömürlü olamamıştır. Son dönem Bizans aydınları ise, kitapların birçoğunu, başta İtalya olmak üzere dışarı kaçırmışlar; hattâ bu hareketleri Rönesans'ı hazırlayan nedenlerden biri olmuştu. Bunlar kadar değerli olmasa da, bugün Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Rum Ortodoks Patrikhanesi ve Heybeliada Aya Triada (Trias) Manastırı kütüphanelerinde birçok Bizans eseri bulunmaktadır.

Osmanlı döneminde İstanbul'un ilk kütüphanesi, II. Mehmed'in (Fatih) (1451-1481) kitaplarıyla önce Beyazıt'taki Eski Saray'da(->) kuruldu. Sonra Topkapı Sara-yı'na taşınan bu ilk koleksiyon daha çok ders kitaplarından oluşmuştu. Sarayın, kullanım alanı sınırlı bu kütüphanesine karşılık, İstanbul'da, halka açık ve ödünç kitap da verebilen ilk kütüphane, 1459'da Eyüb Sultan Külliyesi(->) içinde kuruldu. İlk özel araştırma kütüphanesi ise Visali adlı şeyhin, At İskelesi'ndeki tekkede 20 kitapla kurduğu kütüphanedir. Üniversite kütüphanesi türüne ilk örnekler, Ayasofya ve Zeyrek medreseleri kütüphaneleridir. Fatih Külliyesi'nin(->) dört medresesinde de kütüphanecileri olan kütüphaneler kurulmuş; sonradan, tüm medreselerin dermesi bir araya toplanarak, külliyenin camii içinde, bir kütüphanecisi, bir de kâtibi bulunan kütüphane oluşturulmuştu. Bunlardan başka, 15. yy'm sonlarına doğru, Mahmud Paşa'mn Beyazıt ve Hasköy'de-ki medreselerinde; Şeyh Vefa'nın külliyesinde kurdukları kütüphaneler, Fatih döneminin önemli kültür kuruluşlarıdır.

Kitap tutkunu II. Bayezid (hd 1481-1512), kendisinin ve babasının kitaplarıyla Topkapı Sarayı'nda, özel kütüphanecisi olan zengin bir kütüphane meydana getirdi. Galata Sarayı Ocağı(->) ve ilk sayım ile kataloglama işleminin yapıldığı Bayezid Kül-liyesi(->) kütüphaneleri, II. Bayezid döneminin diğer kuruluşlarıdır.

Kütüphanecilikte durgun bir dönem 'olmasınakarşın, I. Selim (Yavuz) döneminin (1512-1520) ilgi çeken yanı, dağılmakta olan İstanbul'un özel kütüphanelerinin satın alınarak, saray kütüphanesinin zenginleştirilmesidir.

I. Süleyman (Kanuni) döneminin (1520-1566) 1534-1566 arasına rastlayan sürecinde pek çok medrese kütüphanesi kurulmuştur. Hayreddin Paşa, Kasım Paşa, Rüs-tem Paşa, İbrahim Paşa ve Semiz Ali Paşa ile Mihrimah Sultan, Sekban Kara Ali ve Şehzade Mehmed kütüphaneleri bunların başlıcalarıdır. Draman, Balat ve Ayasofya' da cami ve mescitlerde; mektep, tekke, zaviye ve türbelerde-kütüphane kuruluşu sürmüştür. Süleymaniye Külliyesi(->) içinde bir kütüphane kurulmamakla birlikte, devrin müderrisleri için saraydan getirtilen 153 kitap, bugünkü Süleymaniye Kütüphane-si'nin çekirdeği sayılmıştır. Bu kütüphanenin 1583'te görevlendirilen kütüphanecisi ve kâtibi, külliyenin mutfağından ücretsiz yemek yeme hakkına da sahiptiler.

Şehzade Camn içinde kurulan kütüphane başta olmak üz.^. , devrin diğer kütüphaneleri uzun bir liste oluştunnazlar. Kataloglama ve bununla ilgili bazı kuralların getirilişi; eskiyen ve kaybolan kitapların yerme yenilerinin sağlanması ile ilgili konuların ilk defa Sokollu Mehmed Paşa Vak-fiyesi'nde ele alınışı, İstanbul'da Kanuni dönemi kütüphaneciliğinin ilginç özellikleridir. II. Selim'in (hd 1566-1574) başkadını Nurbânu Sultan'ın Üsküdar'da yaptırdığı Atik Valide Külliyesi'nin(->) medrese ve darülhadisinde kurduğu kütüphaneler ile III. Murad döneminde (1574-1595), özellikle tıp ve astronomi dalında kurulan özel araştırma kütüphaneleri, yüzyılın sonlarına doğru, kültür alanında yapılan güzel işlerdir. 17. yy'm başlarında, kütüphaneler alanında İstanbul'da görünen, vakıf medrese kütüphanelerinin çokluğu; cami kütüphanelerinin bir kısmının halk, bir kısmının medrese kütüphanesi görevini üstlenişi ve en önemlisi, kütüphanelerin, medreseler için vazgeçilmez köşeler oluşuydu.

17. yy'm ortalarına doğru İstanbul'da halkın hizmetindeki cami kütüphanelerine kütüphaneci atanışı hızlanarak; öte yandan ödünç vermede fakir halka öncelik tanınarak; kütüphane sorumluluğunu mahalle halkının tümüne yükleyerek sürdürülen hizmetler hayli ilginçtir. Yüzyılın son çeyreğinde büyük medrese ve ilk örneği Köprülü Kütüphanesi(-0 olan bağımsız yapılı halk kütüphaneleri ortaya çıkmıştır. Bunların 200-400 olan dermeleri 500-1.500'e ulaşmış; atanan kütüphaneci sayısı üçe çıkarken, ciltçi atanışına da başlanmıştır. Çarşı-kapı'daki Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Külliyesi(-») ile Saraçhanebaşı'ndaki Amcazade Hüseyin Paşa Külliyesi'nde(->) kurulan kütüphaneler, büyük medrese kütüphanelerinin önemli örnekleridir.

