Kur'AN'da ulûHlyyet

30. es-Semî', Semî'u'd-Du'â

Semî', “işitmek” mânasına gelen sem' masdarından, mübalağa ve sübût ifade eden sıfat şeklidir. Allah hakkında, ıtlaka delâlet eder. “Gizliyi ve fısıltıyı bile işiten demektir. Ona göre, açıkça söylenen, içte saklanan müsavidir. İşitmesi, bazan duaları kabul etme anlamına gelir” ¹³⁰¹. el-Gazzâlî'nin tarifine göre:

“Onun işitmesi, mesmû'âtın sıfatlarının tamamının kendisiyle münkeşif olduğu bir sıfattan ibarettir” ¹³⁰²

Bu izah, el-Gazzâlî'nin derin bir vukufla beyan ettiği “isti'âre” fikrinin yankısını taşımak­tadır. Cenab-ı Allah'ın, keyfiyetini anlıyamıyacağımız bu sıfatı için, beşerî ifadedeki “işitme” tabiri istiare olunmuştur.

Smc, Kur'ân'da çok kullanılan maddelerdendir. Allah hakkında, fiil ola­rak nadiren görünür:

Allah, Kendisi için “işitirim” ¹³⁰³ buyurur ki, bi­rinci tekil şahıs sigasiyle olan ilahî fiillerin nadir örneklerinden birini teş­kil eder. “İşitti” ¹³⁰⁴, “işitir”¹³⁰⁵, “işitiriz” ¹³⁰⁶. Allah hak­kında kullanılan bütün fiiller bukadardır. Bir ayette “işittirmek” fiilinin de faili Allâh'dır:

“Allah, (kâfirlerde) hayır var olacağını bilseydi, onlara işittirirdi. “Le esma'ohum”¹³⁰⁷.

Bir çok ayette, putların işitme kabiliyetin­den yoksun oldukları üzerinde durulur; bu onların aczlerinin sebeplerinden biridir. ¹³⁰⁸ Allah'ın “işitme ve görme'sinin kemâli, yal'nız bir ayette tahayyür ve teaccub sigasiyle bildirilmiştir:

“O, ne mükemmel işitendir ne Mükemmel Görendir” ¹³⁰⁹.

et-Taberîye göre “bu, medihte mübalağa içindir; te'vîli şöyledir:

Allah, her mevcu­du ne Mükelmel Görendir; her mesmû'u ne mükemmel işitendir. Ona hiç bir şey gizli kalmaz” ¹³¹⁰. Masdar olarak sem' (ki hayat, irade, basar, kud­ret de böyledir). Allah'a nisbet edilmemiştir, mahluklar hakkında ise kul­lanılmıştır.

Semî' vasfı, bir iki yerde insanlar için kullanılmış ise de ¹³¹¹ gibi, esas itibariyle Allah'ın vasfıdır. Kimi eliflâmlı, kimi eliflâmsızdır. Kur'ân' da 45 âyette Allah'ı tavsif eder. İlkin, 39. sıradaki el-A'râf sûresinde gö­rünür¹³¹². Kullanılış özellikleri şunlardır: .

a) Münferid olarak hiç kullanılmamıştır.

b) “Semî' Karîb” yalnız bir mekkî âyette varid olmuştur.

c) “Semî' Basîr” şekli hem Mekke'de ¹³¹³, hem de Medine'de ¹³¹⁴ zikrolunmuştur.

d) En fazla görülen terkib “Semî' 'Alîm’dir. 10 mekkî, 22 medenî âyette yer almıştır. ¹³¹⁵ Demek ki Medine sûrelerinde, üç misli kadar da­ha fazla varid olmuştur. İktiran ettiği öbür esmâ-yı hûsnâ ile, her zaman, bir destekleme durumu vardır.

Semî'u'd-du'â'

“Duaları çok işiten yani çok Kabul eden” anlamına gelir. ¹³¹⁶ Bir mekkî ¹³¹⁷, bir medenî âyette ¹³¹⁸, Hz. İbrahim ve Hz. Zekeriya'nın dualarında" varid olmuştur. Anlaşılan, dualarımızda, bu vasıfla Ulûhiyyete hitab etmemiz öğretilmektedir. ¹³¹⁹

31. EI-Hâhk, El-Hallâk, Ahsenu'l-Hâlikîn

1) Hâlık, “yaratma” anlamına gelen halk masdarından ism-i fail­dir, “Yaratıcı” demektir. Hallâk ise, Hâlık'ın, mübalağa ve tekerrür ifade eden fa"âl şeklidir, “devamlı olarak, mükemmel bir şekilde Yaratan an­lamını ifade eder.

