Mała encyklopedia kultury antycznej

Witeliusze zob. Yitellii.

Witkowski Stanisław (1866-1X1950) jeden z najznakomitszych filologów polskich, uczeń Morawskiego. Poza dwoma pracami dotyczą­cymi literatury rzymskiej całą twórczość nauko­wą poświęcił badaniom literatury greckiej i ję-z; ka greckiego. Do najbardziej znanych jego prac należy Historiografia grecka i nauki pokrewne (Kraków 1925 - 7) oraz Tragedia grecka (t. 1-2, Lwów 1930). Ponadto wiele prac poświęcił Homerowi, twórczości Herondasa, Safony, Kal-limacha, Arystofanesa. Zajmował się też pol­skim średniowieczem i humanizmem oraz za­gadnieniami papirologii, języka kojne, historią Grecji i Egiptu (m.in. Historia Egiptu w epoce Ptolemeuszów, Lwów 1938, Kleopatra, Lwów 1939 oraz opracowanie historii epoki Peryklesa w Wielkiej Historii Powszechnej). Był profesorem Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1902 -1935.

797

wyzwoleńcy

Witrowiusz (Marcus Pollio Vitruvius) ok. 70 -- ok. 20 p.n.e.; rzymski inżynier zajmujący się architekturą i mechaniką. W latach 27-3 na­pisał traktat De architectwa Hbri X (O archi­tekturze ksiąg dziesięć), który zachowa! się bez rysunków i szkiców sytuacyjnych sporządzonych przez autora. Oparty na dorobku teoretycznym i praktycznym specjalistów greckich i rzymskich oraz na bogatym doświadczeniu, traktat W. jest jedynym znanym nam starożytnym podręczni­kiem architektury. Na jego treść składają się:

budownictwo publiczne i prywatne (księgi l - 7), hydraulika (księga 8), konstrukcja zegarów wod­nych i machin wojennych (księgi 9 -10). Całość zawiera wiele dygresji omawiających problemy z zakresu filozofii, muzyki, meteorologii, astro­nomii itd. W III w. n.e. M. Cetius Faventinus dokonał z traktatu V. streszczenia: Artis archi-tectonicae prnatis publicisgue usibus adbreyiatus liber (Zarys architektury w jednej księdze dla użytku prywatnego i publicznego). Przekład:

K. Kumaniecki, O architekturze ksiąg dziesięć, Warszawa 1956, PWN.

Witwicki Władysław (1878-1948) znakomity . uczony polski, autor prac z dziedziny filozofii i psychologii oraz etyki, historii sztuki i religio­znawstwa. Znany jako świetny tłumacz i ko­mentator dialogów Platona.

wodociągi zob. akwedukt.

Woelke Franciszek Antoni (1788-1862) pro­fesor literatury greckiej i rzymskiej na Uniwer­sytecie Warszawskim od r. 1825. Autor prac z zakresu literatury greckiej i rzymskiej, pracy o poezji Sarbiewskiego (De Sarbieviana poesi wyd. w r. 1825) oraz prac leksykalnych (Dyk-cjonarz lacińsko-grecko-polski, 1831, i Elementu linguae graecae, 1825).

Wolfram Jan Stefan (1824-1870) filolog kla­syczny, studiował w Berlinie, otrzymał stopień doktora na podstawie rozprawy De tribunis plebis usque ad decemwalem potestatem (1856). Był profesorem Szkoły Głównej Warszawskiej. Zajmował się teatrem rzymskim, zasłużył się jako tłumacz komedii Plauta (Aulularia, Captm, Mostellaria, Trinummus 1873) i Terencjusza (Andria).

