Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

3. Boz ulus.

Boz ulus arasındakı bəydili qolunun Şimali Suriyada ya­şayan ana bəy­di­li boyundan ayrılmış bir oymaq olduğunu əv­vəlcə demişdik. Qanuni döv­ründəki boz ulus arasında yaşayan bəydili oymağı 200 vergi evi qədərdir. II Səlim zamanında bu oymaq daha qüvvətli bir təşəkkül halına gəlmişdir. Do­ğan və digər kəndxudaların tabeliyində olan həmin oymaq o zaman (II Sə­lim dövründə) 615 vergi evinə malik idi².

996-cı ildə (1587/1588) bu bəydili oymağının başçıları Uşaq, Məhmət və Doğan oğ­­luna bir fərman göndərilmişdi¹. Fərmanda onlardan tələb edi­­lir­di ki, dövlətə qarşı üsyan etmiş və soyğunçuluğa qurşan­mış Rəhbə bəyi Əb­dürrəhman ilə Ruha (Urfa) bəyi Zöhrabı ya­xalamaq vəzifəsi tapşırılan keç­miş Rəqqa bəylərbəyisi Məhmət paşaya kömək etsinlər.

4. Tarsus.

Bu bölgədəki varsaq boylarının ən böyüklərindən biri olan kusun təşək­külü arasında 54 vergi evli bəydili adlı bir oymaq görünür. Bu oymaq Qanu­ni dövründə sahib olduğu bəzi tar­lalarda əkinçiliklə məşğul olurdu².

5. İç-el.

Bu bölgədəki əsas oymaqlardan biri də bəydili boyuna mən­­subdur. Bu oymağın hələ II Bəyazid dövründə ümumiy­yət­lə Gülnar qəzasına bağlı olan kəndlərdə yerləşdiyi bilinir. Sayı 14-ə çatan bu kəndlərin bir qismi köhnə adı­nı indi də sax­layır. Həmin bəydili kəndləri bunlardır: Qara ağac (46 vergi əhalisi olan), Ulu kaşağı (39), İncircək (32), Bərçəm (25), Əmir­hacı (22), Qaraca viran (52), Quru dərə (19), Ləpə (62), Dır­naqlı (35), Gerçəlik (7), Ulu çir (95), Yas pınarı (8). Bun­lardan başqa, bu bəydili oymağının hələ otu­raq həyata keçmə­miş bir qolu da vardı ki, o, İç-el sancağı daxilində dağı­nıq hal­da yaşayırdı³.

İç-el sancağında yaşayan bəydililərin başçısı olan ailə dəf­tərlərdə övladi-bəydili, yəni bəydili oğulları adlanır.

6. İran bəydililəri.

Şimali Suriya türkmənlərinin səfəvi dövlətinin yaradılma­sında şamlu adı altında iştirak etdiyini əvvəlcə söyləmişdik. Hə­lə Şah İsmayılın atası Şeyx Heydər zamanındakı səfəvi mü­rid­ləri arasında şamluların qələbəlik bir halda olduqları bilinir.

Səfəvi dövlətinin bel sütununu təşkil edən türk boylarından ən əsası olan şamlu boyu bəydili, inallu (sonralar inanlu) və xu­dabəndlu (xarbəndəlu) oba­­larından meydana gəlmişdi. Daha son­ra bu boya avcı, balabanlu, biçərlu, ərəbgirlu və kəramətlu kimi obalar da qarışmışdır.

Daha əvvəl də deyildiyi kimi, şamlular Şah Abbas dövrün­də bütün qı­zılbaş boylarını ötərək birinci dərəcəli mövqeyə çıx­mışlar. Bu dövrdə ən çox əmir verən onlar idilər. Şamlular Şah Abbasın xələfi Şah Səfi zama­nında da öz mövqelərini mühafizə etmişlər.

Şamlular arasındakı bəydili qolu bu boyun hakimi və hərə­kətverici obası idi. Səfəvi dövlətinin qurulmasında iştirak etmiş şamlu Əbdi bəy və onun oğlu məşhur Durmuş xanın bəydilidən olması ehtimalı güclüdür.