Halk, aslında “düzgün bir biçimde takdîr” demektir. “Bir asla uy­maksızın bir şeyi icad etmek” için de kullanılır. Meselâ:

“Gökleri ve yeri halk etti” ¹³²⁰ âyetinde bunu, yâni, “ibda1” mânâsını ifade eder. Halk:

“Var olan bir şeyden bir başka şeyi iaad etmek” hakkında kullanı­lır:

“O insanı pişmiş çamur gibi kuru balçıktan halketti” ¹³²¹ 'de ol­duğu gibi. ¹³²²

Hlk kökü, Kur'ân'da fazlaca (toplam olarak 250'den fazla) kullanıl­mıştır. Hem fiil, hem isim şekillerinin bol örnekleri vardır. “Yarattı, ya­rattın, yarattım, yarattık, yaratır, vb.” gibi fiiller, Allah hakkında varid ol­muştur. Bu fiillerin mefûlleri:

Gökler, yer, yer yüzündeki her şey, cinler ve insanlar, bütün canlılar, hülasa “her şey”dir. ¹³²³ Fail, -sarih veya takdirî olarak- her zaman Allah'tır. Masdar olarak halk çok fazla varid olmuştur ve münhasıran Ona izafe edilmiştir. Halk çeşitli objelere muzaf olarak kullanıldığı gibi, mücerred olarak da gelmiştir.

“(Yaratma ve emr Onundur”¹³²⁴. Ayrıca 10, 34; 13, 16; 35, 1; 50, 15 vb. de bu kabildendir. Bundan başka, “huy” anlamına gelen buluk ismi de vardır ¹³²⁵, bu da halk manasınadır. Ancak halk, gözle görü­len dış görünüşlere, huluk ise basiretle idrâk olunan seciyye ve kuvve­lere tahsis olunmuştur. Halk işinin mahlûklara verildiği, bir iki istis­na vardır: 3,49 ve 5, 110'da Hz. İsa'nın, çamurdan kuş gibi bir suret “ya­ratıp” ona “Allah'ın izniyle” can verdiği bildirilir. Bazı bilginler burada “halk”i istihale, bir halden bir hale dönüştürme ¹³²⁶, veya tasvir ¹³²⁷, ve yahut takdir ¹³²⁸ mânâsına alarak, mahlûk hakkında istimalini câiz gö­rürler. Esasen “Alâh'ın izni ile” kaydı, bu işi Onun deruhde ettiğini, mah­lûk plânını aştığını, hakikî failin yine O olduğunu göstermeye kâfidir. Do­layısıyla bunlar, halk fiilinin mahlûka verildiğini ifade etmezler. Bir baş­ka istisna ise, “yaratma” mânâsını taşımaz. “Söz” hakkında “uydurma”yı bildirir: va tahlukûne ifken “yalan uyduruyorsunuz” ¹³²⁹ demektir. Aslında Arapçada, halk “söz” için kullanıldığı zaman, “yalan” mânâsına gelir ¹³³⁰. Kur'ân hakkında bu tabiri kullanmaktan çekinmenin bir sebebi de bu olsa gerektir. ¹³³¹

Fiil ve isim şeklinin fazla kullanılmasına mukabil, sıfat şekli az sa­yılır. Hâlık vasfı, ekseriya Hâliku külli şey' “Her şeyin Yaratıcısı” tar­zında muzaf olarak gelir” ¹³³².

