Kur'AN'da ulûHlyyet

40. El-Hafî

Hafâ fiili:

“İ'tina ve ihtimam göstermeyi” ifade eder. ¹⁴⁹⁹ el-Leys (2. Hicri asır), ez-Zeccâc (ö. 311/923) gibi eski dilciler Hafî vasfını; “lütuf ve ihsan eden, Latîf” diye tanımlarlar ¹⁵⁰⁰ el-Ferrâ' (ö. 207/822) ise: “Kendisine dua ettiğimde duamı kabul eden Latif, 'Alîm” şeklinde ta­rif ede ¹⁵⁰¹, Hafî vasfının ikinci anlamı da -ki el-Ferrâ' buna işaret etmektedir- “Bir şeyi, son derece ayrıntılı olarak öğrenen bilgin”dir.¹⁵⁰² İbn 'Abbâs'tan, Hafî vasfı hakkında “Berr, latîf, Rahîm” tefsiri de nakledil­mektedir. ¹⁵⁰³

Hfy, Kur'ân'da son derece nadir olarak varid olan bir mad­dedir. 47,37'de if'al babından bir fiil, “Çok ileri dereceye varmak” gibi bir anlam taşır. ¹⁵⁰⁴ Bunun dışında, sadece iki defa Hafî vasfı gelmiştir. Bunlardan birinde “iyice bilen” anlamındadır ve Hz. Muhammed (a.s.) hakkında kullanılmıştır. Kıyamet konusunda “Sen sanki onu biliyormuşsun gibi, sana sorarlar” ¹⁵⁰⁵. Sadece bir âyette de Allah'ı tavsif eder:

Hz. İbrahim, Babası için istiğfar edeceğini vadettikten sonra, umudunu şöy­le ta'lil eder:

“Çünkü O (Allah), bana karşı çok lütufkârdır (Hafiyyâ)” ¹⁵⁰⁶. Bu vasıf ilk ve son defa olarak 44. sıradaki Meryem sûresinde geç­mektedir. ¹⁵⁰⁷

41. Hayr (?)

Hayr, “herkesin rağbet ettiği şeydir:

Akıl, adalet, fazilet, faydalar gi­bi. ¹⁵⁰⁸ Hayır mutlak ve mukayyet (izafî) olmak üzere iki nevidir. Mutlak hayr olmak için, bütün hallerde istisnasız olarak herkes tarafından rağ­bet edilecek nitelikte bulunmak gerekir. İslâmî gelenekte Allah “Hayr-ı Mutlak” olarak vasfolunur. İzafî hayr ise, şahıslara ve durumlara göre, kendisine olan rağbet ve itibarın değiştiği hayrdir. Meselâ zenginlik biri için hayr, öbürü için şer olabilir.

Hayr kelimesi Arabçada bazan isim, bazan sıfat olarak kullanılır.

“İçi­nizden hayra çağıran (...) bir toptuluk bulunsun” ¹⁵⁰⁹ âyetinde hayr isim olarak kullanılmıştır. Hayr, sıfat olduğu zaman ism-i tafdîl vezninden ehyer takdirindedir.

“(...) Oruç tutmanız sizin için daha hayırlıdır” ¹⁵¹⁰ âyetinde ise sıfat olarak irad olunmuştur. ¹⁵¹¹

Hayr kelimesinin Allah'ı tavsif ettiği bir kac âyet vardır. ¹⁵¹²

Bu söz, İmana gelen sihirbazların, Firavun'a hitaplarından nakle­dilmektedir. Burada hayr'ın sıfat olarak mukayese ifade etmesi daha za­hirdir. Nitekim et-Taberî:

“Ey Firavun! Allah, Kendisine itaat eden hakkın­da karşılık vermek bakımından daha hayırlı, isyan eden için azap ver­mek bakımından daha bâkî'dir” diye açıklar. ¹⁵¹³ Fakat hayr isim olarak düşünülürse şu anlam çıkar:

“Allah Hayr'dir, en Bâkî'dir”. Müfessir el-Âlûsî, buna imkân tanımaktadır; zira “Allah Taâlâ Zatında Hayr'dır” ¹⁵¹⁴ âyeti de “Allah mı hayırlıdır, şerik koştukları şeyler mi?” anlamınadır. Sadece, talî derecede bir kîle “denildi ki”, hayr kelimesini burada da, ilâhî isim olarak düşünme imkânı vermektedir. ¹⁵¹⁵

Bir çok âyette ise hayr, ism-i tafdîl olarak Allah'ı tavsif eder:

Hayru'l-hâkimîn, Hayru'l-gâfirîn, Hayru'r-râzıkîn vb. Buralarda aslında, hayr'ın muzaf olduğu mefhûm (hüküm, mağfiret, rızık), Allah'ı tavsif eder. Fakat bun­ların hepsi de aynı zamanda Allah'a “hayr” olma vasfını da veriyor, diye düşnülebilir.

Hayr kelimesinin Allah'a bir vasıf olarak verilmiş olması, ihtimal da­hilinde gözüktüğü için bir istifham koyarak listemize almış bulunuyo­ruz. ¹⁵¹⁶

42.EI-Kayyûm, el-Kâ'im

Kayyûm, kıyam masdarından gelen kâ'im'in fey'ûl vezninden müba­lağa sigasıdır. Allah Taâlâ hakkında:

“Zeval bulmayan daim” ¹⁵¹⁷demek­tir. et-Taberî eski arap şiirine ve Mucâhid, er-Rebî' gibi tâbiun devri müfessirlerine dayanarak şöyle tanımlar:

“Her şeyin hıfz ve himaye, rızık, tedbir ve tasrifini istediği şekilde tağyir ve tebdil, noksan ve ziyade ile deruhde eden Kayyim, yani idare eden” ¹⁵¹⁸ Onun nakline göre bu vasfı:

“Zeval ve intikali olmayarak, bulunduğu hal üzere daim duran” şeklinde açıklayanlar da vardır. Allah Kendisini böyle vasfetmekle, zâtı hakkında tegayyürü, bir yerden diğer bir yere geçmeyi, mahlûklarda hadis olan değişmeyi nefyetmiştir. ¹⁵¹⁹ Bu açıklamalar:

“Zevalsiz Kâim olan, ve her şe­yin kıyam ve idaresini tekeffül eden” olarak özetlenebilir.

Kıyam maddesinin, Kur'ân'daki kullanılışlarından bu mefhum hakkın­da, bizi aydınlatacak örnekler verelim. Genel olarak çok zikrolunan bu maddenin, doğrudan doğruya Allah ile ilgili şekilleri oldukça azdır. “Her nefsin yaptığı şey üzerinde Ka'im olan, (bunu yapamayan putlar gibi olur mu?)” ¹⁵²⁰.

Bu âyette Allah'ı tavsif eden Kâ'îm, “hıfzeden, gözeten” diye tefsir olunur. ¹⁵²¹

“Erkekler, kadınlar üzerinde hâkimdirler (kavvâmûn)” ¹⁵²² âyetinde, kâ'im'in mübalağası olan kavvâm, “idareci, ha­kim” anlamınadır. ¹⁵²³

“Ey iman edenler! Allah için adalete riayet eden (kavvamin) şahidler olur” ¹⁵²⁴ âyetinde “riayet, gözetme” mânâsı vardır. “Kitab ehlinden sabit bir topluluk (umme kâ'ime) vardır” ¹⁵²⁵ âyetin­de “sebat” mânâsı görülür. “(...) hurma ağaçlarını kesmeniz veya ovkırı gövdeleri üzerinde sabit, kalan (kâ'ime) olarak bırakmanız (...)”¹⁵²⁶ de “sebat, kalmak, devam etmek” anlamı vardır. ¹⁵²⁷

“Allah'ın sizin için kıyam kıldığı malları, beyinsizlere vermeyin” ¹⁵²⁸ âyetinde kıyam, “ken­disiyle kâim olunan, ayakta durulan” şeydir. Allah'ın, insanları üzerine yarattığı fıtrat hakkında:

“(...) İşte kayyîm din budur” ¹⁵²⁹ âyetinde “değişmez, sabit” mânâsı vardır.