Şah Təhmasibə qarşı səltənət davasına qalxan qardaşı Al­xas Mirzənin adam­larından olub sonra ondan ayrılaraq Təh­ma­sibin tərəfinə keçən Bərəkət Xəlifənin bəydilidən olduğu mə­lumdur¹. Sultan Məhəmməd dövründəki əmirlərdən Əhməd bəy də bəydilidən idi. O, 1002-ci ildə (1593/1594) Şah Ab­bas tə­­rəfindən Lahican darğalığına təyin edilmişdi². Bir az yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Şah Abbas şamlu boyunun bəylərinə xüsusi rəğbət bəsləyirdi. Onun dövründə bu boydan böyük əmirlər ye­tişmişdi.

Bəydili obasına mənsub şamlu əmirlərindən (yuxarıda adı çə­kilən Əh­məd bəydən başqa) beş qardaş vardı ki, onlar Şah Ab­basın müqərribləri sıra­sına daxil idilər. Beş qardaş bunlar­dır: Məhəmməd bəy, Heydər bəy, Saru bəy, Qapan bəy və Zey­nal bəy. Onlardan biri - şahın yaxın adamı Məhəm­məd bəy 1022-ci ildə (1613/1614) öləndə malı-mülkü anabir qardaşı, hə­rəmin eşik ağası Heydər Sultana qalmışdı³.

Heydər Sultan özü 1028-ci ildə vəfat etmiş və zəngin sər­və­ti oğlu Nurid­dəhrə qalmışdı. O, sevimli bir gənc idi⁴. Nuriddəhr bu dövrdəki bəzi səfər­lər­də iştirak etmişdir⁵. Saru bəyə gəlincə, o, 1011-ci ildə (1602/1603) os­man­lı ordusu ilə müharibədə igid­lik göstərmişdi. Özü 1021-ci ildə (1612/ 1613) Saru-Gürkan və Ganə-rud (Kirmanşah bəlgəsində) hakimi olub, 1033-cü ildə (1623/1624) Hillə hakimliyinə təyin edilmişdi⁶. Onun qardaşı Qapan Sultana 1018-ci ildə osmanlılardan geri alınan Urmiya qalasının hakimliyi verilsə də, 1024-cü ildə (1615) məsuliy­yət­sizliyi üzündən qala kürd­lərin əli­nə keçmiş, o isə qardaşlarının hörmətinə görə sadəcə vəzifəsindən azad edil­mişdir⁷. Zeynal bəy də Şah Abbasın yaxın adamlarından biri və tuşmal­başı idi. Hökmdarı tərəfindən sevilən Zeynal bəyin Şah Abbasın vəfatı za­manı eşik ağası və eyni zamanda Rey hakimi olduğunu bi­li­rik⁸.

Şah Abbas dövründəki bəydili bəylərindən biri də Gün­doğ­­muş Sultan idi. O, Şah Abbasın I Bağdad səfərində Kərkük yö­rə­sindəki Tavukda idi. Bu­­­­­radan şahın hüzuruna gələn bu bəy­­dili əmiri onun xidmətinə girmiş və sul­tanlıq ünvanı almışdı. Gündoğmuş Sultan Azərbaycanın müxtəlif yerlə­rin­də dirlik sa­hibi idi⁹. Şah Abbasın xidmətinə girən Gün­doğmuş Sultan və ona tabe bəydililərin boz ulus arasında ya­şayan bəydili oy­ma­ğından olması ehtimalı böyük­dür. Şah Ab­basın xələfi və oğ­lu Şah Səfi zamanında (1628-1642) yuxa­rıda adını çəkdiyimiz Zey­nal bəy səltənət vəkilliyi mövqeyinə qədər yüksəlmişdi. Ancaq o, 1039-cu ildə (1630) sədr-əzəm Xosrov Paşaya məğ­lub olduğu üçün öldürülmüşdür¹.

Bu dövrdəki bəydili əmirlə­rindən biri də Nəqdi bəy idi. Onun Zeynal xan­la qohum olub-olmadığı bilinmir. Şah Səfinin hökmranlığının ilk illərin­də fərraşxana darğası olan Nəqdi bəy xanlıq rütbəsi ilə 1042-ci ildə (1633/ 1634) Mərv, həmin ildə Kuh-Giluyə hakimliyinə təyin edilmişdir. Bağdadın 1637-ci il­də IV Sultan Murad tərəfindən geri alınması zamanı os­manlı or­du­suna əsir düşmüşdür. Buna görə də Kuh-Giluyə valiliyinə fərraş­xana darğası olan oğlu Zeynal bəy təyin olunmuşdur, fər­raşxana darğalığı isə mərhum Zeynal xanın oğlu Heydər bəyə verilmişdir².

