Kur'AN'da ulûHlyyet

8. Mâlik-i Yevmi'd-Dîn, Melik, el-Melîk Mâliku'1-Mulk

“Din gününün mâliki”. Bu vasfın iyice anlaşılması için, terkibi oluş­turan her kelimenin üzerinde durmak şarttır.

Mâlik, milk masdarından ism-i fail olup sahiplik, yani malların 'aymları ve menfaatları üzerinde tasarrufu ifâde eder. Bir başka mütevatir kıraata göre “Melîk” diye okumak gerekir. Melîk ise, hükümranlık mânâ­sına olan mülk masdarından sıfat-ı müşebbehe sigâsıdır. Memleketinde hükmünü yürüten, istediği şekilde tasarruf eden anlamını verir. Aynı kök­ten olan “mülk ve milk” masdarları, kuvvet mânâsında müşterektirler. Ancak mülk, mslki de gerektirir; dolayısıyla her melîk, mâliktir. Fakat her mâlik her zaman hüküm sahibi, yani melik değildir.⁶⁸⁴

Mülk: insanlar üzerinde emir ve nehiyle tasarruftur, şuurlu varlıklar üzerinde hükümet etmeye mahsustur. Bundan dolayı, “insanların meliki”, fakat “eşyanın mâliki” denir ⁶⁸⁵

Yevm: süresi değişik olan vakit bölümlerine ıtlak edi­lebilen bir zaman birimidir. Güneşin doğusuyla batışı arasındaki vakte de “yevm” denir. ⁶⁸⁶ Burada birinci mânâ tereih olunmalıdır.

Dîn: Arapçada yerine göre bir işin karşılığı, muhasebe, hüküm, siyaset, sultan (otorite), âdet, hâl, şeriat, kahr gibi anlamlara gelir. ⁶⁸⁷ Lisânu'l-'Arab sahibi, Allah'ın bu vasfını “Ceza gününün Mâliki” olarak açıklamakla “karşılık” anlamını tercih etmiş oluyor. Eski bir dilci olan Ebû 'Ubeyde de (ö. 210/825), bu şekilde tefsir etmiştir. ⁶⁸⁸ Şu halde bu vasıf, herkesin yaptığının karşılığını alacağı günde, Allah'ın her şey ve herkes üzerin­de tam bir hâkimiyet ve sahibiyetini ifâde eder. Bu isim yalnız bir âyette geçer ⁶⁸⁹. Fakat aynı mânâ başka tarzda da ifâde olunmuştur ⁶⁹⁰.

Bu vasıf, Alâh'ın hakimiyet ve sahibiyetinin ahirete tahsis edildiği in­tibaını vermektedir. Kur'ân-ı Kerîm'in başka bir kaç âyeti de, bu kabilden­dir:

“Sûr'a üfleneceği gün hükümranlık Onundur” ⁶⁹¹.

“O gün buy­ruk yalnız Allah'ındır” ⁶⁹² gibi. Aşağıda bildireceğimiz gibi müfessirler bunu şöyle tevcih etmişlerdir.

1- Maksad, o günün ehemmiyeti­ni bildirmek, o günü tazim etmektir.

2- Dünya hayatında zahiren, hem mülk hem de milk Allah'tan başkaları için de doğrudur. Ama o gün, bun­lar zahirî bakımdan dahi zail olacaklardır. Onun mâlikiyet ve melîkiyeti tam bir zuhurla, açığa çıkacaktır.

3- İlk ferdinden son ferdine varın­caya kadar, bütün insanlar o gün bir araya toplanacaktır. İnsanların ilâ­hî hükümranlık hakkında tek tek bildikleri hususlar vardır. Fakat o gün; bu hükümranlık, başka zamanlarda anlaşıldığından son derece fazla ola­rak, top yekûn insanlar tarafından bir anda müşahede olunacaktır. ⁶⁹³

4- Allah Taâlâ'nın hikmeti, bu dünyada sebepleri koymayı dilemiş, in­sanı da bu nizama uymakla yükümlü kılmıştır. Hikmet; izzet ve kudrete galiptir. Dolayısıyla sebepler dairesi, itikâd dairesine galiptir. Bu iki zıt kavramdan ortaya çıkan ahenk sayesinde mü'min, bir taraftan Allah'ın izzetini unutmaktan kurtulurken, öbür taraftan yaşayış plânında sebep­ler düzenini ihmal etmekten kurtulmaktadır. Din gününde, Allah'ın izze­tini perdeleyen bu nizam kaldırılıp, her şeyin mahiyeti iç yüzüyle ortaya çıkacaktır. İtikâd dairesi, sebepler dairesine galip geleceği, bütün hü­küm ve mülkün Allah'a ait olduğu tam bir şekilde ortaya çıkacağı için­dir ki, böyle bir tahsis varîd olmuştur.

