Kur'AN'da ulûHlyyet

7. Er-Rahmân, er-Rahîm, Zû'r-rahme, Hayru'r-râhîmîn, Erhamu'r-râhimîn, Zû rahme vâsi'a

Rahman ve Rahîm, ism-i faile mülhak olan mübalağa binalarından fa'lân ve fa'îl vezninde, rahmet kökünden gelen iki sıfattır. ⁵⁶⁵ Genel olarak kabul edildiğine göre Rahman, rahmetin daha ileri bir derecesini ifade eder ⁵⁶⁶. Bazılarına göre fa'lân vezni, fiilin çok olduğuna ve te­kerrür ettiğine, fa'îl vezni ise fiilin sabit ve yerleşik olduğuna delâlet eder ⁵⁶⁷. Rahmet kelimesi dilde, kısaca “rikkat(yufkalık) ve ihsan” anla­mına gelir ⁵⁶⁸. el-Hattabî'nin (ö. 388/998) tarifine göre, Allah'ın sıfatı ola­rak er-Rahmân:

“Bütün mahlûklara rızıkları, yaşama vesileleri ve her türlü faydaları hususunda rahmeti yayılmış olan rahmet sahibi demektir. Rahmeti, mü'min olsun kâfir olsun, iyi olsun kötü olsun herkese şâmil olandır” ⁵⁶⁹. er-Rahîm'de, aşağı yukarı aynı anlamı ifade eder. Fakat bu iki sıfat arasında, bir takım ince farklar vardır. Allah, Kendisini bir arada andığı bu iki isimle tavsif ettiğine göre, bunlar arasında fark olması ge­reklidir. Bir çok âlim, bu farkları göstermek için, büyük gayret sarfetmiştir. İkisi arasındaki ince farkların ayrıntılarını, onların verdikleri bil­gilere havale edip ⁵⁷⁰, sadeee Kur'ân'ın kullanışındaki farkları ortaya koymaya çalışacağız. İşaret edelim ki, bazı durumlarda yapılan ayırımlar, temellerini lisandan çok, zevk ve ıstılahta bulmaktadır. Bu iki İsmin Kur'ân'daki kullanılışları şu farkları gösterir:

a) Er-Rahmân “sıfât-ı gâlibe”den olarak, Ulûhiyyetîn ikinci bir ismi durumunda kullanılmıştır. Geçtiği yerlerin ekserisinde böyledir. Sıfat ola­rak geldiği yerler oldukça azdır. er-Rahîm ise, mevsufsuz olarak hiç kullanılmamıştır; geçtiği her yerde ⁵⁷¹ istisna edilirse), Allah is­mini tavsif etmiştir.

b) Er-Rahmân her zaman eliflâmlı geldiği halde, Rahîm bir çok de­fa eliflâmsız da gelmiştir.

c) Arapçada olduğu gibi ⁵⁷² Kur'ân-ı Kerîm'de de er-Rahmân in­sanlar hakkında hiç kullanılmamış, münhasıran Allah'ın sıfatı olmuştur. Rahîm ise, bir âyette ⁵⁷³ Hz. Muhammed'i (a.s.) tavsif etmiştir.

d) Er-Rahmân ismi, harf-i cerr ile ta'diye etmez, fiil ameli yapmaz. Rahîm ismi için durum böyle değildir. Harf-i cerr ile te'addi ve rahmete konu teşkil eden şeye taallûk eder.

“(Şüphesiz kî O, esasen mü'minlere karşı Rahim'dir)” ⁵⁷⁴;

“(O, esasen mü'minlere karşı Rahîm'dir)” ⁵⁷⁵ âyetlerde bu durum görülmektedir. Halbuki hiç bir yerde “Rahmanun bihim {onlara karşı Rahmân'dır)” gibi bir ifade görülmez. Bu istimale ve Arapçada fa'lân vezninin umumî delâletine (bu vezin normal olarak lâzım fiilden bina edilip, baş­kasına taaddi etmez) dayanarak, er-Rahmân isminden “rahmetle mevsûf olan”, er-Rahîm isminden ise “rahmetiyle merhamet edici olan” mânâsı bulunabilir. İbn 'Abbâs'tan gelen bir rivayet bu fikri destekler mahiyette­dir: “er-Rahmân refîk olan, er-Rahîm ise mahlûklarını rıztklandırmakla şef­katini gösterendir” ⁵⁷⁶

Rahman isminin de Rahîm gibi, rahmetten müştakk olduğunda sa­habe devrinden beri ittifak vardır. ⁵⁷⁷ Rahman kelimesinin Arapça olması için bütün şartlar (fiil, çok sayıda isim ve masdar şekli, Cahiliye devrinin kullanışı gibi) mevcuttur. Buna rağmen, eski zamandan beri, Rahmân'ın Arapça asıllı olmadığını ileri süren kimseler bulunmuştur. el-Halîl'in (ö. 175/971) talebesi olan el-Leys, Ebû “Ubeyde (ö. 210/825), ez-Zecçâç (ö. 311/923) gibi en eski dilciler, bu iki sıfatın da rahmetten müştakk ol­duğunu söylemişlerdir. Yalnız el-Munzirî, şair Cerîr'in ⁵⁷⁸ bir şiirindeki kullanışına dayanarak. Rahman kelimesinin İbranice asıllı olduğunu id­dia eder ⁵⁷⁹. Böyle bir fikrin ileri sürülmesine şu iki sebep düşünülebilir:

a) Bir âyette: “Onlara: er-Rahmân'a secdeye varın” dendiği zaman 'er-Rahmân da nedir? Senin emretmenle mi secdeye varacağız?' der­ler. “Bu, onların nefretini artırır” ⁵⁸⁰.

Hudeybiye mütârekesi sırasın­da Kureyşliler, şartnamenin başına “Bi'smi'llâhir'r-rahmâni'r-rahîm” ya­zılmasına itiraz etmişler, onların delegesi Süheyl “er-Rahmân'ı tanımıyo­rum” demişti ⁵⁸¹.

b) İbranî, Aramî, Süryanî gibi öteki samî dillerde bu kelimenin bu­lunduğu görülmüştür. Büyük bir ihtimalle, bu iki tezahürü yanlış değer­lendiren bir kaç kişi, değişik bir teklifte bulunmak hevesiyle. Rahman is­minin Arapça asıllı olmadığını ileri sürmüşlerdir.