II Abbasın (1642-1667) hökmranlığının ilk illərində yuxa­rı­da adı çəkilən Saru bəyin oğlu Səfiqulu bəy Sultaniyyə və Zən­­can hakimi olmuşdur³. Daha əvvəl də deyildiyi üzrə, XVIII əsr­də şamlu boyu digər bir çox boylar kimi zəifləmiş, buna görə də həmin əsrdə bu boydan az əmir çıxmışdır. Onların arasında bəydilidən əfşar Şahrux Sultanın xidmətindəki Mə­həm­məd Za­man xanı və Mustafa xanı qeyd etməyə dəyər⁴. XVIII əsr təz­ki­rəçisi Lütfəli bəy də bəydilidəndir. Yuxarıda adı çəkilən Mus­tafa xan Lütfəli bəyin əmisi və ya əmisi oğlu idi⁵.

Şamlu boyunun inallu (inanlu) obası şahsevən kimi öz var­lığını bu gü­nə­dək davam etdirmişdir. Hazırda Həmədan bölgə­sində hamılıqla oturaq həya­ta keçmiş və kəndlərdə yaşayan qa­ragözlü oymağının şamluların qalığı ol­duğu bilinir, ancaq şam­lunun hansı obasından və ya obalarından olması hə­lə təyin edil­mə­mişdir. İndi İranda bəydili adında əhəmiyyətli bir təşəkkülə təsadüf edilmədiyi üçün, ehtimal ki, qaragözlülər bəydililərin törəmələridir.

Bu fəslə son verərkən Ətrək və Gürkan çayları arasında ya­şayan türk­mən göklən (göylən) icmasına mənsub oymaqlardan birinin də bəydililərdən olduğunu bildirək. Bu bəydili oymağı 1863-cü ildə aşağıdakı qollara ayrıl­mışdı: pank, aman xoca, bo­ran və qarışmaz. Ancaq göklən bəydili oymağı­nın əhalisi o qədər də çox deyildi. 1840-cı ildə bu oymağın 400 ailədən iba­rət olduğu bildirilir. Bu oymağa çaku bəydili də deyilir⁶.

12. KARKIN

Kaşğarinin bəzi xüsuslarda digər boylara bənzəmədikləri və xalaç şək­lində ayrı bir ad daşıdıqlarını söyləyərək siyahısına salmadığı iki boydan bi­ri karkın boyudur. Ancaq bütün bunlar­dan asılı olmayaraq, karkın boyu oğuz­ların tarixində mühüm rol oynamış bir təşəkküldür. XVI əsrdə Ana­do­lu­da bu boya aid 62 yer adı təsbit edilmişdir. Həmin rəqəmə görə karkın bo­yu si­yahıda beşinci yer tutur¹. Bu boy dəftərlərdə karkın, qar­kın, kar­kun və karqun şəklində müxtəlif imlalarla yazılmışdır. XVI əsrdə Anadoludakı kar­kın oymaqları əsasən Hələb türk­mənləri, boz ulus, dulqədirli ulusu ilə Ha­mid (İsparta) san­cağında yaşa­mışlar.

1. Hələb türkmənləri.

Hələb türkmənləri arasındakı karkın oymağı 193, 71 və 41 nə­fər vergi mü­­kəlləfiyyətli əhalisi olmaq üzrə üç qola ayrılmış­dır. Axırıncı qolun də­və­çi­lər adlandığı da qeyd olunmuşdur. 978-ci ildə (1570) bu oymağın ən bö­yük qolunun Antəb və Rumqala tərəflərində yaşadığı bilinir. XVIII əsrin or­talarına doğ­ru karkınlar oturaq karkın və köçəri karkın olmaq üzrə hə­yat tər­zinə görə iki qismə ayrılmışlar. Həmin dövrdə köçəri karkınların 218 vergi evi vardı. Oturaq karkınlar isə 74 evli və 23 subaydan ibarət idilər. Bunlar­dan başqa, 6 evli kiçik bir kar­kın oymağı Hələb şəhərində, üç evlik kiçicik bir karkın icması da ivəgi oymağına aid bir kənddə yerləşmişdir. 11 ev­lik di­gər bir karkın icmasının Şam vilayətində Aralıq evi adını daşıyan bir yerdə ya­şadığı bildirilir².

2. Boz ulus.

Boz ulusdakı karkın oymağı da üç qol halında olub ikisi boz ulusda, biri də onun dulqədirli təşəkkülü arasında idi³.