Melik

Kısaca “hükümdar” demektir.

“Meleke yemliku” fiilinden gelen, mübalağa ve sübût ifade eden sıfat-ı meşebbehe sigâsıdır. Bu fiilîn en çok kullanılan masdarlan müfk, milk, memleke vezinlerinde gelir. ⁶⁹⁴ Kur'ân'da en çok mülk şekli kul­lanılmış, kırktan fazla yerde mülk, yani hükümranlık Allah'a nisbet olun­muştur. En çok “göklerin ve yerin mülkü Allah'ındır” ifadesiyle gelmiş­tir. Ayrıca, mübalağa gösteren masdar sigâsı ile melekût şekli de dört âyette varid olmuştur. “Melekût, tasarruf edilen şey üzerinde, müstakil olarak tam hükümrân olmaktır.” ⁶⁹⁵ Dünyevî eşyaya sahib olmak mâ­nâsında, bilhassa fiti şekliyle insanlar hakkında kullanıldığı olmuştur.

Hükümran olmak anlamında fiil şekilleri, mahlûklardan, bilhassa sahte tanrılardan mülkü nefyetmek suretiyle, dolayısiyle Allâh hakkında kul­lanılmıştır.

Beşerî mânâda mülkün değeri, idare olunanlara ve idarecideki zatî vasıflara göre büyür veya küçülür. Allah'ın mülküne ise, hiç bir hüküm­ranlık yaklaşamaz. Zira O. bu hükümranlığa, Memleketini ve oradaki in­sanlar da dâhil bütün varlıkları, yoktan var etmekle hak sahibidir. Öte yandan bu hükümranlığın, Kendisinden alınması da söz konusu değildir. Allah öyle bir Melîkdir ki, buyurma, yok etme, öldürme, diriltme, azaplandırma, mükâfatlandırma gibi işlerde istediği gibi, ne ortağı ne mümanaat edeni olmaksızın, istediği hususta istediği gibi tasarruf eden gerçek Melîkdir. Böylece anlaşılıyor ki, O hakîkî ve mutlak tek Melîkdir; beşerî hü­kümdarlar hakkında müik, mecazdır. ⁶⁹⁶

Allah, bu durumu, hasr ifade­siyle

“Iehu'1-mulk (Onundur mülk)” ⁶⁹⁷

“Ellezi bi yedihi'I-mülk (hükümranlık Elinde olan)” ⁶⁹⁸ gibi, çok âyetlerde bildirmektedir.

Dikkati çeken bir durum da, -bu gerçeğe rağmen- insanların ilâhî hükümranlığı, kendilerince bilinen hükümdarlık kavramı ile karıştırma­maları için, Allah'ın mülkünü belirten tabirlerin mücerred olarak getirilmemesidir. Bunlar muzaf kılınmak veya tavsif edilmekle, nasıl bir mülk karşısında bulunulduğu gösterilmiştir:

“Mâlik-i yevmi'd-dîn (Din gününün Mâlik (veya Melik'i)”

el-Melikü'l-Hakk (Hakikî Hükümdar)” ⁶⁹⁹;

el-Melikü'l-Kuddûs (Her türlü eksiklikten münezzeh Hükümdar)” ⁷⁰⁰

“Melikü'n-nâs (bütün insanların Hükümdarı)” ⁷⁰¹

“Mâli-kü'l-müik (mülkün mutlak rahibi)” ⁷⁰².

Bu son vasfın geçtiği pasajda O, ancak Ulûhiyyetin sâhlp olabileceği bir çok sıfatla (hayat vermek, öl­dürmek vb. nitelenmiştir. Bundan ötürü, et-Taberî:

“Dünyâ ve âhiretin mülkü, yalnız Kendisine ait olan” ⁷⁰³ diye tefsir etmiştir. Melîk ismi, yal­nız bir mekkî âyette, “Mefîk Muktedir” terkibiyle gelmiştir ⁷⁰⁴.