Birinci şıkkı değerlendirmeye çalışalım:

Ne âyet, ne de Hudeybiye olayı, müşriklerin Rahman isminin mânâsını bilmediklerini göstermez. On­ların Rahmân'a karşı çıkmaları, savaştıkları islâm dininin, Allah'ı bir çok isimler meyanında bu isimle tavsif etmesiydi; bilhassa Besmele ile, bu ismin İslâmın sembolü olmasıydı. Onların, aslında Allah'ın rahmetle mevsuf olmasına da bir itirazları yoktu. Mesele, Rahman isminin İslâm için bir alâmet değeri taşımasıydı. Çok eskilerden günümüze kadar, insanlar arasında benzerî direnişler olagelmektedir. Eskiden bir misâl verelim:

Ba'al, Rabb anlamında olarak Eski Ahid'de yer alan Tanrı isimlerinden bi­ridir ⁵⁸². İsrail oğulları, Ken'ân diyarına geldiklerinde, Ken'ânnlar da tan­rılarını Ba'al diye adlandırıyorlardı. Bir müddet sonra Ba'al şeklinde Tan­rılığı adlandırma tamamen putperestlik alâmeti sayılmış ve İsrail oğulla­rı tarafından kullanılması şiddetle yasaklanmıştır. Ba'al'e karşı hücu­mun en çarpıcı tezahürü Eski Ahid'in meşhur “Karmel” sahnesinde ay­rıntılı olarak görülür ⁵⁸³. Yahova adı, Ba'al adını ortadan siler. Oysa Ba'­al pekâlâ İbranice bir kelime idi, üstelik Tanrının vasıflarından biri idi. Reformcu Luther kitaplarında “Ben Allah'ın düşmanıyım” der. Halbuki “Allah”, kendisinin de inandığı Ulûhiyyetin, bir başka dindeki (İslâm'daki) adı idi. Kendisi İslâm'a olan düşmanlığını böylece ifade ediyordu. Kur'ân'ı batı dillerine tercüme eden garplılar, “Allah” ismini o dillerde Ulûhiyyete işaret eden kelimeyi kullanarak değil, Arapçasıyla yazarlar. Gaye, yabancılığını, hâşâ “şirk tanrısı” olduğunu ihsas ettirmektir. D. Masson'un Fransızca Kur'ân tercümesinde (1960'larda) ilk defa olarak, Allah İsmini Fransızcası olan “Dieu” ile çevirmesi, bir “hadise” sayılmıştır ⁵⁸⁴.

Demek ki, Mekkelilerin Rahman ismi karşısında direnmeleri, onun Arapça olmadığını göstermez. Et-Taberî bu yanlış düşünceye saplanan hakkında çok ağır bir ifade kullanır ⁵⁸⁵ âyetine dayanarak bir ah­mak, arapların “Rahmân”ı bilmediklerini, bunun dillerinde olmadığını id­dia etti. Ona göre, şirk ehli, doğruluğunu bildiği şeyi inkâr edemezmiş sanki! Bu adam Allah'ın Kitabındaki şu âyeti okumamış mıdır nedir?

“Kendilerine Kitap verdiğimiz kimseler, oğullarını tanıdıkları gibi Onu (Hz. Muhammedi) tanırlar” ⁵⁸⁶

et-Taberî, onların Peygamberi­miz Hz. Muhammed'i (a.s.) böylesine tanıdıkları halde inkâr edip yalan­ladıklarını bildirir, sonra eski arap şiirinde Rahman isminin kullanılışları­na dair örnekler verir.

İkinci şık olan, öteki samî dillerde Rahman lâfzının bulunmasına gelince, “Allah” ismini görürken söylediğimiz gibi, aynı dil ailesine men­sup lisanlarda benzer lâfızların bulunmasından tabiî bir şey olamaz. Ço­ğu zaman, hangisinin hangisinden aldığı bilinemez. Arapçadan öbürle­rine geçtiğini söylemek de, en az aynı derecede geçerlidir. Esasen böy­le bir şeyi aramak da yersizdir. Böyle durumlarda şöyle düşünmek da­ha makûl ve verimli olmaz mı:

Değişik yerlerde rastlanan bu tezahür, aynı köke dayanan bu kavimlerin ortak gelenekleri olamaz mı? Hz. İbrahim'den, hiç mi ortak şey kalmayacak? Önemli olan şu kesin ger­çektir:

1- Rahman ismi her yönüyle Arapça bir kelimedir.

2- Kur'ân vahyinden çok önce bu isim Arapçada mevcut idî.

Yabancı-asıl meselesi, bin küsur yıl öncesinde kalsaydı, sınırlı çer­çevemiz içinde konuya, bu kadarcık yer vermek bile zâid olurdu. Son zamanlarda bu iddia eskisinden çok daha fazla pelesenk edilmekte­dir ⁵⁸⁷. İslâmiyet hakkında şüpheler uyandırmaya basamak yapılmasa, yine de üzerinde durmaya değmezdi. Bazı garplı yazarlar ise, konuyu sadece yakın dillerle ortak bir lâfız meselesinden de öteye götürerek, Kur'ân'ın bu ismi kullanmasından bir takım sonuçlar çıkarmak istemek­tedirler. Buna, az sonra temas edeceğiz. Şimdi Kur'ân'ın genel olarak rahmet maddesini, özel olarak da Rahman ismini kullanışına dair bilgi verelim.

Rhm kökü, çeşitli çekimleriyle fiil olarak 30 kadar yerde gelmiştir. Fiil şeklinde kullanıldığı her yerde fail, sarih veya takdirî olarak Allah' tır. İnsanların, fail olduğu görülmez. İsim şekli “rahme”, 100'den fazla yerde, mücerred veya muzaf olarak, hep Alâh ile alâkalıdır. “Merhame” masdarı ise yalnız bir âyette ve insanlar arasındaki münasebet için kul­lanılmıştır ⁵⁸⁸. Yine aynı anlama gelen “ruhm” masdarı da yal­nız bir âyette ⁵⁸⁹ ve insanların biribirine olan merhameti hakkın­da varid olmuştur. Aynı kökten olan “rahim” ise hep cemi olan “erhâm” şekliyle on küsur âyette görünür. Sıfat olarak ise er-Rahmân, Rahîm ve ism-i tafdıl şekli Erham zikrolunmuştur. Bu kök normal olarak şefkat etmek, merhamet etmek anlamına kullanılır. Hatta fiil şekilleri, hemen her zaman bu anlamdadır ⁵⁹⁰. Hülâsa, Allah “rah­met etmeyi. Kendisine vacip kılmıştır” ⁵⁹¹.