Wolkacjusz (Yolcatius) 1. V. Sedigitus, opra­cował ok. r. 100 p.n.e. zestawienie autorów tzw. palliaty oraz ocenił ich twórczość. 2. Lucius V. Tulliis, konsul w r. 66 p.n.e. Nie dopuścił Ka-tyliny do ubiegania się o konsulat. W walkach pomiędzy Pompejuszem i Cezarem stał po stro­nie tego ostatniego. 3. prawnik; uczniem jego był wybitny prawnik w czasach Cycerona, Au-lus Cascellius (zob.). 4. V. Terentianus, żyjący w wieku I/n n.e., autor nie zachowanej historii rzymskiej; identyfikowany z V. autorem komen­tarzy do dzieł Cycerona; inni identyfikują autora komentarzy z S. V. Galllcanusem, jednym z au­torów życiorysów cesarzy rzymskich, tzw. Scrip-tores historiae Augustae (zob.); jego dziełem jest żywot Ayidiusa Cassiusa.

Wolskowie Oac. Yolsci) lud italski zamieszku­jący południowo-zachodnią część Lacjum, w do­rzeczu rzeki Lirys. Po długotrwałych i zaciekłych walkach z Rzymem W. zostali ok. r. 338 p.n.e. pokonani. Zob. Koriolan.

woluta Oac. volutd) ślimacznica, zwój, charak­terystyczny element dekoracyjny kolumny po­rządku jońskiego, część kapitelu spoczywająca na echinusie (zob.). Znana jest także jako ele­ment dekoracyjny w Asyrii, Persji, na Cyprze oraz w sztuce mykeńskiej.

wróżby zob. divinatio.

Wulkan (Yulcanus) mit. staroitalskie bóstwo ognia jako siły destrukcyjnej (wulkanicznego). Tym tłumaczy się fakt umieszczania świątyń W. poza miastem. Wedle jednej wersji tradycji, kult W. był wprowadzony przez Romulusa;

o dawności kultu świadczy to, że obrzędy powie­rzano kobieciekapłance. Nierzymskie imię W. dowodzi, że kult jego przybył z zewnątrz, być może ze wschodniej części Morza Śródziemnego, przez Etrurię. Szczególnie czczony był w Ostii, gdzie — jak się wydaje — był głównym bogiem. W czasie jego święta (Yolcanalia 23 sierpnia) wrzucano do ognia rybki. Można to tłumaczyć w ten sposób, że ofiarowywano mu takie istoty, które w normalnych warunkach pozostawały poza zasięgiem jego działania, aby oszczędzić te, które mogły łatwiej paść jego ofiarą. W. nie miał legendy, w późniejszym okresie identyfi­kowano go z Hefajstosem.

wymowa zob. retoryka.

wyzwoleńcy w Grecji za czasów Homera instytucja wyzwolenia nie była jeszcze znana, stosowano jedynie wykupywanie jeńców wojen­nych z niewoli. Fragmentaryczne wiadomości do­tyczące VI w. p.n.e. pozwalają stwierdzić, że w tym okresie instytucja wyzwolenia już ist­niała i że wcześni tyrani posługiwali się nią nieraz na wielką skalę, ze względów politycznych. W wieku V p.n.e. wyzwalanie niewolników stało się ogólnie przyjętym zwyczajem. Akt wyzwo-