“Tam kudretle Günlü olan Hükümdar” anlamına gelen bu vasıf, özel isim duru­mundadır.

Bu kökten değişik şekiller de vardır:

el-Melîk

Melîk ile aynı anlama gelir. Önce “Meliku'n-nâs (Bütün insanların Hükümdarı)” ⁷⁰⁵ olarak, başlangıç devresindeki sûrelerden birinde gelir. Bundan sonra iki mekkî âyette ⁷⁰⁶

“el-Melîkü'l-Hakk (Hakk Hükümdar)” şeklinde Allah'ı tavsif eder. İki medenî âyette ise, eliflâmlı ve mücerred olarak “el-Melik(mutlak Hükümdar)” vasfı ile ge­çer ⁷⁰⁷. Her iki yerde de el-Kuddûs sıfatının yanında bulu­nur. Beşerî hükümdarlar için de, bu vasıf kullanılmıştır (8 yerde).

Mâlikü'l-mülk

“Dünya ve ahiretin mülkü, yalnız Kendisine ait olan” demektir. Yal­nız bir medenî âyette ⁷⁰⁸ geçer.

Demek ki, Kur'ân; sıfat, masdar ve fiil şekileriyle hükümranlığı Al­lah'a tahsis etmeye büyük önem vermiştir. Başından sonuna kadar, O' nun bu vasfını hatırlatmıştır. Onun “Hükümrân” olarak tanıtılmasına ba­zı felsefî düşünceler bir anlam vermeyebilirse de, beşerî realitenin baş­ka türlü olduğunu anlatmaya çalışacağız.

Hükümdar kültü, özellikle eski dünyanın hemen her tarafında rast­lanan bir tezahürdür. Anlaşılan insanlık, hükümranlıkla Ulûhiyyette biri-birinden ayrılmaz iki kavram bulmaktadır. Denebilir ki, hükümdarlar ken­dilerini halklarına kabul ettirmek için, bir ilâhî kaynağa istinad ediyor göstermişlerdir. Yahut hakim olanların, raiyyelerini kendilerinin kulları, kendilerini de onların tanrısı gibi görmek istedikleri söylenebilir, Başka şeyler de düşünülebilir. Şimdi serdedeceğimiz tarihî gerçeklere bakarak, biz daha çok birinci ihtimalin, yani insanların Tanrılıkla hükümranlığı ay­rılmaz kabul etmelerinin doğru olduğunu kabul ediyoruz.

İnsan, taptığı Tanrının Hükümrân olmasını, hükmünü yürütmesini beklemektedir. Kendisine hükmeden beşerî varlıkların hükümranlığına, an­cak ilâhî bir esasa ve izne dayandıkları düşüncesiyle, tabi olmak iste­mektedir. Eski Mısırlılar nezdinde Firavun, Tanrı'nın oğludur. Yaşadığı sürece, tanrı Horus ile eşit tutularak, tanrı sıfatıyla kendisine tapınılması gerekirdi vs. ⁷⁰⁹ Çinlilere göre Tanrı “Cihan Hükümdaradır; yerdeki kral, semavî Hükümdar'ın temsilcisidir. ⁷¹⁰ Kral ancak, bu unvanla hal­ka buyurma yetkisini haklı gösterebilir. “Sümerlerde, hükümdarlık gökten iner”, kıral, Tanrı Anu'dan iktidarını alır. İşte bundandır ki, yalnız hüküm­dar halkı temsilen Onu çağırabilir, sıradan adamlar değil. ⁷¹¹ Babil ve Asur'daki siyasî rejim, daima bir teokrasidir. Bütün iktidar bir Tanrı'dan veya tanrılardan gelmektedir ⁷¹². Orta Asya ve kuzey kutup bölgesi kavimlerinde Tanrı, “Han” yani kâinatın Hükümdarıdır. ⁷¹³ Mogollarda da böyledir. Fakat Tanrı, âlemi doğrudan doğruya değil, yerdeki temsilcile­riyle. Hanlarla idare eder. Mengü Han, Fransa kıralına yolladığı mektu­bunda:

“Ebedî Tanrının emri böyledir:

Gökte bir tek ebedî Tanrı vardır, yerde de yalnız bir hüküm bulunacaktır:

Tanrı'nın oğlu Cengiz Han” ⁷¹⁴ Ural Altay bölgesinde, Tatarlarda Yüce Semavî Tanrı, “Han” yani Hü­kümdardır ⁷¹⁵ Brahmanlar, kiralı takdis ederlerdi. ⁷¹⁶ Hindistan'daki Se­mavî Tanrı Varuna hükümdardır. Hükümdar-Tann'dır. Zerdüştlükteki tek Tanrı Ahura-Mazda da, “Hükümran Tanrısdır ⁷¹⁷. Bazı Afrika topluluk­larında kıral mukaddes veya ilâhî telâkki edilir. ⁷¹⁸ Yunanistan'da Zeus' da da hükümranlık vasfı vardır, kırallar otoritelerini ondan alırlar. ⁷¹⁹ İtalya'da Jüpiter, mutlak hükümdar idi. ⁷²⁰ Japonya'da, Mikado güneş tanrıçasının soyundan gelmedir, hem kıral hem baş rahiptir, İlâhî nes­nenin cisimleşmiş şeklidir. Bir japon, bütün hallerde Mikado'nun (kiralın) iradesine itaat etmeye mecburdur. ⁷²¹ Mikado kültü, halen Japonya'da mevcuttur. ⁷²²

M.Ö. 6. yılda, yahudiler Filistin'de Galile (el-Halîl) bölegsinde Ro­ma idaresine karşı ayaklanırlar; zira Tanrı, onların tek Hükümdarıdır. ⁷²³ Çünkü yahudiler, Allah'ı, Kıral olarak nitelerler. ⁷²⁴ Keza yahudiler, kırallarının Tanrı ve halk tarafından seçilmesi gerektiğine inanırlardı. ⁷²⁵ İsrail'de kıral, ilâhî bir kuvvete sahip olup Yahova tarafından, yahut Yahova'nın işaretiyle halk tarafından seçilmiştir. ⁷²⁶ Kur'ân'da 2, 247'de Tâlût'un, onlara Allah tarafından kıral olarak gönderildiği bildirilir). “İm­paratora tapınma (cesarisme). Roma devletinde bütün din mensupları­nın imparatora ve yurda bağlılıklarını sağlayan bîr inanma ve tapınma sistemidir. Sistem, Jül Sezar'ın ölümünden sonra kurulmuştur. İlk Hıris­tiyanların işkence görmeleri, bu tapınmaya katılmamaları yüzünden olmuştur.” ⁷²⁷ Hz. İsa, kendisini yahudilerin kiralı olarak kabul ediyor­du. ⁷²⁸ Onu tanrılaştıran hıristiyanlar, kendisini “insanlığın ve kâinatın hükümdarı” olarak görürler. ⁷²⁹ Cokoa, ruhânîleştirilen “Allah'ın melekûta” (Royaunın de Dieu), Hıristiyanlıkta en önemli yeri işgal eder. Pater duasında:

“Melekûtun gelsin” denir). ⁷³⁰ Hıristiyanlıkta önemli bir yer işgal eder. ⁷³¹ Hıristiyanlarda “Semavî Peder”, her şeyden önce Malik (Kıral)dır. ⁷³²

Dinler tarihçisi M. Eliade, dünyanın hemen her yerinde, ayrı ayrı toplulukların inandığı Yüce Varlık'ların ⁷³³ neticede unutulup gölgede kaldığını bir çok örneklerle gösterdikten sonra, Ulûhiyyette hükümranlık kavramı hakkında diyor ki:

“Bazı semavî Tanrı'lar, hükümrân Tanrı ola­rak tecelli etmek suretiyle, dinî aktüalitelerini korur veya güçlendirirler. Panteonda, kendi hakimiyetlerini korumayı pek iyi başaran Tanrı'lar, iş­te onlardır (Jüpiter, Zeus, T'ien). Monoteist inkılâplar da işte onların le­hine olarak meydana gelmiştir: Yahova, Ahura-Mazda gibi” ⁷³⁴

Bu dünya turundan sonra, insanın “Hükümran” olan bir Tanrı'ya ve yalnız Ona kulluk etmek üzere yaratıldığını anlamamak mümkün değil­dir. Mutlak ve Gerçek Hükümdarı (el-Melikü'1-Hakk) bulamayınca, uydur­duğu tanrılara bu vasfı verdiği görülmektedir. Bu vasıfla tecelii etmeyen Tanrının da unutulduğu gerçeğini hatırlayacak olursak, Allah'ın Kendisi­ni hükümranlıkla nitelemesinin hikmetini anlamamız çok kolay olacaktır.⁷³⁵