3. Dulqədirli.

Bu el içində yaşayan karkın oymağı Hələb türkmənləri ara­sında əhali baxımından daha qələbəlikdir. Ancaq bu karkın oy­mağı sıx halda deyil, da­ğı­nıq vəziyyətdədir. Bu oy­ma­ğın qolla­rından ən böyüyü dulqədirli ulusunun böyük oymaqlarından biri olan doqquz, digər adı ilə bişanlu boyunun bir oba­sını meydana gətirir. Bu oba boyun bir çox obaları kimi cənubdakı Kar­qılıq yörəsində yaşayırdı⁴. Doqquzlar arasında karkın oba­sı­nın olma­sı yəqin ki, bu iki təşəkkül arasındakı qəbiləvi qo­humluqla əla­qədardır. Dulqədirli eli içindəki karkın oymağının bir qolu da Dədə Karkın adlı bir şeyxin Köksün­də yerləşən zaviyəsinə xid­mət edir. Ehtimal ki, Dədə Karkın XIII əsrdə ya­şamışdır.

Hacı Bəktaş Vəlinin «Vəlayətnamə»sinə görə¹, o, Boz-oxda türkmən için­də Qırşəhirə gedərkən kəramətinə şahid olduğu Ha­cı İbrahim adlı bir çobanı ərənlik mərtəbəsinə çatdıraraq onu boz-ox və üç-ox arasına gön­dər­mişdir. Hacı İbrahim boz-ox və üç-ox arasında ünlü bir şeyx kimi tanındı. Bu təriqət adamının niydəli Qazı Əhmədin əsərində adı çəkilən Hacı İbra­him ol­ma­sı ehtimalı var².

Yenə «Vəlayətnamə»yə görə³, Hacı İbrahimin ölümün­dən sonra onun oğulları ilə Dədə Karkının oğulları arasında geyik də­­risindən olan tac üs­tün­də ixtilaf düşdü. Nəticədə Dədə Kar­kının oğulları qalib gəldilər, geyik dəri­sin­dən tac qoymaq onla­ra və onların müridlərinə müyəssər ol­du. Yəqin ki, Gök­suda za­viyəsi olan Dədə Karkın elə bu Də­də Karkındır. Ancaq onun mə­­zarının harada olması haqqın­da heç bir qeydə təsadüf edil­məmişdir. Üs­təlik, Biləcik yörə­sin­də və Mardinin cənubunda da Dədə Karkın adlı gənclər vardır.

4. Çuxurova.

Tarsus bölgəsində yurd salmış məşhur kusun boyu arasında 24 evlik kar­kın adlı bir oba olduğu kimi, Adanının şimalında yurd salmış dündarlı boyu arasında da bu adda bir oba vardır.

5. İç-el.

II Bəyazid dövründə Silifkə yörəsində yaşayan böyük boz-doğan boyu obaları arasında 48 nəfər əhalisi olan (vergi verən) karkın adlı bir oba yaşa­maqda idi⁴.

6. Hamid və Təkə sancaqları.

Hamid sancağının Əyridir yörəsində yaşayan yörüklər ara­sında 250 nə­fərlik vergi mükəlləfiyyətli bir karkın oymağı var­dır. Ancaq bu karkın oy­mağının böyük qaramanlı boyuna bağlı olduğu göstərilir⁵. XVI əsrdə eyni adlı bir oymağın da Təkədə yaşadığı bilinir. 1102-ci ildə (1691) Rəqqa əya­lətinə yerləşdirilən bəydili oba­ları arasın­da karkın adlı bir obanın adı çəkilir⁶. Bu, yuxarıda bəhs olunan köçəri kar­kınlar ola bilər. Səyyah Nibur⁷ Antəb böl­gəsində olan Dədə Karkın (Dədə Karkın) adlı bir oymağın varlığını xatır­ladır. Bu bəhsi bitirməzdən əvvəl teymurilərdən Babur Mirzənin (ölümü: 861-1456) Astarabad valisi olan Baba Həsənin Kar­kın nisbəsini daşıdığı mü­şahidə edilir ki,¹ bu, onun karkın boyuna mənsub olduğunu göstərir.

