Kur'AN'da ulûHlyyet

19. El-vedûd

ı- Vedûd anlamına gelen mevedde, vudd masdarlarından gelir. İsm-i fail olan vâdd'ın mübalağa sigasıdır ⁹⁹⁰. “Cok sevilen, Habîb” ⁹⁹¹ veya “kendisine yönelene ve tevbe edene muhabbet eden” diye tarif edilmiştir. Arapçada fa'ûl vezni, hem ism-i fail hem de ism-i mefûl mânâ­sını ifade edebileceğinden, her iki şekilde de açıklamak mümkündür. Nitekim el-Hattâbî ve el-Halîmî gibi zatlar, her ikisine göre de mânâ ver­mişlerdir ⁹⁹². el-ÂIûsî'ye göre ise “seven” anlamını tercih etmelidir. “Habîb” mânâsı zahirin hilâfınadır ⁹⁹³.

Vdd kökü, Kur'ân'da az çok bulunur (değişik şekilleriyle 30 kadar). Fiil olarak kullanılışında, belli başlı iki mânâ ifâde eder. Birincisi temen­ni sevgisidir. Bu kısmın misalleri daha fazladır. Meselâ:

“Her biri öm­rünün bin yıl olmasını sever (yani temenni eder)” ⁹⁹⁴

Mücerred sevgi anlamı ise, meselâ şu âyette görülür:

“Allah'a ve âhiret gününe iman eden bir topluluğun, Allah'a ve Resulüne karşı çı­kanlara sevgi beslediklerini göremezsin (...)” ⁹⁹⁵.

Buna mukabil, masdar olarak kullanıldığı her yerde, mücerred sevgi mânâsını haizdir:

“Umulur ki, Allah, sizinle düşman olduğunuz kimseler arasında bir sev­gi (mevedde) meydana getirir” ⁹⁹⁶.

“İman edip iyi işler yapanlar için. Rahman sevgi (vudd) kılacaktır (sevgisine mazhar edecektir)” ⁹⁹⁷.

İnsanların özellikle karı-kocanın arasında sevgi meveddet ve şefkat ya­ratması da, Allah'ın âyetlerindendir ⁹⁹⁸.

Vedûd ismi ilk defa 27. sıradaki el-Burûc sûresinde görünür. Bütün Kur'ân'da iki defa geçer. Her ikisi de mekkîdir “O'dur Gafur Vedûd” ⁹⁹⁹. Öbür âyette ise “Rabbinizden mağfiret dileyin. Ona tevbe edin. Muhakkak ki, Rabbim Rahîm, Vedûd'dur” ¹⁰⁰⁰. Bitiştiği isimlerin gerek­leri arasında hem derecelenme, hem de karşılıklı olarak birbirini gerek­tirme durumu vardır.

II- Allah ile İnsan Arasında Karşılıklı Muhabbet Allah'ın Vedûd vasfı münasebetiyle, Onunla insan arasındaki karşı­lıklı sevgi konusuna temas etmemiz lâzım gelmektedir. Bu meseleyi ge­reken genişliği içinde ele alamayacağız. Zira, sınırlı olan bu çalışmamız­da Hâlık-mahlûk münasebetlerini doğrudan doğruya değil, ancak istit­radı işaretlerle göz önünde bulundurabiliyoruz. Yalnız, bu konuda -özel­likle garplı müsteşrikler arasında- ¹⁰⁰¹ yanlış ve yaygın bir düşünce yer­leşmiş olduğundan, parantezimizi hisbeten uzatacağız.

Kur'ân'da Allah'ın kulunu, kulun Rabbini sevmesi var mıdır? Kur'ân'ı az çok tanıyan herkesin, bu soruya vereceği cevap müsbet olmalıdır. Çünkü Kur'ân, bunun doğrudan doğruya ve dolayısıyla olan delilleriyle doludur. En çarpıcı delil, üzerinde durduğumuz Vedûd ismidir. Allah mu­habbetini fiilleriyle ifade etmekle yetinmemiş, onu sübût ve istimrar belirten bir isim, bir vasıf olarak kendisine vermiştir. Başka hiç bir delil olmasaydı bu vasıf yeterdi. Kaldı ki başka deliler de çoktur.

