Kur'AN'da ulûHlyyet

13. Es-Samed

Kur'ân-ı Kerîm'de yalnız bir defa varid olmuştur. Bu kökten kulla­nılan başka hiç bir kelime de olmamıştır. Biraz bundan, biraz da Arapçada bu maddenin kullanılış alanının geniş olmamasından dolayı, bu vasıf oldukça değişik şekillerde açıklanmıştır ⁸²³.

Üzerinde daha fazla durulan mânâya göre, Samed, kasd anlamına olan samd masdarından, ism-i mefûl mânâsını taşıyan bir kelimedir. Bu­nu esas alarak es-Samed:

“Mahlûkların ihtiyaç ve isteklerinde Kendisini kasd ettikleri, Kendisine yöneldikleri” tarzında izah olunur. Bu tefsir, İbn 'Abbâs'dan da rivayet olunmuştur ⁸²⁴. Bununla beraber ona nisbet olunan başka izahlar da vardır (rivâye olunan bu izahlar, belki de onun, değişik zamanlarda verdiği mânâları veya aynı anda verdiği muhtemel bir kaç mânânın ayrı rivayetler haline getirilmesini göstermektedir). et-Taberî ke­sindin “Arapların dilinde Samed, kendisinin üstünde bir kimse olmayan, kendisine yönelinen Seyyiddir” diyerek, şiirle bu mânâ lehine istişhâd eder. ⁸²⁵ Onun bu izahı, Ebû 'Ubeyde'ninkinden iktibas edilmiş gibi­dir. el-Hattabî de, Samed'in aslının “kasd” olduğunu, yapılan açıklamalar içerisinde, iştikakın delâlet ettiği bu anlamın, tercih olunması gerektiği fikrindedir ⁸²⁶. İbnu'l-Enbârî'den şöyle bir söz nakledilmektedir:

“Samed'in, “kendisinden üstün hiç kimsenin olmadığı ve insanların ihti­yaç ve işlerinde kendisine yöneldikleri Seyyid” anlamına geldiği hakkın­da lisan âlimleri arasında ihtilâf yoktur” ⁸²⁷. el-Eş'arî, “Seyyid”, “ihtiyaç sırasında Kendisine yönelinen” anlamlarını, mutezileye de nisbet eder. ⁸²⁸

Mezkûr “Seyyid” anlamıyla ilgili olarak İbn 'Abbâs'ın es-Samed'i:

Ululukta, azamette, hilimde, gınada, hikmette... hülâsa ululuğun her çe­şidinde Kâmil olan mânâsında tefsir ettiği de rivayet olunmuştur. İbn Mes'ûd'dan da buna yakın bir izah nakledilir ⁸²⁹. el-Buhârî'nin şahsî açıklaması da bu mealdedir ⁸³⁰.

Samed'in Arapçadaki ikinci anlamı, “içinde boşluk olmayanadır. Bun­dan hareketle eksiksiz, gediksiz, menfezsiz, nüfuz edilemeyen gibi mâ­nâlar üzerinde durulmuştur. Bu anlamı, dilimizdeki “som” kelimesi çok iyi karşılamaktadır. “Kendisinden bir şey çıkmayan” fikrime, el.-Hasan el-Basrî), “yemeyen içmeyen”(eş-Şa'bî) gibi izahlar da, bu ikinci kısma ilhak olunmalıdır.

Es-Samed ismi hakkında bir başka izah, yine bir sahabiden Ubeyy b. Ka'b'den mervîdir. O, muhteva ile tefsir usulünü uygulamıştır:

“es-Samed: doğurmayan, doğurulmayandır. Zira, doğrulup da ölmeyen hiç bir şey yoktur. Ölene de, başkası varis olur. Allah ne ölür, ne de başkası Ona varis ve halef olur” ⁸³¹. Muhammed b. Ka'b, 'İkrime de buna yakın izahlarda bulunurlar ⁸³². “Mahlûklarından sonra Bakî olan” tarifinin de menşei, bu izah olsa gerektir.

