Kur'AN'da ulûHlyyet

18. El-Gafûr, el-Gaffâr, Gâfiru'z-Zenb, Hayru'l-Gâfirîn, zû Magfire, Vâsi'u'l-Magfire

Allah, mağfiret sıfatını bildirmek üzere GFR maddesinden gelen mez­kûr vasıflarla Kendisini tavsif etmiştir. Bu isimler, aslında aynı hususiye­te delâlet ettikleri için, -benzeri durumlarda olduğu gibi- ayrı yerde ele alacağız.

Gufran, magfire masdarları, setr, yani örtmek ifade ederler. Gafur Gaffar İsimleri bu kökten mübalağa binalarıdır ki, kısaca “kulların gü­nâhlarını örten, suçlarından ve hatalarından geçen” anlamına gelirler ⁹⁴⁹. Allâh Gafurdur demek, “kullarının günâhlarını afvetmekle örtendir” de­mektir ⁹⁵⁰. el-Gazzâlî bu maddeden gelmiş olan belli başlı üç vasıf ara­sında şu ince farklara dikkati çeker. Ona göre:

el-Gâfir, mağfiret fiilinin yalnız aslına; el-Gafûr, günahların çokluğu nisbetinde mağrifetin de çok olduğuna delâlet eder. Hatta günâhların sadece bir nevini bağışlayana Gafur denilemez. el-Gaffâr ise, günâhları tekrar tekrar, çokça bağışla­yan demektir. Öyle ki, bütün günâhları bir tek defada mağfiret eden, ve fakat defalarca günâha dönen” insanı bağışlamayan, Gaffar ismine müstahak olmaz ⁹⁵¹ .

Gfr, Kur'ân'da en fazla kullanılan maddelerden birisidir. Fiil, isim, vasf şekilleriyle 250'den fazla yerde görünür. Mağfiretin söz konusu olduğu her yerde fail sarih veya takdiri olarak Allah'tır. Bütün Kur'ân'da, bunun üç istisnası vardır ⁹⁵², her üç âyette de ya mü'minlerden mağfiret edici olmaları istenmekte, veya onların bu sıfatla muttasıf oldukları haber verilmektedir. Fiil, mağfiret istemeye delâlet eden istiğfar şekliyle gelmiş ise, tabiatıyla, Kendisinden bağışlanma istenilen (mansûb durumunda) Allâh'dır, mağfiret eden fail yine Odur Bu kökten kullanılan masdar “magfire”dir; yalnız bir âyette “gufran” da kullanıl­mıştır. Mezîd şekillerden “istiğfar” masdarı da bir âyette ⁹⁵³ gelmiş­tir. Allah bağışlamasını hiç bir yerde mutekellim vahde (birinci tekil şa­hıs) olarak “mağfiret ettim, mağfiret ederim” tarzında bildirmemiştir. Bu fiil, “mağfiret ettik”, “mağfiret etti” “mağfiret eder” vb. şekillerinde ifa­de olunmuştur.

Kur'ân-ı Kerîm'deki mağfiret kavramı çok geniş bir semantik alana yayılır. Bu, başlı başına incelenmesi gereken bir konudur. Biz sadece, rast gele bazı unsurlara işaret edelim:

Mağfiret mefhumu, genel olarak Ulûhiyyetin Rabb unvanı ile münasebete konulur. Allah, kullarının kendi­sinden mağfiret istemelerini bekler ⁹⁵⁴ günah iş­leyip de.bağışlanma isteyenler öğülürler ⁹⁵⁵. Çünkü gü­nâh, insanların ayrılmaz bir özelliğidir. Bu konuda bir çok hadisten sadece birini hatırlayalım:

“Eğer günâh işlemeseydiniz, Allah sizleri orta­dan kaldırır, günâh işleyip de Kendisinden mağfiret dileyenleri yaratır­dı” ⁹⁵⁶. Günahkâr kimse diliyle olduğu gibi, fiilen de kendisinin bağış­lanmasına vesileler aramalıdır. “Allah'a ödünç vermek” ⁹⁵⁷ yani Onun rızası için yaratıklarının ihtiyaçlarını gidermek gibi. İnsanın afvedîci olması da, Allah'ın onu mağfiret etmesine sebeptir ⁹⁵⁸. Günâhları bağışlamak yetkisi, yalnız Allah'ındır ⁹⁵⁹, vasıtalar kaldırılmıştır. An­cak, Onun mağfireti için şahsî gayretle birlikte vesileler de aranabilir. Resulün mağfiret istemesi ⁹⁶⁰ gibi. Babanın evlad hakkındaki istiğfa­rı da aranabilir ⁹⁶¹. Melekler, yer yüzündeki mü'minler için mağfiret dileyip dururlar ⁹⁶². İnsan, kendisi için olduğu gibi, anne-babası, öbür mü'minler için de mağfiret dilemelidir ⁹⁶³. Mağfiret dile­me ferdî olduğu gibi ⁹⁶⁴ topluluk halinde de olabilir ⁹⁶⁵. Allah'ı mağfiret etmeye hiç bîr şey zorlayamaz, bu iş hür iradesine bağlıdır ⁹⁶⁶. O az-çok her günâhı, kısaca bütün günâhları afvedebilir ⁹⁶⁷. Fakat cumhurun görüşüne göre, bu müc­mel ve genel ifade, Allah'ın “şiriaten başka bütün günahları bağışlayacağını bildiren ⁹⁶⁸ âyet ve kâfir olarak ölen kimseleri afvetmeyeceğine dair nass ile ⁹⁶⁹ açıklanmış ve tahsis olunmuştur (bu son iki âyet de mekkîdir). Mağfiret kavramına ait notlarımızı şu önemli noktaya dikkati çekmekle bitirmek istiyoruz:

Bir çok âyetten anlıyoruz ki, Kur'ân'da mağfiret, -azınlıkta kalan durumlar dışında- suçtan, azaptan “paçayı kurtarmak” değil; öğülen, aranan, gerçek ve yüksek bir makamdır. ⁹⁷⁰ Allah'ın ma'sûm Resulünün bile, mağfiret istemeye teşvik olunması ⁹⁷¹ günâhlarının mağfiret olunacağından bahsedilmesi ⁹⁷² gibi durumlar da bundan ileri gelir. Böylece, gerçekte, günâh işlemeyen kâmil insanlar da, hilâf-ı evlâ ha­reketlerinden ötürü, nefisle mücahede ve Cenab-ı Hakka iltica lezzetine kavuşurlar. ⁹⁷³

el-Gafûr

Kur'ân-ı Kerîd'de 91 defa zikrolunur. Bunların 36'sı mekkî 55'i medenî'dir. Bu kökten gelen bütün diğer vasıflar gibi, münhasıran Allah hak­kında varid olmuştur. Bazan eliflâmlı, bazan eliflâmsız gelmiştir. Bu is­min kullanılış özellikleri şunlardır:

a) Yalnız iki mekkî âyette tek başına gelmiştir ⁹⁷⁴.

b) “el-Gafûr el-Vedûd” şeklinin tek örneği vardır. O da Gafur is­minin ilk defa göründüğü, başlangıç devresine girebilecek bir âyettedir ⁹⁷⁵.

c) “'Azîz Gafur” yalnız 2 mekkî âyete bulunur ⁹⁷⁶.

d) “Gafur Şekûr” yalnız 3 mekkî âyette vardır ⁹⁷⁷.

e) “Afuvv Gafur” şekli ise, Medine'ye inhisar eder ⁹⁷⁸.

f) el-Halîm ismi ile hem Mekke hem Medine devrinde vuku bulmuş­tur. Dikkati çeken husus:

Mekkî âyetlerde “Halîm Gafur” şeklinde gel­diği halde ⁹⁷⁹, medenî âyetlerde takdim-te'hire tabi olarak “Gafur Halîm)? tarzında varid olmuştur ⁹⁸⁰.

g) Esmâ-yı hüsnâdan hiç biriyle kıyas edilemeyecek derecede Rahîm ismine iktiran etmiştir (23 mekkî, 48 medenî âyette) ⁹⁸¹ Esas olarak “Gafur Rahîm” şeklinin tek istisnası, “er-Rahîm el-Gafûr” olarak gelen ⁹⁸² âyetidir.

h) Bir mekkî âyette “Rabb Oflfûr” örneği vardır ⁹⁸³.

Demek ki 'Azîz, Şekûr, Vedûd, Rabb isimleriyle veya tek başına gel­mesi yalnız Mekke'de; 'Afuvv ismiyle ise yalnız Medine'de birlikte gel­miş, ancak Rahîm ve Halîm isimleriyle her iki devirde beraber bulunmuştur. Bitişen isimlerin gerekleri arasında bazan derecelenme (“Gafur Rahîm”, “Gafur Şekûr”, “Gafur Vedûd”), bazan dengelenme (“'Azîz Ga­fur”), bazan destekleme (“'Afuvv Gafur”) durumları görülür.

Gâflru'z-zenb

“Günâhları mağfiret edici” demek olan bu vasıf, yalnız bir mekkî âyet­te gelmiştir ⁹⁸⁴.

el-Gaffâr

Kur'ân'da 5 defa görünür. Bunların hepsi de mekkî'dir ⁹⁸⁵. İlk iki âyette münferid, öbürlerinde “el-'Azfz el-Gaffâr” şeklinde dengelenme belirten bir terkib gösterir. Bunlardan biri, mevsufsuz olarak özel isim durumundadır ⁹⁸⁶.

Hayru'I-Gâfirîn

“Mağfiret edenlerin en hayırlısı” demektir. Hz. Musa'nın bir duasın­da vaki olmuştur ⁹⁸⁷. Mahlûkların mağfireti elbete Allâh'ınkine kıyas edilemez. Allah dağlar kadar günâhları birden ve sebepsiz olarak diler­se bağışlaması, bağışlamakla kalmayıp sınırsız ihsanda butlunması, ba­şa kakmasının, karşılık beklemesinin söz konusu olmaması gibi sebep­lerden dolayı, Allah “Hayru'l-gâfirin”dir.

Zû mağfire

“Mağfiret sahibi” demektir. 2 mekkî âyette yer alır ⁹⁸⁸.

Vâst'u'l-mağfire

“Mağfireti geniş olan” demektir. Mekkî olan en-Necm sûresinin, me­denî bir âyetinde bulunur. ⁹⁸⁹