“Allah, İbrahim'i halil edinmiştir” ¹⁰⁰². Halil huiletten gelir; hullet ise muhabbetin ileri derecesidir. “Sevdiğinden başkasına, kalbinde ve ruhunda hiç bir yer kalmayacak tarzda, sevenin gönlüne nüfuz eden sevgidir” ¹⁰⁰³. Onun, çok sevdiği oğlunu boğazlamak şeklinde tabi tutuldu­ğu imtihan da, bu halillik mertebesine liyâkatini ortaya koymak hikmetin­den ileri gelmiş olmalıdır.

“Allah'ın Vechini(yüz) aramak, istemek”, “Onun Vechî için yapmak” gibi hususlara dair âyetler oldukça fazladır ¹⁰⁰⁴ Bu âyetler Allah'a yakın olan hayırlı insanların-esas gayeleri olarak “Vechini murad etmelerini” ortaya koyar. Bunları ha­rekete geçiren, Ona olan sevgileridir. Bir çok âyet “Allah'a kavuşmak (ükâ Allâh)”dan bahseder ¹⁰⁰⁵. (Bu tabirin geçtiği âyetlerin çoğunun, “hesap vermek rçin Allah'ın huzuruna çıkmak” muhtevasında olduğu söylenebilir. Fakat bir kısmında Ona kavuşmayı bir gaye olarak sezdiren muhtevalar da vardır ¹⁰⁰⁶ gibi.

Şu âyet ise, konumuz bakımından son derece önemlidir:

“İnsanlar­dan öyle kimseler vardır ki, Allah'tan başka bir takım nidler ¹⁰⁰⁷ edinir, onları Allah'ı sever gibi sever; iman edenlerin Allah'a olan sevgileri ise daha ileri derecededir” ¹⁰⁰⁸. Bu âyet açıkça gösteriyor ki, Ulûhiyyetin en mühim hususiyetlerinden biri, muhabbettir, sevilmektir. Bundan dola­yıdır ki, Kur'ân ve İslâm ıstılahında insan, daha çok “kul” vasfıyla anı­lır. Kulluk, kendisine kul olunan varlığa karşı beslenen, en ileri sevgi derecesini ifade eder. “'Abd” kelimesinin bu anlamı, Cahiliye devri araplarında da meveut idi ¹⁰⁰⁹. Risâlet en üstün mertebe olduğu halde, Resul kulluğu ile öğünürdü. Mezkûr âyet gösteriyor ki, Allah'tan başka her hangi bir şeyi veya kimseyi, Allah'ı severaesine seven, O'nun emir ve nehiylerine uymak gibi bu sevginin gereklerini yerine getiren kimse, Al­lah'tan başka nidler, nazirler edinmiş demektir. Bu, muhabbette niddir, yoksa Hâlıkıyyet ve Rubûbiyyette nid değildir ¹⁰¹⁰. Batıl tanrılara, âbidlerinin gerçek bir sevgi taşıdıklarını şu âyetler de bildirir: ¹⁰¹¹ İman edenlerin Allah'a karşı sevgilerini belirten fıkra ise geniş tefsire yol açmış ve açmalıdır. Bizim için şimdilik şu kadarı kâfidir:

Mü'min, Al­lah'ı; halis, katışıksız, sabit ve ileri bir derecede sevmelidir.

Bir âyette “De ki: 'Eğer Allah'ı seviyorsanız, bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve günâhlarınızı bağışlasın” ¹⁰¹². Demek ki, Allah'a ina­nan nezdinde onu sevmek asıl fıtratı teşkil eder. Fıtratta olan bu sevgi­ye hitab olunarak, Allah'ın da kendilerini sevmesi için uymaları gereken yola, böylece irşâd olunuyorlar. Öte yandan bu âyette “sevmek ve ba­ğışlamak” kavramlarının münasebete konulmasından anlaşılıyor ki, Al­lah'ın mağfireti de, kula olan muhabbetinden ileri gelir. Normal olarak, sevmeyen bağışlamaz. Bunun Kur'ân'da örnekleri çoktur. Sadece “Gafur Vedûd” ¹⁰¹³ ve “Rahîm Vedûd” ¹⁰¹⁴ terkiblerini hatırlatmakla yetinelim.