Et-Taberanî (ö. 360/971), Kitâbu's-Sunne'sinde bir çok görüşü nak­lettikten sonra:

“Bütün bunlar doğrudur, hepsi de Rabbimizin sıfatları­dır:

İhtiyaç ve dileklerde Kendisine yönelinen, ululukta nihayet derecede olan, içinde boşluk olmayan (som), yeyip içmeyen, mahlûklardan sonra Bakî olandır” şeklinde toparlayarak yapılan izahların büsbütün farklı şey­ler olmadığını göstermek istemiştir ⁸³³.

Samed vasfı, Arapça'da insanlar hakkında da kullanılmış olduğun­dan haber durumunda eliflâmlı olarak gelerek hasr ifade etmiştir:

“Al­lah'tır Samed.” ⁸³⁴ Böylece bu isme ancak O'nun hak sahibi olduğu belirtilmiştir. Mahlûklar bazı bakımlardan samed olsalar bile, samediyyetin hakikati onlarda bulunamaz. Zira mahlûk; ayrılma, dağılma ve bö­lünmeye kabil olduğu gibi başkasına da muhtaçtır. Oysa her şey, her cihetten Allâh'a muhtaçtır. Herkes Kendisine yöneldiği halde, Kendisi kimseye yönelmeyen, yalnız Allah'tır ⁸³⁵.

14. El-'Alîm, 'Alim, 'AIlâhu'l-Guyûb, A'lem

Allah'ın ilmine delâlet eden ilk vasıf, zımnen mukayese değeri ta­şıyan ⁸³⁶ ism-i tafdil şeklinde, A'lem vasfıdır. Bu vasfın, ilkin 23, sı­rada yer alan en-Necm, sûresinde bulunduğunu görürüz ⁸³⁷. Daha sonra, aynı sıfatı bildiren çeşitli vasıflar gelmiştir. Bunlardan en çok kul­lanılanı 'Alîm ismidir. İlk defa 39. sıradaki el-A'râf, 200 ayetinde gelir. el-'Alîm, Allah'ın vasfı olarak:

“Olmuş olanı, olmakta olanı, ve gelecekte olacak şeyleri Bilen, Kendisine kâinattan hiç bir şey gizli kalmayan ve ilmi küçük-büyük, zahir-batın her şeyi kuşatan” tarzında tarif olu­nur ⁸³⁸. Halimi:

“Âlim: eşyayı nasıl iseler öyle idrâk eden, demektir. Di­ğer bütün mevcudat O'nun fiilleri olduğundan anlaşılır ki onları yapan Âlimdir. Ve bu fiiller irade ve kasd iledir. Buna göre fiil, ancak âlim ve hayy olmadan, sadır olabilir” (Bey. s. 21). Bu tarifler, doğrudan doğruya lisandan çıkmasa bile, Kur'ân'ın ilâhî ilme dair yerleri tetebbu edildikten sonra, el-'Alîm vasfı hakkında, bu tarifin doğru olduğu anlaşılır.

İlm, Kur'ân'da en çok kullanılan bir kaç maddeden bindir (çekim­leri ve müştaklarıyla beraber 900 kadar). Allah'ın ilim sıfatının taaliukatı hakkında çok ayrıntılı bilgilere sahip olmamız da, bu keyfiyet ile açık­lanabilir. “Ilm” sıfatı, bir çok âyette, masdar şekliyle Allah'a izafe edil­miştir (Hayat, Sem', Basar gibi öbür sıfatlar için bu durum görülmez). Bu kökün çeşitli şekillerde kullanılmasıyla, ilâhî ilmin mahlûklara taalluku, çok canlı ve müşahhas bir şekilde tasvir olunur. Bu durumu, bazı örnek­lerle, görmekte fayda vardır.

