Kur'AN'da ulûHlyyet

24. el-Kâdir, el-Muktedir, el-Kadîr

Kdr maddesinden; Kadir, Muktedir, ve Kadîr isimleri varid olmuş­tur. Her üçü de aynı kavramı ifade ederler. ¹¹⁴⁹ Bu vasıfların hepsi de fiilin, kadere yakdiru şeklinden gelirler. Cok geniş bir mânâ alanına yayı­lan bu kök üzerinde, bizimle ilgisi olduğu ölçüde duracağız.

Lisan bilgini Şamir (ö. 255/869), Kadere yakdiru'nun yaygın anlam­ları arasında belli başlılarını şöylece toparlamaktadır:

Hazırlamak, tan­zim etmek, gücü yetmek, mâlik ve hâkim olmak, vakit tayin etmek ¹¹⁵⁰. Yerine göre rızkı taksim etmek, rızkı daraltmak, zenginlik ve kuvvet, hü­küm vermek, tazim etmek, tasvir ve tezyin eylemek, yıkmak ve yapmak mânalarını da taşıyabilir. Kadere fiili “güç yetmek” anlamını verdiğinde normal olarak 'alâ edatıyla kullanılır ve en meşhur masdarı kudre olur. “Takdir ve tanzim etmek” mânâsına olursa, edatsız olarak doğrudan doğrüya mef'ulüne taadî eder; bu takdirde mastarı kadr veya kader gelir ¹¹⁵¹. Kur'ân'da:

Kadr, kader, takdir masdarları kullanıldığı halde, kudre zikrolunmamıştır. Allah'ı tavsif eden Kadir, kadîr, Muktedir vasıfları kimi kudre, kimi takdir anlamından müştak olurlar. ¹¹⁵² “Alâ külli şey'in Kadîr” ifa­desinde, behemahal kudre'dan gelir ¹¹⁵³, “kuvveti ve gücü yetmek” an­lamı taşır. Kadr ve kader, Allah'ın takdir ettiği kaza, yani hükümdür ¹¹⁵⁴. Tef'il babından masdar olan takdir ise, “hazırlamak, plânlamak, iyice dü­şünmek, tanzim etmek, ölçüp biçmek, mukayese etmek, bilmek, bir ta­kım belirtilere bakarak bir iş hakkında kesin hüküm vermek, içten içe ku­rup azmetmek gibi anlamlara gelir ¹¹⁵⁵. el-Ezherî'ye göre (ö. 370/981), Allah'ın mahlukatını takdiri, onların her biri hakkında, -Kendi İlminde varacakları yer olarak bildiği ¹¹⁵⁶ saadet veya şekaveti kolaylaştırmasıdır. ¹¹⁵⁷ Ünlü lügatçı el-Rrûzâbâdî, Kdr maddesinin, Kur'ân'da şu anlam­larda kullanıldığını tesbit etmiştir:

a) Şeref ve azamet: “Leyletu'I-Kadr” ¹¹⁵⁸ de olduğu gibi.¹¹⁵⁹

b) Mekân ve geçim darlığı: “Men kudire 'aleyhi rızkuhu” ¹¹⁶⁰ de olduğu gibi.

c) Tezyin etmek, sureti güzelleştirmek: ¹¹⁶¹.

İnsanın yaratılışı hakkında:

“Biz tasvir edip güzeileştirdik. Biz ne güzel tasvir edicileriz!” demektir.

d) Kılmak ve yapmak ¹¹⁶² “Ona menzilled kıldı, yaptı” anlamındadır. Ayrıca ¹¹⁶³ ayetlerde de bu mânâ vardır.

e) İlim ve hikmet: ¹¹⁶⁴ Allah geceyi ve gündüzü takdir eder, yani bilir” demektir.¹¹⁶⁵

f) Kudret (gücü yetmek) ve kuvvet: ¹¹⁶⁶ “O, her şeye Kadirdir” gibi ¹¹⁶⁷.

Onun saydıklarına, şu anlamları da ilave etmemiz mümkündür

g) İyice düşünüp kurmak, planlamak: ¹¹⁶⁸ “O düşündü, ölçtü biçti”. Keza ¹¹⁶⁹.

h) Tayin ve takdir etmek: “Ölümü size Biz tayin ve takdir ettik fe kaddernâ)”¹¹⁷⁰. Keza 21, 87'de de bu anlam vardır.

ı) Sağlamlaştırmak: “Geniş zırhlar yap, dokumasını sağlam tut (ve kaddir fi's-serdi” ¹¹⁷¹.

Şimdi bu madeden getirilen İlâhî vasıflara geçelim.

Kadirun

İlk önce 31. sırada olan el-Kıyâme sûresinde ¹¹⁷² görünür. İsm-i fail olan Kadir'den azamet veya aktivitenin şiddetini ifade etmek üzere bir üslûp nev'i olarak ¹¹⁷³ cemi suretinde getirilmiş tarzda Allah'ı tavsif eder. Kelimesi kelimesine “Kadirler” demektir. Kur'ân'da 5 âyette bu şekilde varid olmuştur.

Zikrolunduğu yerlerde Allah'ın takdir ve tasarrufunu ¹¹⁷⁴ tekzib edenleri yok etmeye gücünün yettiğini ¹¹⁷⁵ gökten indirdi­ği yağmuru gidermeye gücünün yettiğini ¹¹⁷⁶ tekzib edenleri tehdid etmiş olduğu azabı getirmeye Kadir olduğunu ¹¹⁷⁷ 315, çürümüş insanı parmak uçlarına varıncaya dek, dünyada olduğu şekilde diriltme­ye kadir ¹¹⁷⁸ olduğunu bildirir. Bu 5 ayetin hepsi de mekkîdir.