wyzwoleńcy

798

wzdłużenie metryczne

lenia dokonywany był albo przez państwo, albo przez prywatnych właścicieli niewolników (zob. niewolnictwo). W, (apeleutheros) musiał obrać sobie swego ostatniego pana za patrona i za­stępcę prawnego (prostdtes). Patron dziedziczył po bezpotomnie zmarłym w. W umowie doty­czącej wyzwolenia mogły być nałożone na w. różnego rodzaju obowiązki na rzecz byłego pana (paramone), np. obowiązek przebywania przez określony czas w domu tego ostatniego i wy­konywania różnych prac. Patron miał prawo wymierzania w. kary cielesnej. Jeśli w. uchylał się od wypełniania swych obowiązków lub obrał sobie innego patrona, mógł być na podstawie skargi dike apostasiu byłego pana znowu oddany mu w niewolę. Jeżeli jednak były pan przegrał taki proces, w. stawał się wolny od wszel­kich obowiązków w stosunku do byłego pana. W Rzymie . Instytucja wyzwolenia znana była najstarszemu prawu rzymskiemu. Początkowo wyzwolony niewolnik nie stawał się człowiekiem całkowicie wolnym, a uprawnienia, które po­siadał w stosunku do niego jego dawny pan, były znacznie szersze niż w czasach historycz­nych. Stanowisko prawne w. (libertinus, a w sto­sunku do byłego pana—libertus) było uzależ­nione od jego wieku oraz od formy wyzwole­nia (zob. manumissio). Prawa obywatelskie »f. były ograniczone. Nie mogli sprawować urzę­dów i zajmować stanowisk kapłańskich, być członkami senatu czy też służyć w legionach, i nie mieli pełnego prawa głosowania w zgro­madzeniach publicznych. W dziedzinie prawa prywatnego podlegali władzy swego byłego pana (zob. patronus) i różnym ograniczeniom. Za cza­sów wczesnej republiki w., których liczba była dość znaczna, stanowili w Rzymie średnią war­stwę ludności, składającą się z rzemieślników, kupców, lekarzy, nauczycieli i niższych funkcjo­nariuszy państwowych. Niektórzy w. pełnili bar­dzo odpowiedzialne funkcje w domach i gospo­darstwach swych patronów. Pod koniec okresu republikańskiego właściciele niewolników zaró­wno dla podniesienia swego prestiżu społecz­nego, jak i z chęci zysku (znaczne kwoty płacone przez niewolników za wyzwolenie) nierzadko

dokonywali nowych masowych wyzwoleń. Wsku­tek tego wyzwolenie przestało być wyłącznie na­grodą za wierną i sumienną służbę, stało się zaś także furtką, przez którą do grona obywateli rzymskich przedostawały się najczęściej jednostki bezwartościowe i cudzoziemcy. Na próżno sta­rał się zapobiec temu cesarz August, wprowa­dzając ograniczenia wyzwoleń (lex Aelia Sentia i lex Fufia Caninid). Za czasów cesarstwa w. ce­sarscy pełnili bardzo odpowiedzialne funkcje administracyjne, przede wszystkim w kancela­riach cesarskich, co dawało im możność uzyski­wania wielkich wpływów politycznych. Praktykę obsadzania stanowisk administracyjnych w. ce­sarskimi ograniczył Hadrian, zastrzegając waż­niejsze stanowiska dla osób ze stanu rycerskiego. Na mocy przywileju cesarskiego (natalium resti-tutio, ius anuli aurei) w. mógł otrzymać pełne uprawnienia obywatelskie. W czasach poklasycz-nych, prawdopodobnie pod wpływem prawa greckiego i hellenistycznego, władza patrona nad w. została pod wieloma względami zwiększona. Justynian zniósł wiele dawniejszych ograniczeń wyzwolenia, przyznał w. pełne prawa obywatel­skie i zniósł zakaz zawierania przez wyzwoleniec małżeństw z niektórymi dostojnikami państwo­wymi.

wzdłużenie metryczne 1. wzdłużenie zgłoski w wyrazie posiadającym zbyt wiele zgłosek krótkich i dlatego niewygodnym do użycia w heksametrze daktylicznym, np. w wyrazie athónatos, złożonym z czterech zgłosek krótkich, wzdłużano zgłoskę pierwszą (ostatnia mogła być wzdłużona przez pozycję); zamiast niewygodnej do zastosowania w heksametrze formy Olfm-pojo ^--'——^ używano UlympoJo ———^, zamiast egnóese ——^ egnójese ———^J, itp. 2. wzdłużenie krótkiej zgłoski wygłosowej pod wpływem arsy, np. Horacy, Sermones I 5, 90: callidus Ht soledt umerfs portdre yidtor —^1^' l _\-/^/| _^v^ | - — | _^<^ | _ o (soleat za­miast soleat). Zjawisko to jest charakterystyczne dla heksametru daktylicznego; w innych miarach zdarza się tylko wyjątkowo. W heksametrze spotykamy je najczęściej w męskich cezurach, znacznie rzadziej w arsie innych stóp.

z

Zachalias z Babilonii, pisarz grecki z II w. n.e., autor (nie zachowanego) dzieła o charak­terze okultystycznym, które omawiało wpływ kamieni na losy ludzkie; dzieło to poświęcił Z. Mitrydatesowi, królowi Fontu.