“Allah'tan baş­ka bir Yaratıcı mı vardır?” ¹³³³ âyetinde ise tenvinli olarak gelmiştir (keza 38, 71). Eliflâmlı olarak ıtlak ifade eden el-Hâlık şekli, yalnız bir medenî âyette bulunur ¹³³⁴. Bunun dışında, Hâlık vasfının geçtiği bütün âyetler mekkîdır. Fiil şekillerimin de, büyük ekseriyeti mekkî devre rastlar. Anlaşılan, Cenab-ı Allah'ı tanıtmanın daha çok lâzım geldiği mekkî devirde, Onun en bariz hususiyetlerinden olan yaratma işi üzerinde çeşitli yönlerden durulmuş, başka yaratıcı olmadığına göre, ibadetin de Ona yapılması gerektiği belirtilmiştir.

el-Hâlikün

İki âyette, azamet cemiyle Allah'ı tavsif eder ¹³³⁵. Her iki âyet de mekkîdır.

el-Hallâk

Bu vasıf, “Durmadan yaratan, işi gücü yaratmak olan” anlamına ge­lir. İlkin; 41. sıradaki Yâsîn ¹³³⁶ sûresinde geçer. Kur'ân'da sadece iki mekkî âyette, “el-'Alîm” şeklinde bulunur ¹³³⁷.

Ahsenu'l-Hâlıkîn

Kelimesi kelimesine “yaratanların en güzeli” demektir. Allah'ın, in­sanı ana karnında bir nutfeden itibaren, devamlı yaratma safhaları so­nucunda, bildiğimiz mükemmel şekilde ortaya koyması bildirildikten son­ra “yaratanların en güzeli olan Allah ne yücedir!” buyurulmaktadır ¹³³⁸. Bir defa da, açık olarak bir yaratmadan bahsedilmeden, bir batıl tan­rı karşısında, Allah -Hz. İlyas'ın lisanından- böyle tavsif edilmektedir ¹³³⁹.

Yaratma fiili, meşhur manâsıyla Allah'tan başkası için düşünüleme­yeceğinden (Kur'ân'ın da bu işi, başkasına hiç vermediğini az önce gör­müştük), bu vasıf, İslâm ilahiyatında bir müşkhe yol açar gibi olmuştur. İnsanı ve diğer canlıları, “fiillerinin Yaratıcısı” olarak niteleyen mutezile mezhebinden bazı kimseler, bu vasıftan kendi lehlerine yararlanmak is­temişlerdir (Bazan yanlış anlaşıldığı için hatırlatalım:

Mutezile de insa­na, “Hâlık”, vasfını itlak etmez “fiillerinin halikı” der). Ehl-i sünnet bil­ginleri, durumu şöyle açıklamışlardır:

a) Halk aslında “takdîr” demek olduğundan, bu vasıf Ahsenu'l-mukaddirin (takdîr edenlerin en güzeli) demek olabilir. Takdîr, “var etmek” değil, “ölçmek, biçmek, planlamak” anlamlarına gelir.

b) Arapçada ism-i tafdîl bazan, “hükmü, zikrolunan iki şeyden biri­ne isbat edip, öbüründen selbetmek” ifade eder. Cennetlikler ve cehen­nemlikler mukayese edilirken ¹³⁴⁰ 'de cennet ehli hakkında ahsenu makîlâ (daha iyi istirahat yeri), hayran mustakarrâ (daha iyi ikametgâh) tabiri kullanılır. Bundan maksad, cehennemin de bu vasıfları, daha az bir şekilde taşıdığı değildir. Gaye, bu vasıfları bilkülliye cehennemden selbedip, cennete tanımaktır. Çünkü cehennemin durumu, bir çök âyetle sa­bittir. “Daha güzel” tabiri, burada tafdîl ifade etmez. Keza “Ahsenu'l-hâlıkîn” de, yalnız Allah'ın bu hususta münferid olduğunu bildirir. Bir adam

Kbal sirkeden tatlıdır” derken, sirkeye bir tatlılık tanımak istemez. Maksadı, tatlılığı sirkeden tamamen selbedip, bala vermektir.¹³⁴¹

c) Allah'tan başkasının yaratıcı olduğunu iddia edenler, göz önü­ne alınarak, onlara şöyle denilmek istenmiş gibidir:

“Tut ki, yaratanlar olsun, bu takdirde bile, Allah bu mevhum ve farazî yaratanların en güze­lidir” ¹³⁴²

d. Masson da bu tabirin “superlatif absolu” değerinde olduğunu, dolayısıyla başka yaratıcıları düşündürmeyeceğini belirtmektedir. ¹³⁴³

ıı - Yaratma kavramı hakkında bazı notlar

Kur'ân'da yaratma kavramı başlı başına incelenmesi gereken, geniş bir konudur. Allah'ın Halk, Bedi, Bari, Musavvır gibi vasıfları dolayısıyla burada sadece, Kur'ân'daki yaratma tezahürünü başka sistemlerdekinden ayıran bazı özelliklere işaret etmek istiyoruz.