İnsanlar için ulaşılmazlıkla ifade edilebilecek göklerin erişilmezliğinde, yerin dipsizliğinde saklanan ⁸³⁹ şeyleri, karalarda ve de­nizlerde olup bitenleri ⁸⁴⁰, yere gireni ve ondan çıkanı, gökten ineni ve oraya yükseleni ⁸⁴¹, gökte ve yerde bulunan her bir sözü ⁸⁴² Bilen Allah, “bulunduğumuz her durumu, Kur'ân'dan okuduğumuz her yeri, içine daldığımız her bir işi mutlaka Şahid olarak bilir. Yerde ve gökte hiç bir zerre Ondan gizli kalamaz. Zerreden daha küçük ve daha büyük her şeyi apaçık bir Kitapta kaydetmiştir.” ⁸⁴³

Kur'ân-ı Kerim'in özelliklerinden biri de şudur:

İnsana, kendi varlığını unutturan, kâinatın uçsuz bucaksız fezasında kaybettiren bir tablo çizdiği zaman, umulmayan bir anda, insanın dikkatini kendisi üzerinde toplar. İnsanın taşıdığı ehemmiyeti, önemli bir memuriyeti olduğunu, bir sorumluluk mahlûku olduğunu öylesine takrir eder ki, rakamlara sığmayan geniş­likteki o muhitten, kendisinin teşkil ettiği merkeze nasıl intikal ettiğinin, insan farkına bile varmaz. İnsan böylece sonsuz mesafelerin yutan boş­luğundan birden sıyrılır ve kendini bulur. Kur'ân'ın bu özelliğinin, ko­numuz olan ilimle ilgili örneklerinden bir kaçını arzedelim.

“Dikkat edin; göklerde ve yerde olanlar Allah'ındır. O, şu anda, için­de bulunduğunuz hali de bilir.. Kendisine döndürüleceğiniz günde de, on­lara yaptıklarını tek tek haber verir. Allah her şeyi Bilendir” ⁸⁴⁴ Gök­lerin ve yerin genişliğinde kendini unutan insanın dikkati, birden, şu saniyede içinde bulunduğu duruma çekiliyor. İş bununla da kalmıyor:

Bü­tün insanların bütün yaptıklarına Allah'ın ilminin taalluk ettiği ve ahirette bunların hepsini tek tek bildireceği, Allah'ın işte böyle bir Bilen ol­duğu anlatılıyor.

“Göklerde ve yerde her ikisinin arasında ve toprağın altında bulu­nanlar Onundur. Sen sözü istersen açığa vur, (istersen sakla). Şüphesiz O, gizliyi de, gizlinin gizlisini de bilir” ⁸⁴⁵.

İnsan, ışık yıllarıyla ifa­de olunan fezanın genişliği içinde kaybolmaya terkedilmiyor. Aynı anda, insanın şu saniyede telâffuz ettiği sözü, hatta kalbinin ve hayalinin en uzak köşesinde sakladığını da Allah'ın bildiği beyan olunuyor.

“Şüphesiz, Allah göklerin ve yerin gaybını bilir. Doğrusu O, kalblerde olanı da Bilendir” ⁸⁴⁶.

“Düşen bir yaprak yoktur ki, onu bilmesin. Yer dibinin karanlığında hiç bir dane yoktur ki, onu bilmesin. Yaş-kuru hiç bir şey yoktur ki, apaçık bir Kitapta olmasın” ⁸⁴⁷.

“Bakışlardaki hainliği de, sinelerin özünü de bilir” ⁸⁴⁸.

“Hiç yarattığını bilmez olur mu? Odur gizlilikleri Bilen Latîf, Habîr” ⁸⁴⁹

Kur'ân, ilâhî ilmin, bu kabil müşahhas tasvirleriyle doludur.

İlim, bir şeyi tam bir şekilde bilmektir ⁸⁵⁰. (Ma'rifet, şu'ûr, fıtnat, idrâk, ihsas, 'akl, va'y, der' vb. gibi Arapçada bilmeyi ifade eden keli­meler, ilmin özel şekillerine delâlet ederler. İlim, daha kapsamlı bir kav­ramdır. Cenab-ı Hakk'ın bilmesini “'ilm”le ifade edip, öbürlerini Kur'ân'da mahlûklar için îrad ettiği halde, kendisine bir defa bile izafe etmemesi elbette manidardır. Bunlardan yalnız Ftn kökü, Kur'ân'da yer almaz. İdrâk bir yerde gelmiş ise de ⁸⁵¹, müşâkele babından gelmiştir, mut­lak olarak izafe edilmemiştir ⁸⁵².