13. BAYINDIR

Rəşidəddinin «Oğuznamə»də yazdığına görə, Oğuz xanın nəvəsi Dib Yavku xanın bəylərindən Tülü Xoca və Ala Atlı Ki­şi Donlu Kayı İnal Yab­ğunun naibi Döngür oğlu Ərki bayındır boyundan idilər. Ərki, kül ərki xan ünvanı ilə Kayı İnal Yab­ğu­nun oğlu Tuman böyüyənə qədər hökm­darlıq et­miş, sonra oğuz taxtını Tumana vermişdir. Tuman isə 100 gün yabğuluq et­dik­dən sonra öz arzusu ilə taxtı kül ərkinin qızından olan oğluna vermişdir. O isə Tikən Bilə Ər Biçəgən Kayı Yabğu ləqəb və ünvanı ilə hökmdarlıq et­mişdir².

Rəşidəddinin «Oğuznamə»də yazdığı bu sözlər üç-oxların əsil boyu olan bayındırların əski oğuzların tarixində mühüm rol oynadıqlarını göstərir. Bi­lindiyi kimi, Dədə Qorqud dastanla­rın­da oğuzların başçısı Qamğan oğlu Ba­yındır xandır. Ehtimal ki, bu, ağqoyunlu xanədanını yüksəltmək üçün das­tan­lara ozan­lar tərəfindən sonra əlavə edilmişdir. Ancaq Bayındır xanın ata­sına nə üçün Göy xan deyil, Qamğan adı verilməsini heç cür izah etmək mümkün olmur.

Təhrir dəftərlərində 52 kənd və əkinliyin Bayındır adını da­şı­dığı görü­nür³. Onlar da digər boyların adları kimi, Anado­lu­nun qərb və orta bölgə­lə­rin­dədir. Bu yer adlarından başqa Ada­nanın Haruniyyə qəzasının qərbindəki bir nahiyə də Bayındır adlanır. O zamanlar bir yörənin (nahiyə­nin) hər hansı bir oyma­ğın adını daşıması əksər hallarda orada yaşayanların hamısının və ya çoxunun eyniadlı oymağa mənsub olduğunu göstərir. Həmin Bayındır nahiyəsinin adı bu gün də qalır. İndi İzmirə bağ­lı olan Bayındır qəsəbəsi XVII əsrdə də vardı. Övliya Çələ­bi bu qəsəbənin öz adını Orxan Qazinin oraya yerləşdirdiyi ba­yandırlardan aldığını yazır⁴. Bunun bir xalq rəvayəti, yaxud Övliya Çələbinin özünə məxsus izahat olduğu bilinmir.

XVI əsrdə Anadoludakı bu yer adlarından başqa, həmin öl­kədə bu boya mənsub bəzi oymaqlar da vardı ki, onların ən mü­hümləri Hələb türkmənləri arasında və Tarsus bölgəsində ya­­şayırdılar.

1. Trablis-Şam.

Trablis-Şam yörəsində yaşayan türkmən oymaqları arasında əhalisi sey­rək olan bir bayındır oymağına təsadüf edilir. 25 ver­gi evindən ibarət olan bu oymaqdan başqa Xıns ül-əkrab ət­ra­fında bayındır adlı 15 evlik bir oymaq da müşahidə olunur.

2. Hələb türkmənləri.

Hələb türkmənləri arasındakı bayındırların sayı II Səlim dövründə vergi mükələfiyyətli 250 nəfər idi. Hüseyn Kətxuda­nın idarəsindəki bu oymağın kiçik bir qolu da eyni dövrdə An­təb bölgəsində yaşayırdı¹.

3. Yeni-el.

Yeni-eldəki bayındırlar Hələb türkmənləri arasında yaşayan bayındır­la­rın bir qoludur. Bu qol da özlüyündə iki qola ayrıl­mışdır. 125 nəfər vergi ve­rən əhalisi olan birinci qol Bay Qoca adlı bir kəndxudanın buyruğunda, 111 nəfər vergi verən əhalisi olan ikinci qol isə Hələb türkmənlərinin başçısı Hüseyn Kətxu­danın oğlu Savçının idarəsi altındadır². Yeni-eldəki bayındır­la­­rın 1688-ci ildə baraqlarla və digər bəzi oymaqlarla birlikdə Si­vas əya­lə­ti­nə tabe bir yerin tarlalarını öz heyvanlarına yedir­dik­ləri və evlərini yandır­dıq­ları xəbər verilir³. Bir az sonra onların Rüstəm Kətxuda oğlu Xalid bəyin rəhbərliyi altında 1101-ci il­də (1690) Avstriya səfərinə çağrıldıqları mə­lum­dur⁴. Bir il son­ra bayındırlara Rəqqa bölgəsinə yerləşmək əmr olunmuş­dur⁵. Ancaq onlar çox keçmədən yerləşdikləri yerlərdən qaç­sa­lar da,⁶ yaxa­la­nıb təkrarən Rəqqaya göndərilmişlər. Bundan son­­­ra Rəqqa bölgəsində qa­lan ba­yındırlar bəydili, cərid və di­gər boylarla birlikdə ərəb və kürd əşirət­lərinə qar­şı vuruşmuşlar.