İsim olarak ise: Kur'ân-ı Kerîm ⁵⁹² dünyevî nimet ve ihsan ⁵⁹³ ve bu cümleden olarak yağmur ⁵⁹⁴ nübüvvet gibi manevî nimet ⁵⁹⁵nuhrevî ecir ve sevap ⁵⁹⁶ gibi anlamlarda kulla­nılmıştır. er-Rahmân ismine gelince;

1- Rahman ismi ise, Kur'ânda 57 defa zikrolunmuştur. Daima elif-lâmlı olarak gelmiş, ekseriya Ulûhiyyetin özel ismi durumunda kullanıl­mıştır. Buna mukabil gramer yönünden tâbi'(sıfat) olarak geçtiği yer­ler, büsbütün istisna sayılmaz. Şu altı âyette tâbidir: ⁵⁹⁷

2- İslâmî geleneğin sıralamasına göre, vahyin bütün safhaların­da varid olmuştur (her sûreden bir âyet olup olmadığı konusunda farklı görüşler olan Besmele hariç tutulmak üzere) ⁵⁹⁸.

Sırasıyla bu ismin geçtiği ayetleri bildirelim: ⁵⁹⁹

3- Er-Rahmân isminin geçtiği bütün yerler bu vasfın taşıdığı rah­met ve ihsan anlamlarına uygundur. Bunların hepsini ele alarak, bu uygunluğu göstermek, işi uzatmak olacaktır ⁶⁰⁰. Bu konuyu tefsirlere ha­vale ederek sadece bu münasebetin gizli göründüğü bir kaç âyeti ele alalım: ⁶⁰¹

İbn Kesîr (ö. 774/1373):

“Sonra Allâh Taâlâ, kulları üzerinde, gece gün­düz kendilerini korumak, uyumayan gözü ile gözetip himaye etmek şek­linde olan nimetlerini anarak böyle buyurdu:

“Gece gündüz o Rahmân'a bedel, Ondan başka sizi kim himaye eder?' Burada 'min' harfine 'gayr' anlamı vermesi hakkında, şiirle istişhad eder” ⁶⁰².

Âyetin son kısmı' için ise şöyle der:

“Onlar Allah'ın, üzerlerindeki nimetlerini ve kendilerine olan ihsanını itiraf etmezler, aksine âyetlerinden ve nimetlrinden yüz çevirir­ler.”

el-Âlûsî ise bu âyet hakkında; “min” harfindeki “gayr” anlamını göz önüne almaksızın şöyle diyor:

“Allah Taâlâ'nın kendilerini bürüyen nimetleri sebebiyle aldanmamalarına tenbih için Resulüne, onların başlarına vururcasma bunu sormasını emrediyor. Rahmâniyet unvanını getirmesi, ancak Onun rahmetiyle korunduklarına dikkati çekmek içindir.(...) Yahut, rahmeti galip olan Rahmân'ın bile azaplandırmasına müs­tahak olduklarından dolayı, onların çok habis olduklarına delâlet eder” ⁶⁰³

Hz. İbrahim'in, babasına şöyle dediği bildirilin

“Babacığım, Rahmân'dan sana azap dokunacağından korkuyorum” ⁶⁰⁴.

Kur'ân'ın tavsifiyle “çok içli, yumuşak huylu, kendini Allah'a vermiş” ⁶⁰⁵, şirkinden vazgeçmeye­ceğini ve kendisini taşlayacağını bildiren babasına karşı yine de son söz olarak:

“Selâmetle, senin için Rabbim'den (hidâyet ve) bağışlanma­nı isteyeceğim” ⁶⁰⁶diyecek olan nezâket ve merhamet timsali Hz. İbrahim, küfür ve şirk yolunu bırakması için babasına, ele aldığımız âyetteki üslûp içinde öğüt veriyor. Böylesine nazik bir zat, gayesi irşad ve muhatabı da babası olunca, haliyle ağzından çıkacak her söz, -İlâhî tevcihe mazhar olmuş olarak- “boğazın dokuz boğumundan geç­miş”, bir söz olacaktır. Bunun böyle olduğunu, âyetin her unsuru göstermektedir:

“Babacığım” hitabı, sırf hürmet ve nezâkettir. “Havf”, arapçada “sa­nılan veya bilinen bir belirtiden ileri gelerek kötü bir durumun tahmin edilmesidir” ⁶⁰⁷, dolayısıyla korkuya konu olan şey, kesin değildir ⁶⁰⁸. “Mess” Arapçada, bizdeki “dokunma” ile ifade olunduğu gibi azıcık olan değinmeyi bildirir. “Azâb”, aslında Arapçada temsil, nekâl, 'ikâb vb. acı çektirme şekilleri içinde hafif bir dereceyi gösterir ⁶⁰⁹. Sonundaki tenvîn, böyle yerlerde “taklîl” yani küçültme ifade eder ⁶¹⁰. er-Rahmân ise, Allah'ın isim derecesine çıkmış, merhametinin çokluğunu ifade eden sı­fatıdır. Şu halde her kelime, inzâr görevini en şefkatli bir şekilde yeri­ne getirmek gayesiyle seçilmiştir. İşte Rahman ismi de, bundan ötürü burada çok uygun düşmektedir. Buna göre toparlarsak, şöyle bir meal verilebilir:

“Babacığım, korkarım ki, O sonsuz merhamet sahibinden bile sana azıcık bir acı dokunsun” (va'llâhu a'lem),

“Onu bırakıp da tanrılar edinir miyim? Eğer Rahman bana bir za­rar vermek isterse, o tanrıların şefaati bana fayda vermez, beni kurta­ramazlar” ⁶¹¹.