Kur'ân, kimi hasletleri imanın gereği sayar ki, bunlar ister istemez sevgiyi tazammun ederler. Bunlardan biri “Rızâ”dır. Kul, Rabbinden razı olacaktır. Rızâ şunları gerektirir:

Kul için en sevdiği varlık, Allah olacaktır. Çünkü bütün öbür şeyleri sevip sevmemesini belirleyen kıs­tas, Allah'ın onları sevip sevmemesidir. Ayrıca kul Tanrısından bütün fiilleri, isimleri ve sıfatlarıyla razı olacaktır: Rabb, müdebbir, emir ve nehyedici, Vekîl, Velî vb. olarak. Bunlar da, kendiliğinden, O'nu sevmesini tazammun edecektir.

Kur'ân mü'minden Allah'a hamdetmesini ister. “Hamd, zemmin zıddı olup, muhabbete makrûn olarak, mahmûdun mehasinini terennüm etmek­tir” (el-Hâmîd ismini görürken, hamdin sevgiyi tazammun ettiğine temas etmiştik). Kur'ân'ın bir kısım âyetleri ise “mefhûm-i muhalifleriyle, Allah sevgisini gerektirirler. Allah ve Resulüne karşı çıkanlara, babaları ve ev­lâtları bile olsa, mü'minler sevgi beslemezler” ¹⁰¹⁵ âyeti de böyledir. Buralarda, insanın tabiî olarak en çok seveceği varlıklar (baba, çocuk, refika, mal, yakın akrabalar, yer-yurt), Allah sevgisi ile karşı kar­şıya konulmakta, eğer Allah'ın rızası başka yerde bulunuyorsa, Allah'a sadakatin baskın gelmesi istenmektedir. Bunlara olan sevgiyi belirleyen, Allah'a olan sevgidir, O'nun rızasıdır. Bu âyetler kulun, Allah'a sevgi bes­leyebileceğini göstermekle kalmaz, o sevginin ne derece ileri olduğunu da gösterirler. .

Allah ile mü'minler arasındaki karşılıklı muhabbeti dile getiren hadis-i şerifler ise oldukça fazladır. Bütün bu nassları değerlendiren Selef, Allah Teâlâ'nın sevileceği, buna müstahik olduğu konusunda müt­tefiktirler, hatta O'ndan fazla muhabbete lâyık hiç bir şey olmadığını bil­dirirler; Allah'dan başkasının ancak Onun muhabbetine tâbi olarak sevilebileceğini kabul ederler. ¹⁰¹⁶ Kul Rabbini sevdiği gibi, O da kulunu sever:

“(...) Allah onları, onlar da Allah'ı severler(...)”¹⁰¹⁷

Allah iyilik edenleri sever ¹⁰¹⁸, tevbe edenleri sever ¹⁰¹⁹, temizle­nenleri ¹⁰²⁰, müttakileri ¹⁰²¹, sabredenleri ¹⁰²², mütevekkilleri ¹⁰²³, âdilleri ¹⁰²⁴ sever vb. Buna mukabil haddi aşanları sevmez ¹⁰²⁵, kâfirleri ¹⁰²⁶, zâlimleri ¹⁰²⁷, müsrifleri ¹⁰²⁸, hâinleri ¹⁰²⁹, kibirlenenleri ¹⁰³⁰, bozguncuları ¹⁰³¹ sevmez vb. Kur'ân bu neviden âyet­lerle doludur.

Allah ile kul arasında karşılıklı sevginin olamayacağını, bid'at fırka­ları ileri sürmüştür (Ca'd b. Dirhem, Cehm b. Safvân, Mu'tezile vb.) ¹⁰³² Dinin ve fıtratın gereği olan sevgi, kalıplaşmış aklın sansüründen geçi­rilmeye başlanınca, ortaya bir takım mülâhazalar çıktı. Bu istikamette düşünenler dediler ki:

“Sevgi, seven ile sevilen arasında cins benzer­liğini gerektirir, (Allah ile insan arasında böyle bir şey olamayacağına gö­re), muhabbet Allah Teâlâ'ya taalluk etmez.” ¹⁰³³

“Muhabbet, ancak mahbuba münasib olmakla olur. Kadîm ile hadis, Hâlık ile mahlûk, Vâcib ile mümkin arasında münasebet yoktur” ¹⁰³⁴ Sevgiyi:

“Nefsin, arzu etti­ği şeye meyletmesi” diye görünce, bu anlamı Allah'ı tenzihe uygun bul­madılar. Kelimenin hakîki manâsıyla “muhabbetsin, Allah ile kul arasın­da düşünülemeyeceğine karar verdiler. Ancak, nassları tekzib edemeyin­ce te'vil yönüne gittiler. Kulların Onu sevmelerine delâlet eden nassları “Allah'a itaat ve ibâdet muhabbeti”, “mükâfata ulaşmak için daha fazla amel işlemek” olarak, yani meşhur tabiriyle “lâzımı” ile te'vil ettiler. Al­lah'ın insanlara sevgisi ise, “onlara ihsan etmesi, sevab vermesi, yahut medhu sena etmesidir”, “Muhabbetin irade olduğunu iradenin ise, an­cak sonradan zaman içinde var edilen makdûra taalluk edeceğini, Ka­dîm hakkında ise murâd edilmek muhal olduğunu düşününce insanların, meleklerin, enbiyânın Allah'ı sevebileceklerini inkâr ettiler ve dediler ki:

“Onların sevgilerinin Allah'a yaklaşmak, Onu tazim etmek, ve Ona kul­luk etmek iradesinden başka anlamı yoktur”. Böylece hem Ulûhiyyetin, hem ubudiyetin hususiyetini inkâr ettiler; kendilerince de bunu tam tevhîd ve tenzih saydılar. ¹⁰³⁵

“Mütekellimlerin ekserisine göre, muhabbet irade nevindendir ki, ha­kikatte sadece mânâ ve fâidelere taalluk eder. Allah Teâlâ'nın zâtına ve sıfatına taalluk etmesi imkânsızdır. Bundan ötürü muhabbet burada:

Kulun ibâdetini sırf Allah Teâlâ'ya münhasır kılmak iradesi demektir. (...) yani onlara göre âyetin ¹⁰³⁶ tefsiri: “Eğer Allah'a itaat etmeyi, ya­hut Onun mükâfatını seviyorsanız buyuracağını ve yasaklayacağını ko­nularda bana uyun” olmalıdır. Böyle denilmiş ise de, Ehl-i Sünnet mezhe­binden ariflerin yolu böyle değildir. Onlar derler ki: “Muhabbet, hakîki manâsıyla, Allah Teâlâ'nın zatına taalluk eder. Kâmil için lâyık olan, Onu Zâtı için sevmesidir; Onun mükâfatına muhabbet, noksan bir derece­dir”¹⁰³⁷

Sevgi, beş duyunun idrâkine münhasır değildir ki “Allah duyularla idrâk edilmez, hayalde temessül ettirilemez” şeklinde itiraz edilebilsin. Sevginin yeri kalbdir. Kalb ise, idrâk konusunda gözden daha ileridir. Muhabbetin, “idrâkinde lezzet olan şeye gönlün meyletmesinden” başka anlamı yoktur. el-Âlûsî, muhabbeti inkâr eden mütekellimiere Kelâm di­liyle cevap verir:

“Muhabbet seven ile sevilen arasında cins benzerliğini gerektirir, dolayısıyla Allah Teâlâ'ya taalluk etmez” demek, boş bir söz­dür. Çünkü sevgi arazlara taalluk eder, halbuki araz ile cevher arasın­da cinsiyet yoktur” ¹⁰³⁸

Kulun Allah'a sevgisini, “mükâfat” sevgisine bağlamak, o mükâfatı kendi zâtı için sevilen asıl gaye, Alâh'ı ise vasıta sevgisiyle sevilen bir duruma düşürme oluyordu. Halbuki Kur'ân'a göre insan bizzat Allah'ı sevmelidir. Meselâ şu âyette bu durum açıkça görünür:

“Eğer Allah'ı ve Resulü'nü ve âhiret yurdunu murad ediyorsanız (...)”¹⁰³⁹.

