Kur'AN'da ulûHlyyet

11. el-Habîr

“Hiç bir şey gizli kalmayacak tarzda Bilen” ⁷⁸⁷ bir başka tarife göre “Kendisinden gizli haberler saklı "kalmayan, mülkünde olup biten her şeyden, hareket eden bir zerreden bile haberdar olan” ⁷⁸⁸ demektir.

“'Alîm” anlamınadır, fakat, saklı olan gizliliklere ait ilim “hubre” diye ad­landırılır ve bu özelliğe sahip olana da Habîr denir. Bir tefsire göre de, “olmuşu ve olacağı Bilen” mânâsını belirtir ⁷⁸⁹,

Hbr kökü, fiil olarak Kur'ân'da hiç görünmez. İsim şekliyle ise sa­dece bir kaç âyette kullanılmıştır: 18, 91'de, Allah'ın ilminin ihatası söz konusudur. Bazı münafıkların gizli hallerini (ahbâra-hum), Allah mü'minlere bildirir ⁷⁹⁰. Allah, “haberlerini” ortaya çıkarmak için, insan­ları imtihan eder ⁷⁹¹. Yer yüzü, Alâh'ın ilhamı ile ⁷⁹² haberlerini an­latacaktır ⁷⁹³. Buna mukabil, Habîr sıfatına çok rastlanır (45. âyette) ve her zaman, münhasıran Allah hakkında kullanılmıştır. Vahyin bütün safhalarında yer almıştır. Medine devrinde daha fazladır (26 âyette).

Bu vasıf, ilk olarak 14. sıradaki el-'Âdıyât sûresinde görülür:

“Doğ­rusu Rabbleri o gün onların her şeylerinden Haberdardır” ⁷⁹⁴.

Bu­rada ahiret günü söz konusudur. ⁷⁹⁵ Bütün insanların sinelerinde, kalblerinde olan bütün gizli tarafları o gün açığa çıkaracağı ⁷⁹⁶ için, bu sıfat bilhassa o gün aşikâr olacağından böyle bir tahsisin yapılmış olacağı düşünülebilir. Bu âyetlerde, sinelerde bile olan gizli tarafların ortaya konulacağının bildirilmesi, baş tarafta verdiğimiz tarifleri des­teklemektedir. Bu ismin kullanılışı, şu özellikleri gösterir:

a) Daha ziyade, tek başına varid olmuştur (6 defa Mekke'de, 20 de­fa Medine'de).

b) “Hakîm Habîr” şekli yalnız mekkî sûrelerdedir ⁷⁹⁷. Bunlardan 11, Vde özel isim durumundadır.

c) “Habîr Basîr” şekli de yalnız mekkî sûrelerde görülür ⁷⁹⁸.

d) “'Alîm Habîr” bir mekkî ⁷⁹⁹ 3 medenî âyette görülür ⁸⁰⁰.

e) “Latîf Habîr” 55. sûreden itibaren, her safhada bulunur ⁸⁰¹.

f) Tek başına geldiği iki âyette, mevsufsuz olarak, yani özel isim du­rumundadır: ⁸⁰² (bu son âyette, bazı tefsirlere göre, Allah hakkında olmayabilir). ⁸⁰³

12. El-Ehod, el-Vâhid

Ehad kısaca “Tek”, vâhid ise “Bir” olarak tercüme edilebilir. Allah hakkında el-Vâhid “şeriki olmayan”. el-Ehad ise “şebih ve nazîri olma­yan” demektir ⁸⁰⁴. el-Ehad, “Tek, Biricik” anlamını taşıdığı için “hiç bir şey, hiç bir vecihle Ona benzemez” diye de izah olunur ⁸⁰⁵. İlk anda aynı anlama geldikleri sanılan el-Ehad ve el-Vâhid isimleri arasında, çe­şitli ince farklar vardır. Kullanıldıkları yerler ayrıdır. Ayrıca gelişen is­lâm tefekkür ve ıstılahının, bu iki vasıf arasında bulduğu farklar Hamdi Yazır tarafından mükemmel bir şekilde bildirilmiştir ⁸⁰⁶. Eliflâmlı şek­liyle el-Ehad, mutlak vasıf olarak Allah Taâlâ'dan başkası hakkında kul­lanılamaz ⁸⁰⁷. Bu ismin, “Benzersiz, Tek” mânâsı üzerindeki tefekkür, biraz daha ileriye götürülünce “Bu vasfın bütün celâl sıfatlarına, yani bü­tün selbî sıfatlara delâlet ettiği” ⁸⁰⁸ sonucuna varılır. Böylece “bütün sıfat ve fiillerinde Kâmil olanı” ⁸⁰⁹ gösterir. Bunlardan anlaşılıyor ki, bu ism-i celîl, büyük ve derin bir teolojik değer taşır.