Zachariasz z Gazy zwany scholastykiem, bi­skup Mityleny i chrześcijański pisarz z VI w. n.e., autor kilku biografii, m.in. — pustelnika Izajasza i Sewera z Antiochii (zachowanych w języku syryjskim) oraz zachowanej w syryj­skiej (zbiorowej) Historii świata i obejmującej lata 450 - 490 Historii Kościoła od soboru chal-cedońskiego. Ponadto zachował się duży frag­ment pisma Z. Przeciw Manichejczykom oraz (w całości) dialog pt. Ammonios, wzorowany pod względem formy na dialogach Platona i po­święcony problemowi wieczności świata.

Zacynthus zob. Zakynthos.

Zadrakarta (dziś Sari) jedno z głównych miast Hyrkanii, w odległości kilkunastu km na południowy wschód od Morza Kaspijskiego.

Zagreus (gr., dosł. rozszerzony) mit. przy­domek Dionizosa. Wg wierzeń orfików (zob.) Dionizos Z., syn Zeusa i Persefony, został roz­szarpany przez tytanów; Zeus połknął jego drga­jące jeszcze serce i spłodził Dionizosa ponownie. Mit ten w wierzeniach orfików wchodził w skład misteriów Demetry i Persefony.

Zakynthos (gr. Zakynthos, łac. Zacynthus) dziś Zante; dawniej Hyrie, wyspa na Morzu Jońskim, przy zachodnim wybrzeżu Peloponezu, z górą Elatos (może dzisiejsze Skopos). Wg Homera należała do państwa Odyseusza, była ośrodkiem handlowym, o czym świadczy założenie przez nią kolonii na Krecie. W r. 456 p.n.e. musiała przyłączyć się do Związku Ateńskiego, w czasach późniejszych dostała się pod władzę Filipa ni Macedońskiego. W r. 191 p.n.e. podbił Z. T. Kwinkcjusz Flamininus, zachowała jednak au­tonomię. W czasach cesarstwa rzymskiego zna­czenie gospodarcze Z. bardzo wzrosło. Stolica. wyspy, o tej samej nazwie, leżała na wschodnim wybrzeżu Z.

Zaleukos prawodawca w epizefiryjskiej Lok-rydzie w Italii w poł. VII w. p.n.e. (zob. Lokry-da); był on jednym z ąjsymnetów, tzn. obywateli cieszących się ogólnym zaufaniem, którym po­wierzano spisanie praw. Ustawodawstwo Z. było-prawdopodobnie wymierzone przeciwko nowo­powstającej warstwie kupieckiej, zabraniało po­średnictwa handlowego i zmuszało chłopów do-sprzedawania produktów bez pośredników. Nie uznawało również kontraktów pisanych, tzw. syngrafdj, wymagając dla utrzymania ważności umowy zawarcia jej w obecności świadków.

Żarna miasto w Numidii, na południo-zachód od Kartaginy; słynne ze zwycięstwa Scypiona. nad Hannibalem, które położyło kres II wojnie punickiej i zadecydowało o zwycięstwie Rzymian (r. 202 p.n.e.).

Zamoiksis Trak albo Scyta, niewolnik Pita­gorasa na Samos; wyzwolony powrócił do ojczy­zny, gdzie usiłował szerzyć swoje poglądy ety-czno-religijne. Po śmierci czczono go jako De­mona. Według Herodota żył ok. r. 560 p.n.e.

Zankle miasto na Sycylii, późniejsza (od r. 494 p.n.e.) Messana (zob.).

Zarangowie (gr. Zarangaj, iac. Zarangae, Sa-rangae) mieszkańcy Drangiany, na granicy z Arią, w Azji Mn.

zaślubiny zob. comubium, -wesele.