Allah Ken­disini murad etmeyi, âhiret mutluluğunu murad etmekten başka bir şey olarak göstermiştir. Hz. Peygamber “imanın tadını bulmayı -birinel de­recede- Alâh ve Resulü'nü her şeyden çok sevmeye” bağlamıştır ¹⁰⁴⁰. Eğer gaye ücret olsaydı, şimdiki hayatta ücret gerçekleşmiş olmadığına göre, imanın tadı bulunmamış olurdu. Sırf ücret için işleyen kimse, ça­lışması sırasında yorgunluk ve zahmet duyar. Oysa mü'min, ibâdetinde sevgi ve şevk hisseder. Gerçi bu şevkte, fayda ümidinin rolü de vardır. Fakat Rabbinin kemâl sıfatlarıyla muttasıf olduğunu düşündükçe, Onun Zâtına olan sevgisi de artar. Kendi akıllarıyla muhabbeti inkâr eden mütekellimler bile, ibâdetleri sırasında fıtratlarına baksalardı, bu sevginin kendilerinde de bulunduğunu göreceklerdi. Zira kemâl, zatında sevilir. Allâh, eksiksiz Kâmil olduğu için, kulda Onu Zatı için sevebilir. İbn Teymiyye der ki: “Kadîm niçin muhabbetle mevsuf olmasın? Muhabbet ek­siklik değil, kemal sıfatıdır. Hatta, iradenin aslı sayılır. Her irade, bir sev­giyi gerektirir. Çünkü bir şey, mahbub olduğu için, yahut mahbuba vesi­le olduğu için murad olunur. Eğer muhabbetin mâdum olduğu farzolunursa, irade mümteni olur (...}” ¹⁰⁴¹

Muhabbete götüren lezzetler çeşitli olur. Duyularla idrâk olunan şey­lerden ileri gelen lezzetler; Güzel bir yemekten, güzel suret ve manzara­lara bakmaktan doğan lezzetler gibi. Akılla idrâk olunan zevkler:

İlim lezzeti, baş olma lezzeti gibi. Sevginin derecesi, ona götüren saiklere göre değişik olur. Bir insanın, bir köy muhtarı olmaktan duyduğu zevk ile, muteber bir ülkenin başkanı olmasından duyacağı zevk bir değildir. İlim zevki de bilinen şeylerin değişmesiyle değişir. Bilinen bütün şeyler, Kendisinin bazı isimlerinin birer tecellisinden ibaret olan Allah'ı tanıma­ya çalışmaktan üstün bir zevk elbette düşünülemez. Böyle bir tanıma gayreti, Onun varlığını bilmekten daha başkadır. Böylece marifet ile mu­habbet, münasebete girer. Tanımaktan ileri gelen sevgi, daha müstekarr olur. Bu elde edildikçe. Ona itaat, gölge gibi peşinden gelir.

“İnsan, Allah'ı bütün varlığı ile sevmelidir. Bütün varlığına, merkezî parçası olan aklı da dahildir. Öyleyse, Onu aklıyla da sevmek gerekir. Herkes kabul eder ki, akıl bir duygu değildir, aksine duygudan çok baş­ka bir şeydir. Buradan anlaşılıyor ki, mukaddes Kitabların Tanrı-insan münasebetlerini belirtmek için kullandıkları “sevgi”, sırf duygusal bir an­lamı haiz olmaktan, cazibe arzusuna delâlet etmekten, daha başka bir derinliğe sahiptir. Diğer taraftan, eğer sevgi, kavuşmaları gayesiyle bir varlığın öbürüne karşı olan eğilimi ise, açıktır ki, insanla Tanrı arasın­daki visali gerçekleştirecek en mükemmel araç “mârifet”tir; zira o, esa­sen insanda olan ilâhî tarafa, yani akla yönelmektedir. Şu halde Allah'ı sevmenin en üstün tarzı, insanlığın en büyük imkânı olan, bu yoldur” ¹⁰⁴²

Allah'ı tanımaktan (ma'rifetullâh) gelen, itaat içindeki, ölçülü bir mu­habbet, her mü'min için mümkün hatta vakidir ve imanın gereklerinden­dir. İnsanlar bu yolda yakînlerinin durumuna göre farklılık arzederler. “Hal böyle olunca, kulun Allah'a sevgisini, lisandaki hakîkî manâsıyla tefsîr etmek vâcib olur. Allah'a itaat ise, sevginin sonucudur, fakat on­dan başka bir şeydir” ¹⁰⁴³. Kıyamet hakkında soran bir adama Resûlullah onun için ne hazırladığı suâliyle karşılık vermiş, adam:

“Namaz, oruç, sa­daka olarak pek bir şey hazırlamadım. Ancak Allah'ı ve Resulü'nü seve­rim” demişti. O da cevabında:

“Kişi, sevdiğiyle beraberdir,” buyurmuş­tu. ¹⁰⁴⁴ Bu da gösteriyor ki, itaat ile muhabbet -birbirini gerektirmelerine rağmen- ayrı şeylerdir.