Bu maddeden, mübalağa bildiren 'Alîm vasfı, bütün Kur'ân'da 162 defa gelmiş, 153 yerde Allah'ı tavsif etmiştir. Allâh hakkında kullanılır­ken, bazan fiil ameli yaparak (bir nevi meful alarak) kayıtlı olarak gelir; Allah: “yaptıklarını, yaptıklarınızı”, “muttakileri”, “zalimleri”, “müfsidleri”, “kalblerin sakladıkları her şeyi” bilir. Zikrettiğimiz bu durumda geldiğinde, 'Alîm ismi tek başına bulunur:

“muhakkak ki. Allâh her şeyi Bilendir)” gibi. Bir çok âyette ise mücerred ve mutlak olarak gelir. Kimi eliflâmlı, kimi eliflâmsız olur. 52 mekkî, 101 medenî âyette gelmiştir. Metin uzunluğu göz önüne alınırsa Medine'de üç mis­line yakın nisbette fazla varid olduğu anlaşılır. 'Alîm isminin kullanılışı başlıca şu özellikleri gösterir:

a) “'Alîm Hakîm” şekli 11 defa Mekke'de, 26 defa ise Medine'de na­zil olan âyetlerde görülür ⁸⁵³.

b) “Semî' 'Alîm” şekli 10 defa Mekke'de, 22 defa Medine'de nazil olan âyetlerde görünür ⁸⁵⁴.

c) “Alîm Habîr” bitişmesi 1 defa Mekke'de ⁸⁵⁵, 3 defa ise Me­dine'de vaki olur ⁸⁵⁶.

d) “'Azîz 'Alîm” yalnız Mekke'de nazil olan âyetlere mahsustur ⁸⁵⁷.

e) “'Alîm Kadîr” yalnız Mekkî âyetlere mahsustur ⁸⁵⁸.

f) “Hallâk 'Alîm” mukareneti, sadeee 2 Mekkî âyette yer alır ⁸⁵⁹.

g) “Fettâh 'Alîm” yalnız 1 mekkî âyette varid olmuştur ⁸⁶⁰.

h) “'Alîm Halîm” yalnız 3 medenî âyette yer alır ⁸⁶¹.

ı) “Şâkir 'Alîm” mukareneti, yalnız 2 medenî âyette bulunur ⁸⁶².

j) “Vâsi' 'Alîm” bitişmesi, Medine'ye münhasırdır⁸⁶³.

Demek ki, Allah'ın ilim sıfatı, -başka bir çok sıfatıyla terkîb edilerek, çok yaygın bir alanı kuşatmıştır. Bu mefhumlar arasında bazan bir de­recelenme veya te'yîd (“'Alîm Hakîm”, “Semî' 'Alîm”, “'Alîm Habîr” gi­bi); bazan dengelenme (“Alîm Kadîr”, “'Alîm Halîm”, “'Azîz 'Alîm”); bazan farklı yönleri ihata etme (“Vâsi' 'Alîm”, “Şâkir 'Alîm”, “Fettâh 'Alîm”) durumları gözükmektedir. Celâl sıfatlarıyla yalnız Mekke'de ('Azîz, Kadîr, Fettâh, Hallâk); Cemal sıfatlarıyla ise münhasıran Medine'de (Halîm, Şâ­kir, Vâsi') terkib edilmiştir. Bilmek mefhumuna yakın olan sıfatlar ile ise (Hakîm, Habîr, Semî), her iki devirde de beraber bulunmuştur. 'Alîm vasfı 50 kadar yerde ise tek başına gelmiştir.

