Ünden bugüN

İSTİHDAM

258

259

İSTİHDAM

Osmanlı döneminde hah-kilim ticareti önemli istihdam alanlarından biriydi.

Nazım Timuroğlu fotoğraf arşivi

konaklardan suyollarına, camilere, imaretlere, çeşmelere, yollara kadar her çeşit yapı işini ve onarımı içeren bir başka istihdam alanı inşaat ve bayındırlık işleriydi. 1226/1811 tarihli bir nizamnamede sayıldığı kadarıyla bile, bu işkolunun ne kadar çeşitli işi kapsadığı anlaşılıyor: Dülger kalfası (mimar), âlâ, orta, bayağı dülger, dülger çırağı, marangoz, sıvacı işçibaşısı, âlâ sıvacı, sadekâr sıvacı, üstat kalemkâr sıvacı, bayağı kalemkâr sıvacı, sıvacı çırağı, nakkaşbaşı, üstat kalemkâr nakkaş, bayağı kalemkâr nakkaş, sadekâr nakkaş, nakkaş çırağı, üstat camcı, camcı çırağı, üs-

tat suyolcu, löküncü, suyolcu çırağı, bıçkıcı, taş kârhanecisi, üstat taşçı, vasat taşçı, taşçı çırağı, üstat hamamcı, hamamcı çırağı, kurşuncu ustası, âlâ oymacı, vasat oymacı, doğramacı, kafesçi, sandıkçı, kova-cı, duvarcı, tekne taşıyıcı, lağımcı işçiba-şı, lağımcı ustası, kaldırımcı, hamalbaşı, bina hamalı, ırgatbaşı, harççı ırgat, küfeci ırgat, tekneci ırgat, bunlardan bazılarıydı, istanbul başta tahıl olmak üzere tarımsal ürünler açısından dışarıdan beslenen bir kent olmakla birlikte, bağcılık bahçecilik yanında, saray ve devlet ricalinin haslarında ve çevre köylerde gelişkin bir tarım

istanbul'da hamallık Osmanlı döneminden beri özellikle limanda önemli bir istihdam alanı oluşturur. Ara Güler, 1950

faaliyeti vardı. Birinci sırada yer almamakla beraber tarım sektörü de önemli bir istihdam alanıydı. Osmanlı miri toprak rejiminin (tımar sistemi) güçlü olduğu dönemlerde tarım kesiminde çalışanlar ya büyük çiftlikleri veya çok sayıda köyü içeren "has'larda, "zeamet'lerde ırgat olarak çalışırlar ya da kendi tasarruflarındaki toprak parçalarını (tımar) işlerlerdi (bak. tarım). Miri toprak rejiminin çözülmeye başladığı 18. yy ve büsbütün çözülüp dağıldığı 19. yy'ın başlarından sonra küçük ve orta köylü işletmeleri istanbul çevresinde de yaygınlaştı. Büyük çiftliklerde ise ırgatlar, yanaşmalar, ücreüi (mevsimlik) tarım işçileri has sahibine vergi (öşür) vererek kendine tahsis edilen toprak parçasını işleyen reayanın yerini aldı. Yine de tarım, istanbul için her dönem ikincil bir istihdam alam oldu.

Kentte başlangıçtan günümüze kadar önemini korumuş ve kalifiye olmayan çok sayıda işgücünü istihdam etmiş bir başka alan, ev ve kişi hizmetleriydi. Saray mensuplarının, vezir vüzeranın, paşaların, ulemanın, zenginlerin konakları, evleri, yalıları vb çok sayıda hizmetkâr barındırırdı. Ev hizmetlerinin bir bölümü, cariyeler, halayıklar, evlatlıklar gibi, evin bir parçası da sayılan ama aynı zamanda bir yandan işçilik, bir yandan kölelik kategorilerinden bir şeyler taşıyan kimseler tarafından görülürdü. Kimi kişisel hizmetlerde ve ev içi hizmetlerde ise uşaklar, vekilharçlar, yalı kayıkçüan, bekçiler, bahçıvanlar vb özel hizmet personeli kullanılırdı. Sadece en yüksek rütbeli ve en zenginlerin değil orta katmanların evlerinde de, bu türden birden fazla hizmetkâr kullanıldığı bilindiğine göre, bu kesimde, sayılan on binleri aşan ciddi bir istihdamdan söz etmek mümkündür.

Bu geleneksel istihdam yapısında 19. yy'ın ortalarına doğru değişiklikler görüldü. Yeniçeriliğin ortadan kaldırılması, oldukça karışık bir biçimde yeniçeri örgütüyle iç içe geçmiş gedik yapısını da etkiledi. Gediklerin çözülmesi, istihdam a-lanlarmda olmasa bile istihdamın dağılımında ve faal nüfusun işkollan içindeki konumlanmasında değişiklikler yarattı. Tanzimat'ın ilanından ve modernleşme hareketlerine her alanda hız verilmeye çalışıldığı 19. yy'ın ortalarından itibaren üç önemli olay genel ekonomiyi olduğu kadar istihdam yapısını da etkiledi: Makine gücü kullanan ve çoğu ordunun ve devletin ihtiyaçlarına yönelik fabrikalar kuruldu. Şehremaneti(-0 kurularak istanbul'da belediye hizmetleri yeniden örgütlenmeye ve düzenlenmeye çalışıldı. Eski toprak düzeninin çözülmesiyle kırsal kesimler yeni bir mülkiyet ve üretim yapısına geçme sancılan yaşamaya başladı.