El-Ehad ismnin Kur'ân'da kullanılışı konusunda İbn Teymiyye'nin, değerli mütâlâasından bir kısmını nakletmek faydalı olacaktır. İhlâs sû­resinde, es-Samed eliflâmlı varid olduğu halde “Ehad” ismi eliflâmdan mücerred olarak gelmiştir. Zira;

a) İsbat durumunda,

b) Müfred olarak,

c) Muzaf olmaksızın mevcudatta Ehad olarak adlandırılan hic kimse yok­tur. Halbuki nefiy halinde veya nefiy mânâsındakl durumlarda (şart, is­tifham vb.)( vaziyet başkadır (yanında kimse var mı?);

(yanıma hiç kimse gelmez ki, ona ikram etmeyeyim)” cümlelerinde olduğu gibi). Maksud şudur ki, el-Ehad lafzıyla, a'yândan, Allah'tan başka hiç bir şey vasfolunmamıştır. Ancak nefiy halinde, Ondan başkası için kullanılır. Lisan alimlerinin dediklerine göre (evde kimse yok)” denilir, fakat “orada biri var” anlamı için denilmez. Bundan dolayı Kur'ân'da sadece gayr-i mûceb hallerde (nefiy, şart gibi:

“Siz, kadınlardan her hangi biri gibi değilsiniz.” ⁸¹⁰;

“Eğer müşriklerden biri Senden himaye isterse, ona eman ver veva muzaf olarak bulunur: ehadu-kum, ehaduhumâ vb.) ⁸¹¹.

Ehad ismi, bütün Kur'ân-ı Kerîm'de yalnız bir âyette Allah'ı tavsif eder:

“De ki: O, Allah'tır, Tek'tir (veya O, Allah, Tek'tir” ⁸¹².

Bizim izlediğimiz kronolojik sırada 22. sûredir. Bu sûrenin nüzul sırası hakkın­daki değişik fikirler, sıralama işinin bir çok durumda, ne derecede zor ve ne kadar şahsî olduğuna bir örnek teşkil eder. Müsteşriklerden Muir 2., Rodwell 10., Hirschfeld 3. sayar. Grimme “1. Mekke devresi” şortuna götürür. Nöldeke ile Schvvally 44. sıraya koyar ⁸¹³. Bu sûre tevhid akîdesini çok kesin bir şekilde açıkladığı için, bu sonuncular ise, bu ilânı daha ileri bir devreye götürmek fikrine mütemayil oldukları için böyle düşünmüş olabilirler. Biz “Rabb” vasfını incelerken, tevhid ilânının bazı müsteşrikler tarafından ileri sürüldüğü gibi, “2. Mekke devresine” ait olmayıp, çok daha önce olduğunu açıkladığımız için oraya havale ediyo­ruz ⁸¹⁴.

el-Vâhid Allah'ın birliğini ifade eden bu vasıf, sayı itibariyle birlik değil de, şerîki olmamak bakımından Bir olduğunu ifade eder.

Vhd maddesinin fiii olarak, Kur'ân'da hiç görünmemesi dikkat çeki­cidir. Bu cümleden olarak Alâh'ı bir tanımayı ifade eden tevhîd ve çe­kimleri de yoktur. Allah'ın birliği, Vâhid vasfını getirmekle veya daha başka tarzlarda açıklanmıştır. Bu vasıf, 30 defa gelmiştir. 22 âyette Al­lah'ın sıfatıdır. Daha çok Allah'ın bir tek Tanrı olduğunu bildiren cümlelerde yer alır:

“(Allah, ancak Bir Tanrı'dır)” ⁸¹⁵,

“(O, ancak Bir Tann'dır)” ⁸¹⁶ gibi bir çok durumda tâbi’ (sıfat) durumundadır. Nadiren haber (yüklem) olarak görülür:

“(Muhakkak ki Tanrı'nız Bir'dir)” ⁸¹⁷.

Daha önce başka üslûplarla ifade olunan vahdaniyet (Allah'ın tek Rabb olduğu, âlemlerin Rabbi olduğu, el-Ehad olduğu gibi), el-Vâhid vasfıyla, izlediğimiz sıraya göre ilk önce 38. sıradaki Sâd sûresinde vaki olmuş ⁸¹⁸, müteakiben bir çok mekkî ⁸¹⁹ ve medenî âyette ⁸²⁰ devam etmiştir.

Esmâ-yı hüsnâdan (ilâh dışında), sadece' el-Kahhâr ile beraber (el-Vâhidu'l-Kahhâr) kullanılmıştır. ⁸²¹ Bu terkib, Mekke devrine inhisar eder (13. Ra'd sûresi, cumhura göre mekkî'dir). Bu terkib hemen her âyette, “Allâhu'l-Vâhidu'l-Kahhâr” şek­linde tâbi’ (sıfat) olarak gelmiş, yalnız 13, 6'da, haber (yüklem) olmuş­tur. ⁸²²