“Göğün ve yerin Onun emriyle varlıkta durması (en takûme), Onun âyetlerindendir” ¹⁵³⁰.

Burada, “başkasını varlıkta tutmak” anlamı, çok açıktır. Bir şeyi ikâme etmek, onun hakkını tastamam yerine getirmektir. Meselâ Kur'ân da salât hakkında her zaman ikame emri gelmiştir.

“De ki: 'Ey Ehl-i Kitab! Tevrat ve İncili ikâme et­medikçe, hiç bir şey üzerinde değilsiniz” ¹⁵³¹.

“Muttakiler, emin ma­kamdadırlar” ¹⁵³².

Burada çenetten bahsolunmaktadır, yani, “ikamet­lerinin devam ettiği bir yer” söz konusudur. ¹⁵³³

“(...) yetimlere adeletle bakmanız (va en tekûmû)” ¹⁵³⁴ âyetinde “himaye, uhdesine alma, ida­re etme” anlamı vardır. Cennete girenler:

“Bizi lûtfuyla devamlı kalına­cak yurda (dâru'l-mukâme), O yerleştirdi” ¹⁵³⁵ âyetinde, “devam, ve zeval bulmamak” mânâsı vardır. Bir-çok âyette geçen “a'zâb mukîm” ¹⁵³⁶ “na'îm mukîm” ¹⁵³⁷ “devamlı” mânâsına gelir. “Yıkılmak üzere olan bir duvar buldular o da onu doğrulttu (ekâmeh)” ¹⁵³⁸. Bu­rada “tasrîf etmek, doğrultmak, düzeltmek” mânâsı bulunur. Şu halde kıyam maddesinde:

Zevalsizlik, devam, hıfz, sebat, kendi­siyle kaim olmak, himaye, riayet, bir şeyin tam hakkını vermek, idare etmek, düzeltmek mânâları bizzat Kur'ân'da görülebilmektedir. Bu husus da, müslüman âlimlerin tariflerini desteklemektedir. Kayyım vasfının, bu kuvvetli mânâsı, bizzat Kur'ân'dan çıkmaktadır, yoksa gelişen İslâm ilahiyatının ortaya çıkardığı tarif değildir. Bunu iddia edenler olduğundan, kelimenin Kur'ân'daki semantik alanına dair çokça örnek vermeyi gerekli buldu.

el-Kayyûm vasfı, bütün Kur'ân'da üç âyette geçer. İlkin, 45. sıradaki Tâhâ suresinde zikrolunur¹⁵³⁹. Her defasında itlâk ifade ederek elif lâmlı gelmiş ve el-Hayy ismine mukarin olmuştur. İki defa da medenî âyet­lerde yer almaktadır ¹⁵⁴⁰.

“Allah Odur ki, Kendisinden başka Tan­rı yoktur. Hayyu Kayyûm'dur, Onu ne uyuklama ne de uyku tutamaz. Göklerde olan ve yerde olan ancak Onundur(...)”¹⁵⁴¹.

Ayetu'l-Kursî adıyla meşhur olan ve Allah'ın tavsifine dair en şümullü âyetlerden olan, bu âyetin, “Hayy-u Kayyûm”dan sonra gelen kısmı, bir bakıma o vasıfla­rın tefsiri olarak düşünülürse:

“Her an gözetip duran, her şey Kendi ta­sarrufunda olan, mahlûklarının her türlü hallerini bilen, göklerin ve yerin muhafazası Kendisine ağır gelmeyen vb.” diye açıklamak, bizatihi Kur'ân' dan hâsıl olmuş bulunur. ¹⁵⁴²