19. yy'ın ortasında, 1856'da, istanbul ve çevresinde Feshane, Zeytinburnu iplikhanesi, izmit Çuha Fabrikası, Hereke Dokuma Fabrikası, Beykoz Techizat-ı Askeriye Fabrikası, Beykoz Cam Fabrikası, Tophane Fabrikası ve atölyeleri, Beykoz Kâğıt imalathanesi daha sonra Beykoz Deri, Yıldız Çini, Zeytinburnu Mermi fabrika-

lan, çeşitli un değirmenleri, kâğıthaneler, iplik ve dokuma fabrikaları, görece modern teknoloji, kullanan ve işçi çalıştıran işyerleri arasında sayılabilir. 19. yy'ın ikinci yansı boyunca gerek bu fabrikalar, gerekse tersaneler, dağılan gedik yapısının usta, zanaatkar ve amelesini kendilerine çekerek bu alanda bir işgücü ve istihdam yoğunlaşması yarattılar.

Yine 19. yy'ın ortalarından itibaren kent içi kara ve deniz ulaşımının gelişmesi, Boğaziçi'ne, Adalar'a vapur işlemeye başlaması, aüı tramvayın devreye girmesi, demiryolları yapılıp Haydarpaşa ve Sirkeci' den banliyö ve uzak yol trenlerinin işlemesi önemli bir istihdam alanı daha yarattı. 19. yy'm sonu ve 20. yy'ın başlarında istanbul'da en önemli istahdam alanlarından biri kent içi ve çevre ulaşımı ile haberleşme (posta-telgraf-telefon) idi.

Osmanlı dönemi boyunca, özellikle de devlet örgütlenmesinin ve toprak düzeninin sağlamlığını görece koruduğu 17. yy' in sonu 18. yy'ın başlarına kadarki dönemde, istanbul'da görünürde bir istihdam sorunu yaşanmamıştır. Hangi işte kaç kişinin, hangi statüde ve konumda çalışacağı bellidir. Zaman zurnan yoğunlaşan istanbul'a göç, asayiş ve şehir düzeni nedenleriyle olduğu kadar istihdam sorunlarına yol açmaması için de sıkı bir şekilde denetlenmiş ve engellenmiştir. 20. yy'ın başlarına kadar istanbul, Batı'da yaşandığı biçimiyle bir işsizler ordusuna tanık olmamış, hattâ zaman zaman özellikle de kentte imar etkinliklerinin yükseldiği 16. ve 17. yy'lar-da inşaat işlerinde işgücü eksiği bile gözlenmiştir. 993/1585 tarihli bir fermanda bazı inşaat sahiplerinin inşaat işçilerine fazla ücret vermelerinden ve bu yüzden mi-

Dökümhanede

çalışan işçiler.

Yücel Tunca/

Onyx, 1987

ri binaların inşaatına yeterli amele bulunmamasından şikâyetle, amele ücretleri kesinlikle sınırlanmaktadır. Toprak düzeninde 19- yy'da gözlenen, 1858'den sonra resmileşen dağılma, ciddi bir işgücü fazlası ve başta istanbul olmak üzere kentlere akış yarattıysa da bir yandan kente göçün sınırlanması, öte yandan o sıralarda istanbul' da, yukarıda değinilen yeni iş alanlarının açılmasıyla önemli bir işsizlik görülmemiştir.

I. Dünya Savaşı sırasında istanbul'da istihdam yapısı ve işgücünün dağılımına bakıldığında, geçmiş dönemlerin izlerini taşımakla birlikte bir ölçüde değişmiş ve daralmış bir asker-sivil bürokrat kesim; Avrupa ile organik bağlar içinde olan ve zaman zaman Müslüman ortaklar edinse de çoğu yabancı ve gayrimüslim tebaadan büyük tüccarlar; onların uzantısı, ortağı veya bizzat kendileri olan bir sarraflar, bankerler kesimi (bak. Galata bankerleri; Galata Borsası); orta ve küçük ticaret erbabı, esnaf ve zanaatkarlar; ev ve özel hizmet işçileri; yeni kurulmuş devlet fabrikalarında veya özel işyerlerinde ulaştırma, haberleşme ve kent hizmetleri alanlarındaki işçiler; lokanta, gazino ve mağazalarda çalışanlar; kara ve demir yolları yapımında çalışanlar; kırsal kesimlerde ise tarım, hayvancılık, balıkçılık işleriyle uğraşanlar görülür. Kentin, devlet memuru, ticaret erbabı ve hizmet sektörü ağırlıklı istihdam yapısı oldukça gelişmiş ve farklılaşmış olmakla birlikte temelde büyük ölçüde değişmemiştir.

I. Dünya Savaşı yıllarının, istanbul'un işgücü bileşimi ve istihdam yapısına getirdiği en önemli değişiklik, kentin o zamana kadar karşılaşmamış olduğu, işgü-

Istanbul'da bir başka istihdam alanı: Seyyar satıcılık, 1961. Cumhuriyet Gazetesi Arşivi

cü arzında savaş nedeniyle gözlenen gerileme ve bunun kadın ve çocuk işçilerle giderilmesi çabalarıdır. Erkek işçilerin cepheye gönderilmesi, dokuma, iplik, tütün, gıda başta olmak üzere istanbul'daki sanayide kadın ve çocuk işçi oranını artırauş, kadın ve çocuk emeği örneğin tütünde (Cibali Tütün Fabrikası) ve dokumada

istihdam

260

261