Allah'ın kula olan muhabbetini Kur'ân'ın isbat, yani kabul ettiğini görmüştük. Bu sabit olmakla birlikte, kavranması güç olan şeylerdendir. “Allah'ın kullarına olan muhabbeti ise, keyfiyeti bizCe meçhul, Allah Teâlâ'nın Kendisine âit bir sıfatıdır. Fikir ona erişemez” ¹⁰⁴⁵el-Gazzâlî, kulun Allah'a olan muhabbetini, hakîkî mânâda kabul eder. Fakat, Al­lah'ın kuluna olan muhabbetinin, bu anlamda olmadığını söyler. İfade güç­lüğü sebebiyle, Allah'a ait sıfatların beşerî tabirlerle bildirilmiş olduğu üzerinde durur. İsim iştirakinin, mahiyette bir benzerliği asla gerektirme­diğini, örneklerle açıklar. “Bu uzaklık; ilim, irade, kudret vb. gibi öbür isimlerde, daha da aşikârdır. Bunların hiç birinde Halik, yaratılmışlara benzemez. Lisan vâzU bu isimleri, ilkin mahlûkları göz önüne alarak koy­muştur; zira halk, akıllara ve anlayışlara, Hâlık'den daha önce sebkat eder. Bundan ötürü o lafızların Hâlık hakkında kullanılmaları istiare ve nakil” yoluyla olmuştur. ¹⁰⁴⁶

Şimdiye kadar anlattıklarımızı özetleyecek olursak:

Kur'ân'a göre insan Rabbini mecazen değil, hakikaten sevebilir. Bu sevgi, Allah'ın fiillerinin, isimlerinin, sıfatlarının, zâtının kemâline olan marifetten kay­naklanan halis, nezih taşkınlıktan uzak, kulluğun ve Ulûhiyyetin sınırla­rını tanıyan, Allah'ın iradesini gerçekleştiren, Ona itaati artıran bir sev­gidir. Bu muhabbette, Allah'ın dünya hayatında kendisine ve öteki yara­tıklara olan lütuf ve ihsanının, keza âhiret hayatında beklediği ebedî mutluluğun rolü olsa da, Rabbini bunlardan ayrı olarak Zatı için de se­ver. Zira kemâl, zâtı için sevilir. Öbür yandan Allah da kulunu sever, bu Onun bir vasfıdır. Ancak Onun muhabbeti, kulların bildiği sevgiye ben­zemez. Ulûhiyyetin şanına yaraşan, mahiyetini bilemeyeceğimiz bir hususiyetidir. Kur'ân nazarında, insanın Allah'ı sevmesi, sırf metafizik bir tefekkürden ileri gelmez. Tabiî teolojinin sonuçlarına bağlı değildir. Sa­dece “eşyanın güzelliklerinden, ilk Sebebin de güzel olacağı” netice­sine varan türden bir sevgi değildir.¹⁰⁴⁷ Böyle olsa, mü'min ona “Sen” diye hitabedemezdi, Ona duâ edemezdi. Kıymetli devesini uçsuz bucaksız çölde kaybedip, telaşla aradıktan sonra, nihayet bulabilen insanın, onu bulduğunda duyduğu sevinçten daha fazlasını, Allah kulunun Kendisine dönmesinde bulmazdı. ¹⁰⁴⁸ Devesini bulmaktan umudunu kestikten sonra uyandığında, onu yanıbaşında görüvermesi üzerine sevincinden yanlış­lıkla “Allah'ım! Sen benim kulumsun, ben de Senin rabbinim” demesin­den dolayı, ferah bulmazdı. ¹⁰⁴⁹ Mü'min, Onun Vechine bakmayı, bütün Cennet güzelliklerine üstün tutmazdı. ¹⁰⁵⁰