Zatybrze (trans Tiberim) część Rzymu poło­żona na lewym brzegu Tybru, zamieszkiwana przez ludność najuboższą, w r. 64 zniszczona pożarem, być może na rozkaz Nerona, który nosił się z planem przebudowy Z. '

Zawadzki Benedykt (1652 -1705) mówca i wier­szopis łaciński zw. Sarbiewskim pijarów, naśla-

Zea

800

Zenobia

dowca Horacego. Wydal m. in. Lyricorum libri IV et epodon Uber unus (Warszawa 1964).

Zea jedna z dwóch zatok na południowo--wschodnim wybrzeżu półwyspu Pireus, gdzie podobnie jak w Munychii, znajdował się port wojenny Aten.

zebrania ludowe zob. eklezja, comitium.

Zefir (gr. Zefyros, łac. Fcwonius) bóg wiatru zachodniego, syn Astrajosa i Eos, łagodny wiatr na „wyspach błogosławionych" w podziemiach Hadesu, był wysłańcem wiosny oraz opiekunem żeglarzy; kochanek Hiacynta i ojciec szybkono-gich rumaków Achillesa, Ksanthosa i Baliosa.

zegary w najdawniejszych czasach stosowano do mierzenia czy określania czasu z. słoneczne (gr. gn6mon, łac. solarium). Ustawiona pionowo wskazówka, rzucając cień, określała porę dnia. Z. słoneczne znano w starożytnym Egipcie gdzie rolę ich spełniały obeliski. W Grecji zaczęto stosować z. słoneczne ok. r. 500 p.n.e., wprowa­dzenie ich przypisywano filozofowi Anaksyman-drowi. Na płaskiej lub wypukłej powierzchni umieszczano pionowo wskazówkę, której cień wskazywał „godziny" na podzialce oznaczonej na powierzchni. W początkach z. taki służył do podziału na dwanaście części dnia (nie doby) w czasie zrównania dnia z nocą, lub w czasie przesilenia zimowego i letniego. Trudność w sto­sowaniu tego rodzaju z, w ciągu roku polegała na tym, że godziny w ten sposób wyznaczone były krótsze w okresie zimy, a dłuższe w lecie. Usiłowano usunąć tę trudność różnymi sposo­bami, np. przez zmianę podziału tarczy w za­leżności od pory roku. Witruwiusz wymienia różne typy z. słonecznych, podając też imiona ich wynalazców: półkolisty z. słoneczny miał wynaleźć Berossos; z. w formie czary lub pół­kuli Arystarch z Samos; z. płytowy, czyli kase­tonowy — Skopinas z Syrakuz. Innym rodzajem z. stosowanych w starożytności były z. wodne. Okresy czasu mierzono ilością wody, która przelewała się z jednego do drugiego zbiornika. Na tej zasadzie była zbudowana tzw. klepsydra (gr. kleptS kraść, hfdor woda: ilość wody, jaka „przekradła" się rurką), urządzenie według któ­rego określano czas wyznaczony mówcy na przemówienie. Z. wodne nastręczały te same trudności co i z. słoneczne: w zależności od pory roku trzeba było zmieniać ilość wody. Ktesibios (zob.) rozwiązał ten problem w ten sposób, że woda przelewając się z jednego zbior­nika do drugiego podnosiła strzałkę, wskazując

godziny na podzialce na walcu. Odstępy między liniami oznaczającymi godziny na podziałce były różne w zależności od pory roku. Co miesiąc walec obracano o Vi 2 części koła. Znane także były w starożytności z. sygnalizujące godziny dźwiękiem. Platon np. miał wynaleźć z., który automatycznie połączony był z piszczałką wy­dającą w regularnych odstępach czasu gwizd (na zasadzie ciśnienia wody). Znano także z. z figurkami, które w równych odstępach czasu wysuwały się, często wykonywując jakieś ruchy (np. walczyły ze sobą, tańczyły itp.). Prokopiusz z Gazy przekazał nam opis takiego urządzenia z ok. r. 500 n.e. Z. słoneczne czy wodne miały długo charakter urządzeń publicznych, nie sto­sowano ich na użytek osobisty. Nie wiemy, kiedy zaczęsto stosować z. słoneczne małych rozmiarów, jak zachowany np. w Muzeum w Moguncji. Był to z. rozmiarów naszych z. kieszonkowych, wykonany z kości słoniowej, z otworem na umieszczenie pionowej wska­zówki, dzięki której ustalano czas. Lekarz grecki Erasistratos miał mały zegarek wodny, który służył mu do obliczania czasu podczas badania pulsu chorego.