Bayındırlar XIX əsrdə bəydili və baraqlar kimi Antəb böl­gə­sinə gələrək burada kəndlər salmış və yerləşmişlər. Hazırda onlar 5 obaya ayrılmışlar. On­lardan biri - keçmiş bəyləri Xalid bəyin adını almış xalidli obası Su­ri­yadakı Çobanbəyli kəndində yaşayır. Bu bayındırlar babalarının Sivasdan Rəqqaya sürul­muş olduqlarını hələ də unutmamışlar⁷.

4. Boz-ox.

Bu bölgədə bir bayındır oymağı yaşasa da, onun haqqında məlumatımız çox azdır.

5. Tarsus.

Tarsus bölgəsində yaşayan və XIV-XVI əsrlərdə varsaq ad­la­nan türk­mən icması boy adları ilə kusun, ulaş, qum-təmür, göy­çəlü və əlvanlı kimi bir sıra təşəkküllərə ayrılmışdı. Adı çə­kilən təşəkküllərdən ulaş boyu 7 oba­dan meydana gəlmişdir ki, onlardan biri də bayındır obası idi. Bu bayın­dır­ların hələ 925-ci ildə (1519) qırx obacığa ayrıldığı bilinir¹. Hər biri müstəqil tar­lalara sahib olan bu obacıqların əhalisi birlikdə 828 nəfərdir (vergi verən). Bu rəqəmi 5 elə vursaq, bayındırların cəmisi 4.140 nəfər vergi mükəllə­fiy­yətli əhalisi olduğu barədə təxmini rəqəm əldə etmək olar.

6. İç-el.

II Bəyazid dövründə Silifkəyə bağlı Təkə kəndində 112 ver­­gi evi olan bir bayındır oymağı yaşayırdı².

7. Təkə, Hamid, Məntəşə.

Bu bölgədəki yörüklər arasında bayındır adını daşıyan bəzi kiçik oymaq­lara təsadüf edilir. Təkədəki bayındır adlı oymaq­lardan 37 nəfər əhalisi olan oymaq Elsuz Piri, 25 nəfər əhalisi olan isə Tülü Bayındır şəklində zikr edilir.

Hamid sancağındakı 41 nəfərlik bayındır oymağının digər adı da il-ars­lan­dır. Məntəşə sancağındakı bayındır adlı oymaq isə təkə-saru adlı bir oy­maq­la birlikdə yazılmışdır. Bu sonuncu oymaq Məntəşədəki böyük xorzum oymağına tabe idi³. Təkə, Hamid və Məntəşədə təsadüf edilən bu kiçik ba­yındır oymaq­ları ehtimal ki, öz adlarını şəxslərdən almışlar. Bayındır adının XV-XVI əsrlərdə şəxs adı kimi işləndiyini yuxarıda bildirmiş­dik.

8. Xəzərarxası türkmənləri.

Bayındırlardan bir oymaq da göklən ulusu arasında yaşa­yırdı. Vam­be­ri­yə görə⁴ bu bayındır oymağı qalayçı, görük ya­pağı, yadçı, kəşir (?), ya­sa­ğa­lıq-törəng kimi qollara ayrılırdı. İndi bayındırların yurdu İran torpağın­dadır⁵.

Bayındır boyunun türk tarixindəki ən mühüm rolu onun Anadolunun fəthində və məskundaşdırılmasında iştirakından sonra ağqoyunlu dövlətini qur­masıdır. Buna görə ağqoyunlu xanədanına türk qaynaqlarında bayındırlı, fars qaynaqlarında bayındıriyyə adı verilir. Ağqoyunlu xanədanı Bayındır xa­nın nəsli olmaqla fəxr edirdi. Həmin xanədan ağqoyunlu dövlətinin son dövr­lərində xeyli qələbəlik idi, lakin onların mühüm bir qismi taxt-tac uğ­run­da mübarizədə tələf olmuşdu. Türkiyədə bu xanədana mənsub olanlardan bəzilərinin nəsli bu günə qədər da­vam etmişdir.