“İyi davrananlara, en iyi (bir karşılık), bir de ziyâdesi vardır” ¹⁰⁵¹ âyetindeki “ziyâde” hakkında Hz. Peygamber “Rahmân'ın Vechine bakmak” demiştir. ¹⁰⁵² Şu halde sevgi. Onun lütuf ve ihsanından, efendi ile kölesi arasındaki münasebet­ten, daha başka bir öz taşımaktadır. ¹⁰⁵³ Bu sevgi, metafizik ve genel mâ­nâda anlaşılan, her türlü existensielle vasıftan ve şahsî bir irtibat tar­zından yoksun bir Vâcib-mümkin, Kadîm-hâdis münasebeti belirtmekten uzaktır. ¹⁰⁵⁴ Dünyada, Allah'ın Kendisini vahiy ile tanıtması. Cennette “ru'yet-i cemaliyle müşerref” etmesiyle gerçekleşen (krş. 75, 22-23) bir münasebettir.

Kur'ân, bu yakınlığı bildirirken Eski Ahid'in, Tanrının “seçilmiş millet”le olan münasebetini bildirişinde yaptığı gibi, bir “zevciyyet” ilişki­si ¹⁰⁵⁵ benzetmesine gitmekten sakınmıştır. Bu sevgi ve şefkati, manevî anlamda da olsa, “İlâhî bir babalık” ¹⁰⁵⁶ imajına başvurmak suretiyle de göstermemiştir. Bu kabil tasvirler, yanlış tefsirlere yol açabilirler. Kur'ân'ın bildirdiği Tanrının Rahman, Rahîm gibi bir çok ismi, bilhassa Rabb vasfının ihtiva ettiği şefkat ve sevgi ¹⁰⁵⁷ bu yakınlığı daha mükemmel ve daha nezih bir biçimde gerçekleştirmektedir. Her şeye rağmen, bazı durumlarda babanın oğulla veya oğulun baba ile kavgası, davası, çekiş­mesi olabilir. Rabb ile kul arasında böyle bir şey düşünülemez. Keza ba­zı hristiyanların iddia etikleri gibi Tanrının, “insanı, Kendi mahremiyeti­ne sokması için, oğlunun varlığında Kendisiyle bir ittihada (communion) çağırması” ¹⁰⁵⁸ gibi bir tuhaflıktan da Kur'ân berîdir. “Tanrı insana dönüştü, ta ki insan da tanrılaşsın”¹⁰⁵⁹l âubaliliğine hiç yer yoktur. Kur'ân, insan hakkında “sıbgat' Allâh” ¹⁰⁶⁰ tanır. Bu ilâhî boya, veya insana “ruhundan üflemesi” ¹⁰⁶¹, insanın hususiyetine ve değerine işaret için kâfidir, her hangi bir mücanesetle ilgisi yoktur. “Kur'ân'da ilâhî haya­ta iştirak” ideali yoktur. Ama Allah'ın vasıflarına, kendi çerçevesinde özenmek, zımnen vardır (4,149; 24,22 vb.). Sahih bir kudsî hadis, belirttiği anlamda bir “fenâfillâh” gayesi gösterir.

“(...) Bir kulum, kendisine farz kıldığım şeylerden Bana daha sevimli bir amel ve ibadetle yaklaşamamıştır. Kulum Bana nafile ibadetle de durmadan yaklaşır, nihayet onu severim. Bir kere de onu sevdim mi artık Ben o kulumun işiteceği ku­lağı göreceği gözü, şiddetle kavrayacağı eli ve yürüyeceği ayağı olu­rum. Benden bir şey dilerse onu verir; bana sığınırsa, muhakkak onu hi­maye ederim” ¹⁰⁶²

Bunlar, insanın ruhanî bir hayat ve ilâhî sevgi tecrübesi için yeterli unsurlardır.

Hristiyanlık bu kabîl taşkınlıkları gösteriyorsa da, onların kutsal ki­tapları bu telakkilerden uzaktır. Biz onların “Kur'ân'ı hristiyanca okuma­larına” razı olmadığımız için “İncilleri de müslümanca okumayacağız” Yani Hıristiyanlığı, yabancı bir bakışla yorumlamayıp, İncilierdeki “sevgi” anlayışını, ünlü çağdaş hristiyan teologu Bultmann'ın tedkikinden özet­leyeceğiz. ¹⁰⁶³