Zejlas najstarszy syn Nikomedesa I, króla Bitynii, pozbawiony przez ojca prawa do tronu na rzecz młodszego brata: uciekł do Armenii, skąd powrócił po śmierci ojca. Odzyskał tron, zginął w r. 236 p.n.e. z rąk Galów, wobec któ-•łrych usiłował prowadzić wrogą politykę, odmien­ną niż Nikomedes, ten bowiem opierał swoją siłę na Galach, którym odstąpi) Galację.

ZeleJa (gr. Zeleja) miasto w Troadzie u pod­nóża góry Idą, nad rzeką Ajzopos. Pod Z. zebrał Dariusz Kodomanus wojska przeciwko Aleksandrowi W.

Zenas prawdopodobnie z Afrodisjas, syn Ale­ksandra; grecki rzeźbiarz z początku II w. n.e., znany z sygnatury na marmurowym biuście mężczyzny datowanym na okres Trąjana (98-117) lub Hadriana (117 -138), znajdującym się w Rzymie w Muzeum Kapitolińskim.

Zenobia żona Odenatusa z Palmyry (poi. Ul w. n.e.), po którego śmierci objęła rządy w imieniu niepełnoletnich synów. Dzięki niepospolitemu ta­lentowi politycznemu i strategicznemu prowa­dziła zwycięskie wojny z wodzami rzymskimi, rozszerzając swą władzę na Egipt i Azję, tak że opanowała niemal cały Wschód. Cieszyła się uznaniem i sympatią poddanych. Kres jej pa­nowania położył Aurelian, który zdobył, a na-

Zenobios

801

Zenon

stępnie (w odwecie za wymordowanie zosta­wionej w mieście załogi) zburzył doszczętnie potężny gród Palmyry i wyciął w pień jego miesz­kańców. W r. 273 Z. dostała się do niewoli Rzymian i osadzona została w podarowanej jej posiadłości w Tibur. Karę za agresję i wywołanie wojny poniósł również doradca Z., filozof Lon-ginos, na którego zrzuciła winę.

Zenobios sofista, retor z n w. n.e., nauczyciel wymowy w Rzymie w czasach Hadriana, autor (zachowanego) greckiego zbioru przysłów w trzech księgach pt. Wyciąg ze zbiorów Didymosa i Lu-killosa z Tama; w dziele zachowany układ według gatunków literackich, z jakich przysło­wia pochodziły (komedie, liryka itd.). Z. prze­łożył także na język grecki dzieła historyczne Sallustiusza (o spisku Katyliny i o wojnie z Ju-gurtą).

Zenodoros 1. grecki giser i toreuta. Wykonał posąg Merkurego, prawdopodobnie dla galij­skiego plemienia Arwemów, oraz statuę Nerona (35 m wys.) w postaci boga słońca, która zo­stała umieszczona na dziedzińcu tzw. „Złotego Domu" (Domus aurea) tego cesarza w Rzymie. 2. uczony grecki z II w. n.e., matematyk, autor znanego nam z wyciągów dzieła Perl isometron schemdton (O figurach równej objętości), w któ­rym często cytuje Arehimedesa.