Bunun için de denebilir ki:

Allah aslında geniş mâ­nâda rahmet sahibidir, zarar vermek istemezsin” şart edatının Arap­çada ”iza” şart edatının tahakkuk ifade etmesine karşılık- “teşkîk” ifâ­de ettiğini hatırlayalım varid olduğu halde, “izâ”

er-Rahmân ile hiç zikredilmemiştir. Ama buna rağmen bana bir zarar ver­mek isterse, bana o tanrıların bir faydası olabilir mi? mânâsını ifade eder bana bir zarar vermek isterse, bana o tanrıların bir faydası olabilir mi? mânâsını ifade eder.

Şu halde Rahman sıfatının, en ilgisiz sanılabileceği yerlerde bile dikkat olunursa uygunluk bulunduğu görülebilir.

4- Kur'ân Allah'ı Rahman ismiyle andığı sırada, Allah lâfz-ı celâli­ni bir tarafa bırakmış değildir. Her iki isim bir arada, hatta bazan aynı âyette yer almışlardır. Bu önemli noktayı iyice hatırda tutmak gerekir. Meselâ:

“İşte onlar Allah'ın nimetine erdirdiği kimselerdir(...) kendilerine Rahmân'ın âyetleri okunduğu zaman, ağlayarak secdeye kapanırlar­dı” ⁶¹²'da da, bu iki isim aynı âyette yer almıştır. Aynı ke­lâmın devam ettiği ⁶¹³'de birlikte kullanılmıştır. Dahası var:

İslamî geleneğe göre el-Fâtiha sûresi 5. sıradadır. Bu sûrede “er-Rahmân” tâbi'(sıfat) olarak “Allah'ı tavsif etmektedir ⁶¹⁴. Şu halde, Allah, Kendisini bu isimle ilk defa adlandırdığında, sıfat durumunda getirmiş, en zahir olan bu sıfatını, -ar­tık kime delâlet ettiği bilindiği için- sonra mevsufsuz olarak, özel isim durumunda irad etmiştir. Sıfat olarak geldiği (1. maddede bildirdiğimiz 6 âyet) yerler, sırasıyla 5, 48, 80, 87 ve 101'inci sıradadırlar. Buna ba­karak, tâli derecede olarak diyebiliriz ki, muayyen fasılalarla Rahmân'ın, Allah'ın sıfatı olduğu hatırlatılmak istenmiştir.

5- Kur'ân'da özel isim durumunda kullanıan tek vasıf Rahman değildir. Mevsuflarının Allah olduğu bilindiği için, şu vasıflar da, gramer yönünden özel isim değerini kazanmışlardır:

Rabbu'l-'âlemîn ⁶¹⁵ vb. ki bu vasıf 27 âyette bu durumda varid olmuştur. Nadiren tâbi'(sıfat) veya haber müsned(yüklem) durumundadır); el-'Azîzu'r-Rahîm ⁶¹⁶; el-'Azîzu'l-Gaffâr ⁶¹⁷; Gâfûrin Rahîm ⁶¹⁸; el-Hayyu'l-Kayyûm ⁶¹⁹; 'Âlimu'l-gaybi va'ş-şehâde ⁶²⁰; Hakimin Habîr ⁶²¹ Habîr ⁶²² gibi bir çok isim böyledir.

6- Aynı fiil, meselâ “Arş üzerine istiva” fiili, bir âyette “er-Rahmân”a ⁶²³ başka âyette ise lAllâh'a ⁶²⁴ izafe edilmiştir. Bunun başka örnekleri de verilebilir. Bu da gösteriyor ki, fail aynıdır.

7- Rabb vasfını ele alırken şunu anlatmak istemiştik:

Kur'ân, bu vasfı çok değişik şekillerde kullanarak, “Allâh”ın nasıl bir Tanrı oldu­ğunu iyice anlatmak istedi. Aynı şey Rahrnân ismi için de söylenebilir. Allah böylesine muhtevalı bir isme sahip olduğunu bildirmekle Ulûhiyyetin en bariz bir sıfatını göstermiştir. Bunu iyice yerleştirmek için ön­celeri, bu ismi daha çok İhtiva eden âyetler gönderilmiştir. Sonraları, arada bir hatırlatılmıştır.

8- Ulûhiyyeti bazan en meşhur ve özel ismi olan Allah, bazan en vazıh vasıflarını gösteren Rabb, Rahman, Rabbu'l-'âlemîn vb. isimleriyle tanıtmak (hem de mânâ bakımından tam yerlerini bulmak üzere), be­lagatı bellibaşlı özelliği olan Kitab için neden bir güzellik olmasın? Üslûp tenevvüü, edebî zevkin her zaman aradığı bir hususiyet olmamış mıdır?

9- Rahman ismini, sadece “ikinci Mekke devresine” ait olduğu iddia ediliyor. Tutalım ki doğru olsun, Biz Kur'ân'da, belirli devrelere ait tenzillerde, başka muayyen bir çok esmâ-yı hüsnânın da olduğunu söyleyebiliriz. Bundan da sakîm teolojki delâletler mi çıkarmak gereke­cektir? Meselâ “Rabbu's?semâvâti va'l-ard” vasfı, İslâmî geleneğe gö­re yalnız Mekke devri ortalarında görünüyor. Tevvâb, 'Afuvv gibi isimler yalnız medenî sûrelerde ortaya çıkıyor vb.

10- Genel olarak, hadîslerde Ulûhiyyetin özel ismi “Allâh”dır. Ye­terli bir araştırma yapmamış olduğumuz halde şu durumu görüyoruz. Rahman ve Rabb isimleri, “sıfât-ı galibe” babından, özel isim durumun­da kullanılmıştır. Bu, muhtemelen, Kur'ân'ın bu iki vasıf üzerine fazla ağırlık vermesi ve Hz. Peygamberin tervîci ile olmuştur. O zamandan beri, müslümanlar arasında bu durum süregelmiştir ⁶²⁵.

11- Kur'ân, Allah'ın isimlerini biribiriyle mücadele etirmemek için, bu isim münakaşasının önüne geçmek için sarahat ihtiva etmektedir. “En güzel isimler Onundur” ⁶²⁶.

“İster Allah diye çağırın, ister Rah­man diye. Hangisini derseniz, en güzel isimler Onundur” ⁶²⁷.