III. Ahmed dönemi (1703-1730), kültür harekeüeri bakımından İstanbul'da önemli bir süreçtir. 1709'da Divanyolu'nda kurulan Çorlulu Ali Paşa Darülhadisi, III. Ah-med'in annesi Emetullah Gülnûş Valide Sultan'ın(->) Üsküdar'da yaptırdığı caminin kütüphaneleri önemli kurumlardır. Şehit Ali Paşa'mn 1715'te Vefa'da kurduğu bir kütüphanesi, ayrıca yalısı ve evinde de kütüphanecileri olan diğer kütüphaneleri mevcuttu. Tarih, edebiyat, felsefe ilm-i nü-cum (yıldız ilmi) gibi, kütüphanelerin o zamana kadar pek de alışık olmadıkları özel dermenin Şehit Ali Paşa'mn ölümüyle saray kütüphanesi için, padişahın emriyle satın alınması, İstanbul kütüphaneciliğinin devlet destekli cesur adımıdır. Dönemin sadrazamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa' mn(-»), matbaanın kuruluşu gibi, kültürel gelecekteki yükselişte payı tartışılamayan büyük bir işi başarması, barış yanlısı tutumuna bağlanmaktadır. Saraydakilerin rahatça yararlanmaları amacıyla bağımsız yapıda kurulan Enderun Kitaplığı'nın 1719-1720'de açılışı; aynı yılda, ciltçi, kapıcı ve temizlikçisi de olan bir zengin kütüphanenin Şehzadebaşı'nda; 1726'da Yeni Cami Kütüphanesi'nin Valide Sultan Türbesi'nin yanında kuruluşları, İstanbul'un kültürel yapısının önemli yapıtaşlarıdır.

Damat

İbrahim Paşa

Kütüphanesi

(üstte) ve

Şehit Ali Paşa

Kütüphanesi.

Fotoğraflar

Yavuz Çelenk,

1994

I. Mahmud döneminin (1730-1754), İstanbul kütüphaneciliğinde özel bir yeri ve önemi vardır. Değerli üç kütüphanenin kuruluşu, matbaanın tekrar açılışı, Yalova'da kâğıt fabrikasının kuruluşu bu hükümdarın sayesinde olmuştur. Yine onun döneminde, Hekimoğlu Ali Paşa, Carullah Efendi, Hacı Beşir Ağa, 1735-1745 arasında, bağımsız yapılı, içinde eğitim de yapılabilen kütüphaneler kurdular. Padişahın 1740'ta kurduğu ilk önemli kütüphane ise Ayasofya Kütüphanesi'dir. Güzel kokması için buhuri kadrosu dahi bulunan bu kütüphane açıldığında, padişah kütüphane görevlilerine pek çok armağan vererek yüreklendirmiş; ayrıca yine gerek kendi merakı, gerekse görevlileri özendirmek i-çin sık sık kütüphaneyi ziyaret etmiştir. 174l'de Vefa'da Atıf Efendi'nin kurduğu bağımsız yapılı kütüphane ile İstanbul'un vakıf kütüphanelerine gelen yenilik, gelir sağlama yolunda arsa ve bahçe bağışı, bir de üç kütüphanecisinin, kütüphane bahçesinde yaptırdığı evlerde oturmalarıydı (bak. Atıf Efendi Kütüphanesi). L Mahmud'un 1742'de kurduğu ikinci kütüphane Fatih Kütüphanesi'dir. Kütüphanelerinin koleksiyonu Fatih Külliyesi ve Şehzade Camii

kütüphanelerinin kitaplarıyla zenginleşti-rilip, altı kütüphaneci ve pek çok yardımcı hizmet personeli atandı. Ayrıca içinde eğitim-öğretim de yapıldı. Süleymaniye Camii içindeki kütüphane 1751-1752'de düzenlenerek gerçek anlamda kurulduğunda kadrosunda beş kütüphanecisi, beş de temizlikçisi bulunmaktaydı. I. Mahmud'un 1754'te, vakıflar ve kendi koleksiyonuyla kurduğu önemli kütüphane Galata Sarayı Mektebi avlusunda idi. Ayrıca, Revan Köş-kü'nde(->) bir kütüphane kurduğu gibi, buradaki Fatih Kütüphanesi'ni satın alma ve bağış yoluyla, ayrıca da kendi kitaplarıyla zenginleştirmiştir.

L Mahmud, külliyesi için tasarladığı kütüphaneyi kitaplarını hazırladığı halde kuramamış; kardeşi III. Osman (hd 1754-1757) bu kütüphaneyi 1755'te Nuruosma-niye Kütüphanesi(-») adıyla açıp, altısı kütüphaneci 20 görevli atamıştı. Ayrıca burada Ayasofya ve Fatih kütüphanelerinde uygulanan kurallar geçerli kılınmıştı. III. Mustafa döneminin de (1757-1774) sadrazamı Koca Ragıp Paşa'mn Laleli'de, külliyesi i-çinde kurduğu kütüphanede, gece nöbeti ve çalışma günlerinin artırılışı gibi uygulamalarla birlikte, devrin gelişkin kutup-