Türkmən İskəndər bəyin sözlərindən belə çıxır ki, xanədan üzvlərindən bir qismi də səfəvilər zamanında İranda yaşamış­dır. Səfəvi hökmdarının on­la­rı məhv etməməsi heyrət doğu­rur. Sə­fəvi dövründəki ağqoyunlu ailəsinə mənsub olanlar­dan Mu­rad bəy Bayındıriyyə Türkman ilə Məhəmməd Za­man Sultan Ba­yın­dıriyyə Türkmanı tanıyırıq. Şah Abbasın ən etibarlı xatunu Murad bəyin qızı idi. Məhəmməd Zaman Sultana gəlincə, özü və ailəsi yəzdli olub yaxşı təhsil gördüyü bildirilir. Şahın yaxın adamlarından olan Mə­həmməd Zaman Sultan 1015-ci ildə (1606/1607) ölmüşdür¹.

14. PEÇENEQ

Bu adda X-XI əsrlərdə Qara dənizin şimalında və Balkan­lar­da mühüm si­yasi rol oynamış bir türk qövmünün olduğunu bilirik. Bundan başqa, XI əsrdə peçeneq adlı bir oğuz boyu da vardı. Kaşğari türk peçeneq qövmü ilə oğuz peçeneq qövmünü bir-birindən fərqləndirir². Bu ad eyniliyi ancaq iki şə­kildə izah oluna bilər.

1. Hər iki təşəkkülün eyni ad daşıması sadəcə bir təsadüf­dür.

2. Oğuz peçeneq boyu türk peçeneq qövmünün bir parçası olub oğuz­la­rın tabeliyi altına girmiş, vaxt keçdikcə oğuzların bir boyu halına gəlmişdir. Ancaq nə Kaşğarinin, nə də Rəşid­əd­dinin xəritələrində bu ehtimala aid bir dəlil yoxdur. Üstəlik, bu boy bayındır, çəpni və çavuldurlardan fərqli olaraq, Oğuz xanın dördüncü oğlu Göy xana bağlanmır. Peçeneq boyuna aid təhrir dəftərlərində ancaq 4 kənd adı görünür ki,³ onların hamısı digər boylara aid çoxlu yer adları kimi Ankara sancağında yerləşir. Bu münasibətlə Ankara bölgəsində səlcuqlu fəthindən bəri çox qələbəlik bir türkmən elatının yaşadı­ğına bir daha diqqəti cəlb edək. XII əsrdə Ankara türkmənlərinin şöhrəti Xo­rasana qədər yayılmışdı.

Ankara sancağındakı peçeneq kəndləri Yabak ova, Murtəza ova və Qə­sə­bə qəzalarında yerləşir. Kəndlər indi də əvvəlki ad­la­rını daşıyırlar⁴. Bun­lardan əlavə, Ankaraya bağlı Şərəfli Qoç-hisar yaxınlığındakı bir vadi də Pe­çeneq özü (peçeneq va­disi) adlanır. Lakin indi bu vadidə Yeni-elə bağlı türkmən kənd­ləri yerləşir. Müasir dövrdə peçeneq yer adlarından ikisi Ma­raşın Əl­bistan qəzasında, dördü isə Konya bölgəsindədir. Bunlardan başqa, Ak­saray qəzasında (Konya) Beçeneq adlı bir tarlanın, İs­parta bölgəsində isə iki yer adının var olduğu məlumdur⁵. Üs­təlik, biri Su şəhərinə (Sivas), digəri də Əmir dağına (Afyon) tabe Peçenə adlı iki kənd var ki,¹ onların bu boy­dan olduq­la­rı­na şübhə yoxdur.

Rəşidəddinin peçeneq boyunun adını biçənə şəklində yazdı­ğını bilirik. XVI əsrdə peçeneq adlı oymaqlara gəlincə, onlar Hələb türkmənləri, Tarsus varsaqları və atçəkənlər arasında yaşamışlar.