Rah­man isminin Kur'ân'da kullanılışı ile ilgili olarak söyleyeceğimiz bu belli başlı hususları gördükten sonra, bir kısım müsteşriklerin aynı konu hak­kında ileri sürdükleri iddialara geçelim.

H. Grime ve Th. Nöldeke'den beri iddia edildiğine göre. Rahman is­mi münhasıran” 2. Mekke devresi” sûrelerinde geçer ⁶²⁸. Böyle bir hu­susiyet farzedince, bazı sûrelerin kronolojik sıralamasında, bu ismi kıs­tas olarak kullanmışlardır. Daha önce veya daha sonraki bir safhada yer alacağını düşündükleri bazı sûreleri, sırf er-Rahmân ismini ihtiva et­mesi sebebiyle, “iknci devreye” yerleştirdikleri de olmuştur ⁶²⁹.

Bunu “muhkem kaziyye” sayan bazıları, artık bir takım sonuçlar çıkarmaya başlarlar. Hz. Muhammed'in “te'sîs ettiği dinin Tanrısını ta'yîn etmekte tereddütler geçirdiği”ni (J. A. Jacobey, “Asma Ullah El Hosna”, s. 535) bile söylemeye cür'et edenler oldu. Çağdaş bir Kilise mensubu (dominiken) müsteşrik, J. Jomier er-Rahmân isminin Kur'ân'da kullanılışına dair yayınladığı 21 sayfalık uzunca bir makalesinde, bu isim etrafında yapı­lan spekülasyonların semeresini devşirmeye yeltendi. ⁶³⁰

Yazar, dayandığı bir kısım verilerin esassızlığının farkında bulun­duğundan olmalı, arada bir ihtiyatlı hareket ettiği intibaını veren ifâde­ler kullanır. Buna rağmen “sadece teklîf sahasında kalmak üzere” ⁶³¹ ortaya attığı hipotezlerle, makalenin götürmek istediği genel hava şu­dur:

Arabistan'da İslâm'dan önce Tanrıyı Rahman diye adlandıran bir mezhep bulunmalı ve bu mezhep, Hıristiyanlıkla ilgili olmalıdır. Böyle ol­duğu, Kur'ân'ın hıristiyan geleneğine ait bazı kavramları, Rahman ismine bağlamasından anlaşılmaktadır. Bu intibaı verdirirken, öne sürdüğü mü­lâhazalara temas etmeden önce, bu, müsteşriklerin tutuldukları bu kro­nik durumun menşei hakkındaki fikrimizi söylemek isteriz. Kur'ân'da farklı Allah adlarının, ayrı ayrı mütalâa olunup, bunlardan bazı sonuçlar çıkarma asırlık hevesi nereden gelmiş olabilir?

Şahsî düşüncemize göre bu, garptaki Kitab-ı Mukaddes tenkitleriyle çok yakından ilgilidir. İddiamızla ilgili olduğu kadarıyla, kısaca şunla­rı söyleyelim:

Hıristiyan geleneği, İsrail oğullarına ait kutsal kitapların, tamamen ilâhî vahiy eseri olduğuna inanıyordu. İlk defa 16. milâdî asır­da bir zat (Carlstadı), Hz. Musa'nın nasıl olup da, kendisinin öldüğünü bildireceği ⁶³² suâlini sormaya cesaret etti. R. Simon, “Histoire critique du Vieux Testament” (1678) adlı eserinde Tevrat'taki anlamsız tekrarlar, kronolojik müşkilâtlar, kıssalardaki tutarsızlıklar üze­rinde durdu. J. Astruc 1753'de yayınladığı bir eserinde (Conjoctures sur...), kaynakların çokluğu üzerinde durduğunu açıklamak cesaretini gösterdi:

Tekvîn kitabında Tanrı bazan Yahova bazan Elohîm diye anılı­yordu. Öyleyse Tekvîn kitabında, meze edilmş iki kaynak olmalıydı. 18. asrın sonuna kadar süren çalışmalar (Eichhorn, Ilgen vb.), bu tezi des­tekledi ve daha geniş bir alana uyguladı. Devam eden bir çok çalışma sonucunda 1845'de artık şu duruma kesin gözüyle bakılıyordu:

1- Yahova'yı zikreden (Yahvist) doküman, M. Ö. 9. asırda Yehuda bölgesinde yazılmıştır.

2- Elohîm'i zikreden (Elohist), birinciye göre daha yakın bir za­manda İsrail ülkesinde kaleme alınmıştır.

3- Tesniye kitabı M.Ö. 7 veya 8. asırda yazılmıştır.

4- Code socerdotal (mukaddes tarih, dinî kaide ve merasimler) kısmı ise Sürgün devresinde veya ondan sonra yani M.Ö. 6. asra aittir.

Daha sonra, bu kesin dört sınıfı alt bölümlere ve kaynaklara ayır­ma işleri yapılmıştır vs. Bugün dinî makamlar bile artık, şimdiki Tevrat'ı “bizzat Hz. Musa'nın eliyle yazdığı” Kitap olarak anlatmamaktadırlar. Zira yaratış. Kâin (Kâbil)'in soyu, tufan, Hz. Yusuf'un başından geçenler, aynı şahıs hakkında değişik isimler, önemli hadiselerin farklı anlatılışla­rı ortaya çıkmıştır. Bunların, bu gelenekleri kaydeden bazı “redaktörle­rin” kaleminden çıktığı kabul edilmektedir vs. ⁶³³ Unutmayalım ki, Es­ki Ahid tenkitlerinde önemli rolleri olan Th. Nöldeke, J. Wellhausen gi­bi şahıslar, Kur'ân araştırmalarına da girişmişlerdir. Blaehere, er-Rah­mân sûresinin tercümesinde, Wellhausen'in bir pasaj hakkında iki ayrı gelenek bulduğundan, cem' sırasında ikisinin de korunduğunu söyledi­ğinden tasvipte bahseder ⁶³⁴. Welihausen, burada Tevrat hakkındaki ay­rı kaynaklar teorisini uygulama hevesinden başka bir şey ortaya koy­mamıştır. Nöldeke, sûreleri nüzule göre sıralarken, o ve tabileri Rahman isminden “2. Mekke devresinin Tanrı adı” yaparlarken, ayrı Tanrı isimle­rinden bir takım sonuçlar çıkarma teorisini, Kur'ân'a başarısızca uygula­ma işinden başka bir şey yapmamışlardır. Kur'ân için, tabiatıyla “ayrı kay­naklardan, “tabakalardan bahsedemezlerdi. Ama kendilerince bir baha­ne vardı:

Değil mi ki Kur'ân yirmi küsur yıl boyunca tenziller halinde orta­ya çıkmıştı. Öyleyse, hiç değilse Onun yazarının(!), bilgisini aldığı şahıs ve kaynakların değişikliğini îham ettirebilecek bir şeyler bulmalıydı. Heyhat ki, aldıkları hiç bir kesin sonuç yoktur. İslâm'ın gerçeklerinden hangi bi­rini yıkmaya çalışmışlarsa, o meseledeki tutarsızlıkları, müsteşrikler ara­sında bile, ortaya koyan kimseler olagelmiştir. Müsteşrikler arasında, yı­kıcı olanların maharetleri, bâtıl tezierindeki çürük tarafları saklayamamaktadır.

Daha önce 11 madde halinde, er-Rahman isminin Kur'ân'da kulla­nılışını bildirmiş olmamız, bu ddiaları iptal etmeye yeter kanaatindeyiz. Şimdiki münakaşamızda, o maddelere atıflarda bulunacağız. Orada gör­müştük ki, böylesi peşin fikirlerin girmediği İslâmî gelenekteki sıralamaya göre, bu isim belli bir devreye inhisar etmemekte, aksine vahyin bütün safhalarında görünmektedir (bk. 1. madde ve not 105). Öyleyse “Yahudi-Hıristiyan kaynaklı bu isimden Kureyşliler nefret ettiklerinden (Hz.) Muhammed'in de onu terkettiğini “(Gaudefroy-Demombynes, Mahomet, s. 251) söylemek gülünç olur. Nöldeke ve terbilerinin sıralamalarının daha tutarlı olduğu, hiç bir surette ileri sürülemez. Kendi sıralamalarında bile, “2. Mekke devresi”ne sokuşturamadıkları ve er-Rahmân ismini ih­tiva eden âyetler ise şunlardır: ⁶³⁵

(Blachere'e göre 28. sıradadır. Nöl­deke ise önce 2. Mekke devresine yerleştirdiği halde, neticede 1. dev­reye koymayı uygun bulmuştur ⁶³⁶ 1,1 ve 3 (Blachere 1. devrenin son­larına doğru ⁶³⁷ yerleştirir. Nöldeke ise bu devrenin son sûresi olarak 48, sayar). 78, 37 ve 38 âyetlerinde er-Rahmân ismi geçmektedir (Nöldeke'ye göre 33., Blachere'e göre 26. sıradadır. Sırf bu isim geçtiği için, bu âyetten itibaren sûrenin sonuna kadar olan kısmı ⁶³⁸ daha son­raki bir zamana havale ederler. ⁶³⁹ Bunun için peşin fikirden başka hiç bir sebep yoktur; hatta mâni vardır. Zira, kısa kısa âyetlerden ibaret bu pasajdan ⁶⁴⁰ âyetleri çıkarınca, mânâ eksik kalmakta, söz tamamlanmamaktadır. Üslûp ve fasıla değişikliği bahanesi de yoktur. Peşin fi­kir, insanı nasıl gülünçleştiriyor?). Gelelim 2. Mekke devrinden sonraki kullanılışlara: 13, 30 (Nöldeke 90., Blachere 92. sıraya koyar, yani Mekke' nin en sonuna. Blachere bunun farkına vararak “Rahman isminin müşkilât çıkardığını, dolayısıyla bu kısmın büyük bir ihtimalle daha önceki dev­reye ait olduğunu” iddia eder ⁶⁴¹ Neye dayanarak? Hiç bir sebep zikret­mez). ⁶⁴² âyetlerini, onlar da mecburen medenî sayarlar. Buralarda “müşkilât çıkardığı” bile söylenmez, sükûtla geçiştirilir. Keza Blachere, 2. Mekke devresine yerleştirdiği el-Furkân sûresinin 63. âye­tinden sona kadar olan ve bir bütün teşkil eden pasaj hakkında ⁶⁴³ “fasıla ve muhteva değişikliği sebebiyle, muhtemelen Medine devresine ait olduğunu” ⁶⁴⁴ söyler. Meşhur “'ibâdu'r-Rahmân” ise, bu­rada (63. âyet) yer alır. Hâl böyle iken aynı Blachere ve onu taklid eden bir çok kimse nasıl olur da. Rahman isminin 2. Mekke devresine mahsus olduğunu” ⁶⁴⁵ söyleyebilir? Bizim 4. maddemizde, ayrıntılı olarak gör­düğümüz gibi, Allah ve er-Rahmân isimleri, bir çok durumda aynı âyet­te veya tam anlam teşkil eden aynı kelâmda, birlikte varid olmuştur, ve bunların bir kısmı da “2. Mekke devresi” sûrelerindedir. Görülmeyen ve­ya görmezlikten gelinen bu noktayı şu kantitatif tesbitle bitirelim:

er-Rahmân ismi, bütün Kur'ân'da 57 defa geçtiği halde, sadece “2. Mekke devresisnde Allah ismi 143 defa zikrolunmuştur. Ve bu sayım, Blachere' in sıralamasına göredir. ⁶⁴⁶

Jomier'in mülâhazalarına dönelim:

Onun Rahman ismini, 2. Mekke devrine mahsus saymaya dayandırdığı mülâhazalar, düşmüş durumda­dır. Keza bu ismin, yabancı başka bir Tanrı'yı ifâde edermişeesine özel isim durumunda kullanıldığı düşüncesi, bizim 1, 5 ve 6. maddelerimizle çürütülmüştür. Rahman ismi mahlûklar hakkında kullanılmamışa, Allah'ın bir çok ismi de böyledir:

Hâltk, Rezzâk, Vehhâb, Vekil, Gafur vb. ki sayılmaya gelmez. Rahman ismi umumiyetle yalnız başına gelmişse; Vekil, Şehîd, Muhît isimleri her zaman tek başına gelmiştir. Bu durumda olan başka isimler de vardır. Jomier'in ileri sürdüğü gibi Rahman ismi­nin geçtiği yerlerde, her zaman “Ehl-i Kitab atmosferi” yoktur. Meselâ, şu âyetlerde kesin olarak böyle bir ortam söz konusu değildir ⁶⁴⁷ gibi. Vahiy fikri bazan Rahman ismiyle ilgili ise, sayılamayacak kadar Allah ismiyle münasebettedir: ⁶⁴⁸ gibi örnekler, bu kısmın tamamının belki de kırkta birini teşkil etmez. “Altı günde yaratma”, “yedi gök”, “arş” gibi “yahudi-hıristiyan mefhumları” tek tük yerde Rahman ismiyle münasebette ise, daha fazla yerde “Allah” ismi ile ilgilidir.