A'lem

A'lem, ilimden ism-i tafdil şekli olup, “daha iyi, en iyi, pek iyi-bilen” demektir. AlIâh hakkında 40'tan fazla âyette varid olmuştur. Ancak hiç bir yerde eliflâmlı olarak superlatif değerinde mücerred gelmemiştir. Hemen her yerde, taalluk ettiği mütemmimi (tümleç) vardır. Fakat muka­yese (comparatif) değeri de, açık değil, zımnî olarak ifade olunur. Me­selâ hiç bir yerde Allâhu'l-A'lem (Mutlak olarak pek iyi Bilen Allah) şek- Ünde varid olmamıştır.

(Allah doğru yola girenleri (girecekleri) pek iyi Bilendir) misâlinde olduğu gibi, Kendisiyle mukayese edilenler, hazfolunmuştur. Yani “sizden, onlardan daha iyi Bilendir” tar­zında, mukayesenin öteki unsuru bildirilmemiştir. Buralarda “A'lem” ye­rine “Alîm” konulursa mânâ yine müstakim olabilr. Onun için böyle va­rid oian “A'Iemleri ekseriya bir nevi superiatif değerinde düşünerek “pek iyi Bilendir” diye anlamak ve tercüme etmek, daha isabetli olabilir.

'Âlim

İlimden ism-i fail olarak “bilen, bilici” anlamına gelen bu şekil, her zaman muzaf olmak suretiyle kayıtlı bir tarzda Allah'ı tavsif etmektedir. 13 kadar âyette varid olmuştur. Bilhassa 'Âlimu'I-gayb va'ş-şehâde (gaybı ve mevcud olanı Bilen) vasfında geçer. Bu vasıf hem Mekke'de ⁸⁶⁴, hem de Medine'de ⁸⁶⁵ görünür. Bu terkib, belli başlı şu şekillerde tefsir olunur:

“Gizliyi ve aşi­kârı Bilen”, “yok olanı ve var olanı Bilen ⁸⁶⁶, “dünyâ ve ahireti Bilen”, “mahlûklardan gâib veya onlara aşikâr olan her şeyi Bilen” ⁸⁶⁷. Bu vasıf “Sonra gayb ve şehâdeti Bilen'e döndürüleceksiniz” ibaresi ile geldiği her yerde, mevsufsuz yani özel isim durumundadır ⁸⁶⁸. Bun­ların üçü de son Medine devrine aittir.

'Âlimu'I-gayb (gaybı Bilen) şekli iki âyette varid olmuştur ⁸⁶⁹. Her ikisi de mekkî'dir.

'Alimu gaybi's-semâvâti ve'l-ard (göklerin ve yerin gaybını Bilen) şek­li bir mekkî âyete gelmiştir ⁸⁷⁰.

Demek ki 'Âlim şekli, hemen her yerde gaybe muzaf olarak gelmiştir.

'Âlimîn

'Alim anlamında olarak, fakat cemi şekliyle Allah'ı tavsif eder. Bu cemi şekli, failin azametini veya fiili hakkıyla yaptığını ifade eden, aktivi-tenin kuvvet ve yoğunluğunu gösteren bir üslûp nevidir. Allah, Kendisinin Bilen olduğunu, iki âyette bu şekilde bildirmiştir ⁸⁷¹. Bunların her ikisi de mekkîdir.

'Allâmu'l-guyûb

'Allâm, 'âlimin tekerrür ve mübalağa bildiren fa"âl şeklidir. “Gizli de­nilen hiç bir şey. Kendisine gizli kalmayan” ⁸⁷², “olmuşu ve olacağı Bi­len, gökte ve yerde Kendisine hiç bir şey gizli kalmayan” ⁸⁷³ tarzında tanımlanmıştır.

'Allâm vasfı, Kur'ân'da 4 âyette ve münhasıran gayba muzaf olarak gelmiştir. Biri Mekke'de ⁸⁷⁴, öbürleri Medine'dedir ⁸⁷⁵. Bu 4 âyetten ikisinde Allah, Kendisinin bu vasıfla muttasıf olduğunu ha­ber vermekte, birinde melekler, birinde de bir peygamber (Hz. İsa) Onu, böylece vasfetmektedirler. Hadis-i Şerifte, istihare duasında Aliâm is­mi geçmektedir. ⁸⁷⁶