Sevgi (Hz.) İsa'nın sözlerinde, nadiren gözükür. Gerçekten, sevme emri Dağ Va'zında ¹⁰⁶⁴ ve düşmanları sevmek konusunda ge­çer. Gerçi bunlar, önemli pasajlardır. Ancak bu azlıktan açıkça ortaya çıkıyor ki, ne (Hz.) İsa, ne de Onun Cemaati “sevgi emrinden” ahlâkın özel bir programını yapmayı düşünmüş değillerdi. Aksine, sevgi emri Tanrının iradesini yerine getirme cümlesindendir. ¹⁰⁶⁵ Sevgi, hristiyanlığın getirdiği yeni bir şey de değildir. Din tanımayan edebiyat da, insan sevgisini, düşmanları sevmeyi en yüksek fazilet biliyordu. Stoacı filozof Seneque vs. Fakat bunlarda sevgi, insanlık ideali üzerine kurulmuştur. (Hz.) İsa'da ise sevgi, temelini, karakter gücü veya şahsî değerde değil, itaat ve nefsin eğilimlerini red fikrinde bulur. Düşmanını sevmek, insan sevgisinin doruğu değil, insanın nefsine olan hakimiyetinin zirvesidir. Ona göre, “insan sevmekle ruhu lehine sonsuz bir değer kazanmaz ve Tanrının varlığına katılmaz ¹⁰⁶⁶ aksine sevgi sadece bir itaat gereğidir. Sev­gi bu itaatin, insanı insana bağlayan müşahhas hayatta, nasıl uygula­nabileceğini ve uygulanması gerektiğini gösterir” ¹⁰⁶⁷ insanın yakınını ve Tanrısını sevmesine dair emirden çıkan da, budur. Kendisini imtihan et­mek kasdıyla, en büyük emrin ne olduğunu soran yahudi din adamına (Hz.) İsa şu cevabı verir:

Birincisi şudur: “Dinle ey İsrail; Tanrımız Rabb, bir olan Rabdır. Ve Rabb Tanrını bütün gönlünle, bütün canınla, bütün fikrinle ve bütün kuvvetinle seveceksin”

İkincisi bu: “Komşunu, kendin gibi seveceksin” ¹⁰⁶⁸.

“Tanrıyı sevmek, kendi öz iradesini, itaat içerisinde Tanrının ira­desine tâbi kılmaktır” ¹⁰⁶⁹

“Şu halde aşikârdır ki sevgi, insan hayatını canlandıran ve gevşeten bir şey olarak değil, bir nevi irade tavrı olarak anlaşılmıştır” ¹⁰⁷⁰

Düşmanını veya yakınını sevmek, en iğrenç kim­sede bile ilâhî kıvılcımı hissetmesini bilen duygusal bir etkilenme veya sempati veyahut hayranlık üzerine kurulmaz:

Tanrının emri üzerinde temellenir. Gerçekten, sempati veya etkilenmeden ileri gelen sevgi, aslın­da insanın kendisine olan sevgisidir, bir takım tercihlerin sevilmesidir. Bu şeylerin, bu tercihlerin sevilmesinde kıstas benim, “ben”imdir. Dostluk, cinsî sevgi, tabiî “ben”in tezahürleridir. Onlar, kendi zatlarında ne iyi ne de kötüdürler. Ancak, insanın niyeti kötü olduğu zaman, kötü olurlar. Fakat onlarda, tanrının sevgi emrinin gerçekleştiğini düşünmek, bu emri alt-üst etmektir. Yakınını sevmenin yerine kendisini sevmeyi koymaktır. Tanrının istediği gerçek sevgi; sempati, hayranlık ile olan sevgi değil, “seveceksin” buyruğundaki, iradeye seslenen “karar” sevgisidir. “Sevgi bir duygu olarak anlaşıldığı takdirdedir ki, sevmeyi emretmek saçma olur. Sevme emri gösteriyor ki, sevgi iradenin bir davranışı olarak müta­laa olunmaktadır”. Böyle bir sevgi ne zayıftır ne gevşektir. (Hz.) İsa, in­sanı taşıdığı şahsî değerler açısından değil. Tanrının emri ile değerlen­dirir. ¹⁰⁷¹

Bu inceleme, indilerin anlayışını, Yunan idealizminin yaldızların­dan temizlemektedir. Ortaya çıkan aslî çehre, İslâm'daki sevgi anlayışı ile aşağı yukarı aynıdır. ¹⁰⁷²