“Altı gün”: ⁶⁴⁹

“Yedi gök”: ⁶⁵⁰

“Arş”: ⁶⁵¹

Bunları sadece misal ola­rak zikrediyoruz. Ehl-i Kitab ortamında bulunulduğu zaman Rahman is­minin getirilmesi, kural değildir. Meselâ, Hz. İsa'nın lisanından:

“Allah'tan sakının, bana itaat edin. Muhakkak ki Allah hem benim Rabbim hem si­zin Rabbinizdir, Ona kulluk edin” ⁶⁵² gibi âyetler az değildir. Sûr, cehennem, 'Adn cenneti gibi uhrevî hususlar Rahman isminin geç­tiği bir kaç sûrede bulunuyorsa, bunların Allah ismiyle münasebeti çok daha fazladır.

“Sûr”: ⁶⁵³

“Cehennem”: ⁶⁵⁴

“Adn cenneti”: ⁶⁵⁵

Jomier, ilk müslümanları “'ibadu'r-Rahmân (Rahmân'ın kulları)” di­ye bildiren âyete ve devamına çok önem veriyor. Bunun, rasgele yapılan bir iş olmayıp, yeni dinin programını, örnek mü'minin vasıflarını ortaya koyduğunu söylüyor. Öyledir ve el-Furkân sûresinin bu son kısmı ⁶⁵⁶ bir bütün teşkil eder. Ama bu pericope'da Tanrı, 63. âyette Kendi­sini er-Rahmân diye adlandınyorsa, ⁶⁵⁷ âyetlerde Rabb ismiyle; 68. âyette iki defa olarak “Allah” ismiyle; 70. âyette iki defa “Allah” ismiyle bildirir. Daha önce belirttiğimiz gibi M. Jomier, iddialarında ısrarlı değil­dir. “Sadece teklif sahasında kalmak şartıyla” mülâhazalarını öne sürer, er-Rahmân adıyla münhasıran münasebette olan bir talimin olmadığını da açıklar. Fakat makalesinin sonunda, bu ismin muayyen bir devirde yahudi-hıristiyan muhitine yaklaşmak düşüncesiyle kullanıldığı, belirli ko­nuların ilânı için getirildiği, Mekke muhiti için gerçekten yeni bir talîmin söz konusu olduğu yanlışlarını kesin gibi göstermek ister. Muhtemelen, Yemame bölgesinde Rahman adı altında toplanan, yahudi-hıristiyan ge­leneğine mensup İslâm öncesi bir topluluk olduğunu söyler. Onun çürük temellere dayandığını gördük. İslâm'a kaynak olacağı sezdirilen bu so­nuç da, haliyle esassızdır. Yazar, cok emek sarfetmiş. Bizi mecbur ettiği kadar uğraşsaydı herhalde bunları yazmazdı. Fakat konuyu böylesine in­celemeyen bir çok kimse, yazdıklarını inandırıcı bulabileceği içindir ki, bu gerekli külfete katlanıp yazmaya mecbur olduk.

İslâm'a, beşerî kaynak arama düşüncesi olmasa, konuyu şu şekilde de düşünmemize engel yoktur. Farzedelim ki, bütün iddiaları doğru ol­sun. Arabistan'da Tanrıyı, Rahman diye adlandıran ve Ehl-i Kitab gele­neğine mensup bir cemaat bulunsun. Mekkeli müşrikler onlardan, on­lar bunlardan ve dolayısıyla biribirlerinin Tanrıya verdikleri İsimden nef­ret etsinler. Tanrı, Kur'ân-ı vahyeden “Allah” ile, civardakilerin “Rahman” adıyla tapındıkları Ulûhiyyetin aynı olduğu fikrini yerleştirmek istese, in­sanları lüzumsuz düşmanlıklardan, lâfızda ve yersiz taassupta boğulmak­tan kurtarmak için, başkalarının da verdiği ismi kullansa kıyamet mi kopar? Onların Rahman adıyla tazim ettikleri halde, hakkında bir takım yanlış inançlara saplandıkları Allah'a olan itikatlarını düzeltmek için onlara yanaşsa, irşad gayesiyle alıştıkları terimleri kullansa ne olur? Sırf Ehl-i Kitab bu vasfı kullanıyor diye kör taassuba lâyık bir şey ya­parak, Arapcada Tanrı'nın en bariz bir vasfını ifade eden, Rahman ismi ile adlandırmamanın anlamı olur muydu? “Faraza” kaydıyla olan bütün bu sorular doğru olsaydı bile hiç birşey olmazdı. Kur'ân mesajının gaye­sine de uygun olurdu. Zira Kur'ân yeryüzünün tanıyacağı en büyük çap­ta 0ecum6nique, evrensel bîr davet getiriyordu. Çeşitli toplulukların düş­müş oldukları yanlış inançları atarak birleşmelerini istiyordu. Dolayısıyla Onun için önemli olan lâfızdan ziyade mânâ idi.

er-Rahîm

Rahîm ismi, bazan eliflâmla bazan eliflâmsız olarak, Kur'ân'da (114) defa varid olmuştur. Kullanılışı şöyledir:

a) İlk önce 5. sırada olan el-Fâtiha sûresinde varid olmuştur.

b) Gafur ismiyle 23 mekkî, 48 medenî âyette olarak cem'an 71 yerde bir arada bulunmuştur. ⁶⁵⁸ Her zaman “Gafur Rahîm” şeklindedir. Yalnız bir mekkî âyette ⁶⁵⁹ “Rahîm Gafur” durumundadır. Bu terkîb Al­lah'ın mağfiret etmekle kalmayıp üstelik ihsanına da mazhar ettiğini bil­dirir. Bu iki ismin gerekleri arasında bir derecelenme vardır.

