Kur'AN'da ulûHlyyet

15. El-'azîz

'Azîz, 'izz masdarından sıfattır. 'İzz bazan galebe, bazan şiddet ve kuvvet, bazan değer yüksekliği, veya nadir olmak anlamlarına gelir. Al­lah'ın bu vasfını tarif eden zatlar, bu mânâları göz önünde tutarlar. el-Hat-tabî (ö. 388/998) birinci olarak, “Kendisine üstün gelinemeyen Güçlü”, ikinci olarak da “Eşi, benzeri olmayan” tarzında tanımlar ⁸⁷⁷. et-Taberî (ö. 310/922), yalnız galebe ve kuvvet mânâları üzerinde durarak, “İrade ettiği hiç bir şey Kendisine mümteni olmayan, cezalandıracağı ve inti­kam alacağı- hiç bir kimsenin elinden kurtulamadığı” şeklinde tarif eder ⁸⁷⁸ el-Gazzâli'nin (ö. 505/1111), sadece üçüncü anlamı göz önü­ne alarak, “Ender, ulaşılması güç olan” olarak tanımlayıp galebe ve kudret mânâlarını hiç düşünmemiş olması şaşırtıcıdır ⁸⁷⁹.

Izz maddesinin Kur'ân'da fiil şekilleri çok azdır. Sadece 3 âyette varid olmuştur: fe 'azzeznâ (takviye ettik) ⁸⁸⁰ tu'izzu (aziz eder­sin) ⁸⁸¹ fiillerinde fail, Allâh'dır. 'azzenî (bana üstün geldi) ⁸⁸² de ise fiil, insana izafe edilmiştir. Bu kökten isim olan 'izze ise 11 yerde görünür; 6'sı Allah hakkındadır. Bu âyetlerde:

İblis Allah'ın izzetine ka­sem eder ⁸⁸³, “bütün izzetin Allah'a ait olduğu” bildirilir ⁸⁸⁴. Allah, Rabbu'l-'izze (izzet sahibi Rcrbbidir ⁸⁸⁵. Medenî olan bir âyet­te “izzet Allah'ın, Rasûiü'nün ve mü'minlerindir” buyurulur ⁸⁸⁶.

Aziz olan Allah'a tabüyyet cihetiyle, böylece mahlûklara da bu sıfat verilmiş olmak­tadır. Bu şart gerçekleşmezse, izzet “kibir” mânâsına gelen mezmûm bir vasıf olur ⁸⁸⁷. Bir âyetten de, Firavunlar Mısır'ında yeminin, tanrılaştırılan Firavun'un “izzeti” üzerine yapıldığını öğreniyoruz ⁸⁸⁸. Bu kökün ism-i tafdil şekil, e'azz, üç yerde mukayese ifade eder; “daha güçlü”, “daha kıymetli” anlamlarında ⁸⁸⁹, Allah hak­kında olmaksızın getirilmiştir. Müennes ism-i tafdîl şekli el-'Uzzâ, müşrik­lerin taptığı bir putun adıdır ⁸⁹⁰. Hadiste ⁸⁹¹ âyetinin tefsirinde Cenab-ı Allah'ın Yani Aziz Benim, Cebbar Benim, Mutekebbir Benim) buyurduğu bildirilmekte­dir ⁸⁹².

Bu kökün az kullanılmasına rağmen 'Azîz sıfatı çok görünür. 99 yer­den 90'a yakını hep Allah'ı tavsif eder. İzzet masdarının başta saydığı­mız belli başlı üç anlamı, sıfat şeklinde de variddir. 'Azîz vasfı, büyük bir ekseriyetle Allah'ın mutlak kudret ve üstünlüğünü belirten muhteva­larda yer alır:

“Tan yerini ağartan, geceyi dinlenme zamanı, güneş ve ayı vakit ölçüsü kılandır. İşte bu, 'Azîz, Kadîr olanın nizamıdır” ⁸⁹³ gibi bir çok âyette durum böyledir. Fakat meselâ Zu'ntikâm ismine bitiştiğin­de, galebe mânâsı ağırlık kazanır:

“(...) Allah'ın resullerine verdiği söz­den cayacağını sanma; doğrusu Allah 'Azîz Zû'ntikâmdır” ⁸⁹⁴, yani mutlak galip ve cezalandırandır. Üçüncü anlam olan “ender olmak, eşi benzeri bulunmamak” ise, Allah'tan başka şeyler hakkında gelmiştir:

“And olsun size, içinizden 'azîz bir resul geldi” ⁸⁹⁵;

“Muhakkak ki O, 'aziz bir Kitab'dır” ⁸⁹⁶ gibi. Fakat Allah hakkında, sarih olarak böyle bir muhtevada geldiğine rastlamadık. 'Azîz bazan güç, zor anlamı­na da kullanılmıştır:

“Dilerse sizi ortadan kaldırır ve yeni mahlûklar getirir. Bu, Allah'a güç {'azîz) değildir” ⁸⁹⁷ âyetinde görüldüğü gibi. Bu ismin Allah hakkında kullanılması şu özellikleri gösterir.

a) Münferid olarak hiç gelmemiştir.

b) İlk olarak 27. sıradaki el-Burûc süresiyle başlayarak, vahyin bü­tün safhalarında görünmüştür.

c) Esmâ-yı hüsnâdan en fazla Hakîm ismine iktiran etmiştir. “Azîz Hakîm” 16 defa Mekke, 31 defa ise Medine'de görünür ⁸⁹⁸. Mekkî olan­ların ekseriya tabi (sıfat) durumda irad edildiği görülür.

d) “Azîz Rahîm” şekli 13 defa görünüp, Mekke devrine İnhisar eder ⁸⁹⁹.

e) “Azîz 'Alîm” yalnız Mekke'ye inhisar olup, 6 âyette yer alır ⁹⁰⁰.

Bu 6 zikirden 4'ünde mevsufsuz, yani özel isim durumundadır.

f) “Kavî 'Azîz” şekli 2 mekkî ⁹⁰¹, 5 medenî âyette yer alır ⁹⁰².

g) “'Azîz Zu'ntikâm” 2 mekkî ⁹⁰³ 2 medenî âyette gel­miştir ⁹⁰⁴.

h) “'Azîz Gaffar” sadece 3 mekkî âyette bulunur ⁹⁰⁵. Bu son âyette özel isim durumundadır.

ı) “'Azîz Hamîd” 3 mekkî âyette görülür ⁹⁰⁶. Bu son iki yerde özel isim durumu vardır.

j) “'Azîz Gafur” 2 mekkî âyete bulunur ⁹⁰⁷.

k) Bir mekkî âyette “'Azîz Vehhâb” varid olmuştur ⁹⁰⁸.

I) “Azîz Muktedir” yalnız bir defa Mekke'de varid olur ⁹⁰⁹. Özel isim durumundadır.

Demek ki 'Azîz ismi, esmâ-yı hüsnâdan değişik 10 isimle terkib edi­lerek, geniş bir alana yayılmıştır. Bu isimler bazan biri birini te'yid eder (“Kavî "Azîz”, “'Azîz Muktedir”, “Azîz Zu'ntikâm”), bir çok hallerde biribini dengeler (“'Azîz Hakîm”, “'Azîz Rahîm”, “'Azîz Gafur”, “'Azîz Gaf­far”) veya âyetin muhtevasını hülâsa etmek gibi başka özellikler ortaya koyarlar.

Hamîd, Rahîm, 'Alîm, Gafur, Vehhâb, Muktedir, Gaffar isimleriyle bir­leştirilmesi mekkî sûrelere mahsustur. Medenî sûrelerde yeni şekiller ortaya çıkmamış, ancak Kavî, Zû'ntikam, Hakîm isimleriyle terkib edil­mesi orada da devam etmiştir. “'Azîz Hakîm” nerdeyse tek şekil halin­de kalmıştır. Bu şekil 47 defa görünmesine rağmen, mevsufsuz olarak hiç gelmemiştir. Halbuki çok az sayıda iktiran ettiği müteaddit isimler­le mevsufsuz özel isim durumunda kullanılmıştır. Toplam olarak 10 ka­dar âyette özel isim durumunda görünür ki, bu onu, er-Rahmân, Rab-bu'l-'âlemîn vasıflarından sonra, en fazla mevsufsuz kullanılan isim du­rumuna getirir. Dolayısıyla Ulûhiyyetin başlıca hususiyetlerinden birini ifade ettiğini, nerdeyse bizzat Ona alem olduğunu gösterir. ⁹¹⁰