El-Kadir

Kadr veya kudre masdanndan ism-i faildir. İlk defa 31. sırada olan el-Kıyâme sûresinde ¹¹⁷⁹ başlayarak, bütün Kur'ân'da 7 defa tekerrür eder. Dâima 'alâ edalıyla kullanılarak, zikrolunan şeylere Allah'ın gücü­nün yettiğini, Onun hakkında acz düşünülemeyeceğini ifade ederi.¹¹⁸⁰

Ekseriya, öldükten sonra insanın tekrar diriltileceğine dairdir ¹¹⁸¹. Bir âyette Allah'ın her hangi bir şekilde azâb gön­dermeye gücünün yettiğini ¹¹⁸², birinde de âyet (mucize) göndermeye Kadir olduğunu belirtir ¹¹⁸³. Mezkûr 7 âyetin hepsi de mekkîdir.

EI-Muktedir

Bu vasıf, ilkin 37. sıradaki el-Kamer sûresinde zikrolunur ¹¹⁸⁴. el-Hattâbî şöyle tanımlıyor:

Muktedir, Kendisine hiç bir şey mümteni' ol­mayan, şiddet veya kuvvet ile hiç kimsenin Kendisine karşı çıkamaya­cağı tam kudret sahibi olandır. Kudret'den mufte'il'dir. Ancak, iktidar -kudrete göre- daha beliğdir ve daha umûmîdir; zira mutlaklığı gerekti­rir. Kudret mefhumu ise, bir anlamda makdûru tazammun eder. ¹¹⁸⁵ el-Halîmî'ye göre ise, Muktedir:

Kadir olduğu fiili iktidar Onun mazide gerçekleştirmiş olmasıyla ilgilidir. Bundan ötürü O, el-Muktedir olarak adlandırılmaya lâyıktı ¹¹⁸⁶. Yapmak suretiyle kudre­tini açığa çıkarandır. Allah Taâlâ'nın yapmamış olduğu bir çok şeye gücü yeterse de, Fakat el-Halîmî, bu ayırımı hangi lügavî esasa dayandırdığını, ya kendisi bildir­miyor veya el-Beyhakî nakletmiyor. Bu vasıf insanlar hakkında “kudret kazanan, ve bu hususta tekellüf gösteren” anlamında kullanılabilir. ¹¹⁸⁷

Kur'ân'da 3 âyette geçer. Birinde “Melîk Muktedir” ¹¹⁸⁸; birinde “Azîz Muktedir” ¹¹⁸⁹ şeklindedir. Her iki âyette de, bu vasıflar mevsufsuzdur. Birinde de tek başına gelmiş ve sarahaten, Allah'ın her şeye Kadir olduğunu belirtmiştir:

Muktedirun

Bir âyette, cemi suretinde, Allah'ın vadettiği azabı getirmeye gücü­nün yettiğini gösterir:

“(...) Elbette onlara azab etmeye Kadiriz” ¹¹⁹⁰.

El-Kadîr

İlkin 42. sıradaki el-Furkan sûresinde bu isme rastlarız ¹¹⁹¹. Kadîr, fa'îl vezninde, mübalâğa ifade eden sıfat şeklidir. “Kudreti tam olan, kudretine hiç bir surette acz bulaşamayan” ¹¹⁹² veya:

“Hikmetin iktiza­sına göre -ne eksik ne fazla olmayarak-, istediğini yapan”dır ¹¹⁹³. Allah faâlâ'dan başkası, bu vasıfla nitelenemez. Bir cihetle kudret ile mevsuf olan hiç bir şey yoktur ki, bir başka cihetten aczle mevsuf olmasın. Mlâh hakkında ise acz, her yönden müntehidir. Onun için kudret sıfatı, yaratıklar hakkında kayıtlıdır, “şuna kadirdir, buna kadirdir” denilebilir, -nutlak olarak el-Kadîr denilemez.¹¹⁹⁴

Kadîr vasfı, 45 âyette zîkrolunmuştur. Münhasıran Allah'ı tavsif eder. Eliflâmlı veya eliflâmsız olarak getirilir. Kullanılışı şu özelliklen gösterir:

a) Ekseriya tek başına bulunur (40 defa) ¹¹⁹⁵ Bu durumda normal olarak “'alâ külli şey'in Kadîr” şeklinde gelir, 35 kadar âyette böyledir.

b) “'Alîm Kadîr” şekli, 4 defa görünür ¹¹⁹⁶. Hepsi de mekkîdir.

c) Yalnız bir medenî âyette “'Afuvv Kadîr” varid olmuştur ¹¹⁹⁷.

d) Bir medenî âyette “Gafur Rahîm” isimleriyle beraber gelmiştir ¹¹⁹⁸.

Kadîr vasfı, Medine devrinde bariz bir şekilde fazla zikrolunmuştur. 'Alîm ismiyle yalnız mekkî âyetlerde; 'Afuvv, Gafur, Rahîm isimleriyle bi­rer örnekle, sadece medenî âyetlerde bir araya gelmiştir ki bu durum, celâl ve cemâl vasıfları arasında bir dengelenmeyi düşündürmektedir.

Bu maddeden gelen bütün şekillerden, Medine devrinde yalnız Ka­dîr kalacaktır. ¹¹⁹⁹