c) “Gafur Rahîm” bir mekkî âyette, özel isim durumunda mevsufsuz olarak gelmiştir ⁶⁶⁰.

d) “Azîz Rahîm” terkibi, 41. sûreden başlar, 11 defa geçer ⁶⁶¹ Mekke devrine inhisar eder. Bu iki vasıf, daha çok biribirini dengeler. İki âyette özel isim durumundadır ⁶⁶².

e) Vahyin bütün safhalarında “Rahman Rahîm” şekli vardır ⁶⁶³. Bir âyette özel isim durumu vardır ⁶⁶⁴. Bu iki vasıf birbirini te'yid eder.

f) “Tevvâb Rahîm”, sadece Medine devrine mahsustur. Bu ikisinin gerekleri arasında, bir derecelenme vardır. 9 âyette görülür ⁶⁶⁵.

g) “Ra'ûf Rahîm”, bütün Mekke devrinde 70. sûrede iki defa gelir ⁶⁶⁶, Medine devrinde daha fazla görünür: ⁶⁶⁷

Bu iki vasıf birbirini destekler. Bu terkib bir yerde Hz. Muhammed'i tavsif eder ⁶⁶⁸.

h) “Rahîm Vedûd”, 52.' sûrede ve yalnız bir âyette gelir. ⁶⁶⁹ “Berr Rahîm”, 76. sûrede bir defa geçer. ⁶⁷⁰

Bir mekkî âyette, “Rabb Rahîm” şekli vardır. ⁶⁷¹ Bir mekkî ⁶⁷², iki medenî âyette ⁶⁷³ yalnızdır.

Şu halde Rahîm ismi:

Mekke'de: Rabb, 'Azîz, Vedûd, Berr isimleriyle;

Medine'de: Tevvâb ismiyle;

Hem Mekke, hem Medine'de ise: Rahman, Gafur, Ra'ûf isimleriyle birlikte kullanılmış, çok nadir olarak yalnız başına gelmiştir.

Gaudefroy-Demombynes'in “Rahîm” isminin, Kur'ân'da kronolojik olarak anlam değiştirdiği iddiasını, tekellüflü buluyoruz. Ona göre Rahîm, başlangıçta yarlıgamak (clemence). İfade etmez, ihsan (bonte) mânâsı taşır. 2. Mekke devrinden itibaren Gafur ve Ra'ûf isimleriyle ikizlenmek sayesinde yarlıgayan, bağışlayan (le Clement) anlamını kazanmıştır ⁶⁷⁴ Nazari olarak mümkün oian bu anlam kayması, vakıa tarafından destek-lenmemektedir. Ne Kur'ânî muhteva, ne lügat kitapları ve ne de İslâm tefsiri Rahîm vasfındaki ihsan ve merhamet kavramlarını kesin hatlarla ayırmazlar. Ancak belirli bir muhtevada birinin veya öbürünün galip olma­sı mümkündür. Bu ismin geçtiği bir çok medenî âyet, ihsan anlamının galip olduğunu düşündürür. Tefsir kitaplarına bakılırsa, bu durum görü­lebilir. Oysa, ona göre bu anlam ilk sûrelerde kalmış olmalıydı. el-Beydâvî'den bir misal verebiliyorsa, aynı müfessirden, bu iddianın aksine çok misaller verebiliriz. Bu müfessir, medenî olan şu âyetlerde, “ihsan” mânâsını bulmaktadır. ⁶⁷⁵ Buna mukabil, mekkî olan ⁶⁷⁶ âyetlerinde Allah'ın rahmet sahibi oluşunda, “'Afv, Merhamet” anlamlarına ağırlık verir. ⁶⁷⁷ Keza Mekke devri ortalarına ait olan eş-Şu'arâ' sûresinde 11 defa tekerrür eden bu vasıfta, daha çok “'afv” mânâsını bulur. ⁶⁷⁸ Bütün bunlar Gaudefroy-Demombynes'in te­zinin aksini gösterir. Öyle anlaşılıyor ki bu zat, ikizlenen isimlerde an­lam yakınlığının, biribirini desteklemenin gerektiği kanaatini taşıdığı için, bu şekilde düşünmüştür. Halbuki 1. Fasılda isimlerin, bazan zıt kavram­lar arasında bir muvazene sağlama fonksiyonlarından da bahsetmiştik. “'Azîz, Hakîm”, “Afuvv Kadîr”, “Azîz Rahîm” gibi.

Allah'ın rahmet vasfı, az kullanılan başka isimlerle de bildirilmiştir:

Erhamu'r-râhimîn

“Merhamet edenlerin en merhametlisi” demek olan bu isim, bütün Kur'ân'da dört defa geçer. Bu ayetler kronolojik olarak ⁶⁷⁹ sûrelerde yer alırlar: ⁶⁸⁰

Dikkate değer ki, bu vasıf, her za­man bir peygamberin dua ve niyazında yer almıştır (sırasıyla Hz. Musa, Hz. Ya'kub, Hz. Yusuf ve Hz. Eyyub). Şu halde bu isim, İlâhî merhameti celbetmek üzere, kendisiyle duâ edeceğimiz müessir bir isim olarak, bi­ze bildirilmiş oluyor.

Hayrur-râhimîn

“Merhamet edenlerin en hayırlısı”. Sadece 74. sıradaki el-Mu'minûn sûresinde iki âyette geçer. Birincisi mü'minlere ⁶⁸¹, ikincisi Hz. Muhammed'e talim buyurulan birer duada yer alır.

Zu'r-rahme

“Rahmet sahibi” demektir. İki mekkî âyette gelir ⁶⁸².

Zû rahme vâsı'a

“Bol rahmet sahibi”. Yalnız mekkî olan 6, 147 âyetinde görünür.

Demek ki, rahmet sıfatını ifade eden bütün isimler mekkî sûrelerden başlayarak görünmüş, altı şekilden sâdece ikisi (Rahman, Rahîm) Me­dine devrinde devam etmiştir. Ancak toplam sayı ile metin uzunluğu ara­sında bir nisbet kurulacak olursa, mekkî ve medenî devirlerde, aşağı yukarı aynı oranda bir dağılım görülür. ⁶⁸³