1. Hələb türkmənləri.

Qanuni Süleymanın hakimiyyətinin ilk illərində bu icma ara­sında yaşa­yan peçeneqlər ayrı-ayrı kəndxudaların buyru­ğun­da olmaq üzrə dörd qola ayrılmışlar. Bunlardan Süleyman Kət­xudaya tabe peçeneq qolunun 34 vergi evi, Əhməd, Mustafa və Əli kəndxudaların idarəsindəki peçeneq qollarının da 57, 67 və 109 nəfər vergi ödəyən əhalisi vardı. Onlar Hələb türkmən­lə­rin­dən olsalar da, yurdları o zamanlar Maraşa, indi isə Adanaya bağlı Ha­ru­niyyə qəzasındakı Bayındır nahiyəsində yerləşirdi. Bununla bərabər, onlara məxsus tarlaların Bulanıq (Bağça) və cənubda kınık torpağındakı Yarpıza qə­dər uzandığı bilinir. Peçeneqlər bu tarlalarda əkin əkir, çəltik (düyü) yetiş­dirirdilər. Bu əkin sahələrinin ən əsasları bunlardır: kənə günəş, pürnək (?), sis­ca, saqqızcıq, quzu dərəsi, təfkur bürcü (Xudu dağında), daşlıca eniş, ça­nax alanı, uşacuq pınarı, fındıq, böyük saqqız, incugəz, bərkəşlik, ovacıq pı­narı, göy pınar, yarpız, hüseynlər (Sarvandı-qaypaq qalası yanında). Peçe­neq­lərin Xızır Hacı, şah Məlik (digər adı: Əli Kətxudalı, yuxarı­dakı Əhməd Kətxudanın oğlu), ekiz və yad bəylu qolları Haruniyyənin şimal-şərqindəki Xudu dağında yaylağa çıxırdı. Bu qollardan yalnız yad bəylü eyni zamanda Xudu dağındakı təfkur bürcündə qışlayırdı, ora­da da yaylağı vardı. Digər tərəf­dən Şah Məlikin bir qolunun da Sarvandı dağında yaylağa çıxdığını bi­lirik.

1530-1540-cı illər arasında peçeneqlərin vergi ödəyən əha­li­sinin sayı 473-ə, 978-ci ildə isə (1570) 722-yə çatmışdı. Onlar bu son tarixdə aşağı­da­kı qollara ayrılmışdılar: İsa hacılu (82 vergi evi), boyacılu (9 vergi evi), ekizlər (97), piri bəylü (142), şah məliklü (31), habillu (3), ekiz (5), digər boyacılu (7), si­pa­hilər (39). Bunlardan vergi ödəyən 7 nəfərlik boyacılu Əl­bis­tana bağlı Göyərçinliyə yerləşmişdi. Peçeneqlər vaxt keçdikcə yeni kənd­xudalarının adı ilə adlanmışlar.

993-cü ildə (1585) Maraş və Göyərçinlik qazılarına göndə­rilən bir fər­manda² peçeneq tayfasından Seyid Qazı və Qanlı Məhmədin quldurluq edə­rək peçeneq tayfasından Həsən Əli Fakihi öldürdükləri, eyni tayfadan Qara Əhməd oğlu Musta­fa­nın və Seyid Vəqqasın evini taladıqları yazılaraq, gü­nahkarları yaxalayıb mühakimə etmək əmr olunurdu. Bunlar yuxarıda Gö­yər­çinliyə yerləşdiklərini bildirdiyimiz peçeneqlərdir.

Sultan İbrahim dövründə (1639-1648) Hələb türkmənlərinə bağlı peçe­neqlər Gəbə oğlu Əli bəyin idarəsində olmaq üzrə 5 oba halında idilər: bə­rayirli (vergi ödəyən 40 nəfər) ekizlər (13), Xızır hacılu (29), xamudlu (12), bayırlu (13)¹. Bu, peçe­neq­lər­dən çoxunun tamamilə yerləşmiş olduğunu və ya təhrir dəf­tər­lə­rinə daxil edilmədiyini göstərir. Bəs onlar haraya yerləş­di­lər? Bu sualın cavabını vermək üçün peçeneqlərin yay­laq yurd­la­rında (Xudu dağında) və Göyərçinlik nahiyəsində araş­dırma apar­maq lazımdır. Ancaq bunsuz da onlardan mü­hüm bir qis­min bəhs edilən yaylaqlarda yerləşmiş ol­duğunu qəti şəkildə söy­ləmək mümkündür. Peçeneqlərin Bayındırdakı qış­laq yurd­ları bu gün də Peçeneq adlanır, lakin orada ancaq tacirlilərə mən­sub kəndlilər görünür.