Zenodotos 1. Z. z Efezu (ok. 325 - 260), wy­chowawca Ptolemeusza Filadelfa, pierwszy dy­rektor Biblioteki Aleksandryjskiej (od ok. r. 269 p.n.e.), poeta i gramatyk grecki. Jako uczeń Fileta z Kos (zob.) zajął się opracowaniem tek­stów poetów epicznych (opracował krytyczne wydanie Iliady i Odyssei, i liryków Pindara i Anakreonta). 2. Z. z Chios, syn lub ojciec Menippa, grecki rzeźbiarz działający w drugiej poł. III w. p.n.e. w Knidos. Według źródeł lite­rackich wykonał tamże razem z Memppem wo­tum oraz posąg Sosibiosa z Aleksandrii, znanego urzędnika za panowania Ptolemeusza IV Filo-patora. Sam był twórcą posągu Diona poświę­conego Artemidzie. 3. Z. z Maiłoś, gramatyk grecki z II w. p.n.e., krytyk, przeciwnik poglą­dów Arystarcha z Samotraki, z którym pole­mizuje w traktacie Pojeoma (na temat utożsa­miania lekarza homerowego Pajeona z Apollinem). Z. komentował dzieło Aratosa, ponadto przypisuje mu się traktat Przeciw atetezom Ary­starcha. 4. historyk grecki z II w. p.n.e., autor jakichś dzieł historyczno-fantastycznych, mito­logicznych, o których brak bliższych wiadomości.

5. Z. z Trojzenu w Argolidzie, historyk grecki z I w. p.n.e., pisząc o Rzymie (miał też napisać historię Umbrii). Z dzieł jego posiadamy jedynie szczupłe fragmenty. 6. uczeń Proklosa (zob.), przedstawiciela neoplatonizmu z V w. n.e. Z. miał objąć po Proklosie kierownictwo szkoły ateńskiej, jednak przedwczesna śmierć stanęła temu na przeszkodzie.

Zenon 1. Z. z Elei, żył w połowie V w. p.n.e.;

przedstawiciel szkoły eleackiej, najwybitniejszy uczeń Parmenidesa (zob. eleaci), z którym udał się do Aten, ażeby poznać Sokratesa, Arystoteles nazywa Z. wynalazcą dialektyki. Z dzieła jego O naturze (Per! fyseos) zachowały się drobne fragmenty; lepsze pojęcie o nim dają wzmianki u Platona (w dialogu Parmenides) i u Arysto­telesa. W pismach swoich bronił eleackiej teorii o jedności i niezmienności bytu. Słynne są jego 4 argumenty przeciw ruchowi. Spośród nich powszechnie znane są o Achillesie i o strzale:

Achilles nie dogoni żółwia, ponieważ najpierw musi przebyć połowę drogi, potem połowę po­zostałej, i tak w nieskończoność. Lecąca strzała w chwili teraźniejszej się nie porusza, lecz spo­czywa w powietrzu, i tak samo w każdej chwili następnej, a ponieważ czas składa się z chwil, strzała nie może się poruszać lecz spoczywa. Z. jest również autorem argumentów przeciw mnogości: twierdził, że byt nie może być mno­gością, ponieważ mnogość jest sprzeczna i nie może istnieć. Z. miał zginąć w walce z tyranem Elei, Nearchem. 2. Z. z Kition na Cyprze (ok. 336-264 p.n.e.), filozof, założyciel szkoły sto­ickiej (zob. stoicyzm), uczeń cynika Kratesa oraz Megarejczyków: cynizującego Stiipona i scep­tyka Diodora Kronosa. Około r. 295 zaczął na­uczać w Atenach, w Stoa Pojkile. Z. zyskał sobie w Atenach wielkie uznanie, cieszył się przyjaźnią Antygona Gonatasa, władcy mace­dońskiego. Dzieła Z. dotyczyły zagadnień etyki (O życiu według natury; O instynkcie, czyli O naturze człowieka; O obowiązkach; O namięt­nościach), fizyki (O całym świecie; O wzroku, O nauce pitagorejskiej), literatury (Problemy do­tyczące Homera; O słuchaniu poetów; Wspomnie­nia o Kratesie i in.). 3. Z. z Tarsos, uczeń i na­stępca Chryzyppa (zob.); pisma jego nie zacho­wały się. 4. Z. z Rodos, historyk w pierwszej poł. II w. p.n.e., znany z historii Polibiusza, który krytykuje u Z. przesadny patriotyzm lo­kalny i nadmiar efektów stylistycznych. 5. Z. z Sydonu (I w. p.n.e.) zwany „koryfeuszem epi-

si — Mała encyklopedia kultury antycznej