Kimi dinlerde (Budizm, Jainizm gibi) ¹³⁴⁴ “yaratma” diye bir mefhum yoktur. Onlara göre, dünya, bir Yaratıcı Tanrının müdahalesi olmaksızın öteden beri vardır. Kur'ân göklerin, yerin ve ikisinin arasındakilerin, yer altında olanların, kısaca var olan bir zerrenin bile Allah'ın yaratmasın­dan hariç kalmadığını defalarca belirtir. Allah, Ulûhiyyete hak sahibi olu­şunu, en başta “Yaratıcı” olmasına bağlar. Batıl tanrıların, hiç bir değer ifade etmemelerinin en büyük sebebi “göklerden ve yerden hiç bir şeye sahip olamayışlarıdır.”

Dinler Tarihi, bazı dinlerin “yaratılış hakkındaki efsanelerinden” bah­seder. Bir tanrı bazan kendi kendisini kurban ederek (Prajâpati), veya başlangıçtan beri bulunan bir devin (Tiamat, Ymir), yahut bir macran-thropos'un (devimsi varlığın?) (Purusha gibi) veya başlangıçta bulunan bir hayvanın (Eski İran'da Evakdât boğasının) kurban edilmesiyle kâi­nat varlık bulur. ¹³⁴⁵ Allah ise Bedî'dir, göklerin ve yerin yokdan var ede­nidir, bir şeyin olmasını dileyince, ona sadece “ol” der, o da oluverir, her şeyi yaratmıştır ¹³⁴⁶. Dolayısıyla Kur'ân'da bir tekevvün (cosmogonie) veya yaratılış efsanesi yoktur; iradesiyle hemen var eden Yaratıcı bir Rabb vardır.

Mevcut maddeye şekil veren, organize eden bir usta, bir mimar (ki Eflatun'dan beri Demiurge deniyor) Tanrı'ya inanç daha da yaygındır. Yaratma kavramına yabancı eski Yunan düşüncesinde, veya yoktan var etmeyi havsalasına sığdıramayan bir çok felsefî sistemde buna rastla­mak mümkündür. Yunan filozoflarının etkisinde kalan, bazı İslâm feyle­sofları, aynı düşünceyi Kur'ânda da bulmaya çalışmışlardır. Meselâ, İbn Rüşd ¹³⁴⁷ âyetlerine tutunarak (birincisinde gökler ve yer yara­tılmadan önce “Onun Arşı, su üzerinde idi”; ikincisinde, göklerin başlan­gıçta duhân (duman, buhar) halinde olduğu bildirilir), göklerin ve yerin, bir şeyden yaratıldığını ileri sürer ve der ki:

“Mütekellimler, âlem hakkındaki ifadelerde de Şeriatın zahirine uymazlar, te'vîl ederler; zira şeriatte Allah'ın “sırf yokluk” ile beraber Mevcud olduğuna dair bir şey yok­tur. Mütekellimler, bu konuda icmâ olduğunu nasıl iddia edebilirler?” ¹³⁴⁸ Beklenilmeyen bir durum olarak, benzeri iddia “felasife”nin tam zıt kut­bu tarafından da tekrarlanıyor. İbn Teymiyye de, mezkûr iki âyeti öne sü­rerek aynı şeyi iddia ediyor. ¹³⁴⁹ O, ayrıca bazı haberler, eserler hatta Tevrat bilginlerinin sözlerini de zikreder. Anlaşılan onun Aristo, İbn Rüşd gibi bazı feylesoflardan farkı şuradadır:

Onlar âlemin kıdemini kabul ederken, o, âlemin aynen değil, nev'en kıdemini kabul etmektedir. Yani yaratma fiilinin ezeliyetini söylemektedir. Zira bir başka yerde “âlemden her hangi bir şeyin kıdemini söylemenin muhal olduğunu” ¹³⁵⁰ belirtir. Masivanın ilki olan Arş da mahlûktur; zira bir çok âyette Allah, “Arş'ın Rabbi” olduğunu bildirmektedir, her merbûb ise, mahlûktur. ¹³⁵¹ Su ve duhan, daha önceki iki hilkat merhalesidirler. Kısaca, Allah'ın “her şeyi” yarattığını bildiren naslar, ıtlakı üzere alınmalıdır ¹³⁵². Cumhurun anlayışı budur. Esasen. Hz. Peygamber (AIIâh ile beraber var olan bir şey yoktu) ¹³⁵³ diyerek bu durumu vuzuha kavuştur­muştur. Mükellef olmadığımız, çözümü de bizim için imkânsız olan ko­nulara dalmaya gerek yoktur. ¹³⁵⁴

Allah bir şeyin var olmasını hükmettiğinde, ona “ol” der, o da he­men oluverir. “Kitab-i Mukaddeste olduğu gibi Allah, “Ol” emriyle yara­tır. Şeriatın buyrukları da aynı adı (emr) taşır. Gerçekten, emr ilâhî aş-kınlığa en uygun olan bir münasebet nevidir” ¹³⁵⁵ Bazı âyetlerde bildi­rildiği gibi Allah'ın bu kelimât'i tükenmez ¹³⁵⁶. Gerek bundan gerek başka bir çok delilden anlıyoruz ki, Allah'ın yaratıcılığı “bir defaya mah­sus, olup bitmiş” bir şey değildir. Onun yarattıktan sonra âlemle ilgisi, sadece “varlıkta tutmasdan da ibaret değildir. O hiç bir an yaratıcı faaliyetten ayrı kalmamaktadır. el-Hallâk vasfı, “O, her an bir iştedir” ¹³⁵⁷;

“O, sizin bilmediklerinizi de yaratır” ¹³⁵⁸,

“yaratış peşinden ya­ratış” ¹³⁵⁹,

“Sizi tavırdan tavıra yarattı” ¹³⁶⁰ gibi bir çok âyet “de­vamlı yaratış” fikrini telkin etmektedir. Allah, bir “İlk Muharrik, ilk Se­bep” durumunda değildir.

Kur'ân hemen hemen her pasajıyla, insana “yaratılışın birliği” fik­rini telkin eder. Kur'ân'ın kâinatı düzenli, belli bir zamana kadar nizam içinde devam edecek olan bir “kozmoz”dur:

“Sen, Rahmân'ın yarrma­sında hiç bir düzensizlik bulamazsın. Gözünü bir çevir bak, bir aksaklık görebilir misin? Gözünü tekrar tekrar çevir bak, ama göz umduğunu bu­lamayıp bitkin ve yorgun düşer” ¹³⁶¹ âyetini örnek olarak vermekle yetinelim. Allah'ın hükümranlığından hiç bir şey hariç değildir, karanlık­lar ye denizler bile ¹³⁶² Bu nizam içinde, kâinatın bütün un­surları, Alâh'ın emriyle omuz omuza hizmete ve yardımlaşmaya yönelti­lirler, hem biribirleri arasındaki yabancılık kalkar, hem de insanın onla­ra karşı bir ürkeklik duygusu kalmaz, yor olan her şeyde bir gaye, ve Hâlık'a ait yönüyle bir kemâl bulunur,

Kur'ân, esas itibariyle yaratma fiili için halk maddesini kullanmakla birlikte aynı tezahürü, bir çok değişik kelime ile de irad ederek, Allah'ın yaratıcı aksiyonunun bir ağ halinde bütün kâinatı sarmasını sağlamıştır. Bu terimler, genel yaratımı kavramını husûsileştiren, değişik anlamlara sahiptirler. Bede'e, yubdi'u el-haike, fatara. Yeniden yaratış için: Yu'îdu. Yoktan, bir asla dayanmaksızın yaratan için:

Bedı Yaratışın, halk'tan son­raki safhaları için: Enşe'e, zere'e, ca'ale ¹³⁶³ şavvara, sevvâ. Özellikle canlıları yaratmak için: Bara'a. Böylece, yaratma ve tedbir, Kur'ân'da Ulûhiyyetin Kendisini tavsif edişinde belki de en önemli rolü oynar.