Bəxtiyar Tuncay uluq ulus (turan) xanlarinin döVRÜMÜZƏDƏk latin və İtalyan diLLƏRİNƏ TƏRCÜMƏDƏ yetiŞMİŞ yarliqlari

Berdibəg Xanın Kırım hakimi Qutluğ Teymura göndərdiyi yarlıq (1358)
1358–ci ilin sentyabr ayının 13-də Volqa çayının məncəbinə yaxın yerdə, onun qollarından biri olan Axtuba çayının sol sahilində, Uluq Ulusun əski paytaxtı Sarayda, Berdibəg Xanın (1357-1359) qərargahında, xan dəftərxanasında Azakın Venesiyalı tacirlərinə göndəriləcək yarlıq yazılmışdı (Григорьев А. П., Григорьев В. П., 1995. Вып. 16). Elə həmin gün Kırım tüməninin başçısı Qutluğ Teymura sözügedən yarlıqdan irəli gələn vəzifələrlə bağlı ikinci sənəd tərtib edildi (Dірlomatarium Veneto-Levantinum, 1899. Pars 2. P. 52, N 26). Artıq bir həftə sonra, sentyabrın 20-də, eynu dəftərxanada Qutluğ Teymurun adından daha bir yarlıq yazıldı (Dірlomatarium Veneto-Levantinum, 1899. Pars 2. P. 52, N 26, s. 32-35).

1358-ci ilin 24-26 sentyabr tarixlərində hər üç sənəd orijinalları və italyan dillərinə tərcümələri ilə birlikdə Venesiya doju Covanni Dolfinanın elçiləri Covani Kvirini və Françesko Bona təqdim edildi.

Yarlıqların məzmununu Genuyalılara məxsus Nikola Skot ticarət gəmisinə minərək mal dalınca Konstantinopola yola düşən Uluq Ulus vətəndaşlarının Venesiya qaleyləri tərəfindən qarət edilməsi, onlardan ikisinin öldürülməsi və ikisinin də zindana salınması məsələsi təşkil edirdi. Bu hadisə Genuya və Venesiya arsında 1350-1355-ci illər müharibəsinə səbəb olmuşdu.

Baş verənlərdən xəbər tutan Kırım tüməninin keçmiş başçısı Zeynəddin Ramazan (1349-1357) 1356-cı ildə Venesiya dojuna məktub yazaraq ona olanlar barədə məlumat vermişdi ki, həmin məktub da dövrümüzədək italyan dilinə tərcümədə yetişmişdir (Григорьев А. П., 1997):

A la gram grandeza, imperador de li imperadori del gran sezo, signoriuel del mar e de la terra, imperador signor de queli che tiem la fe de Yesu Christo, maor e posente soura tuti, doxe de la gran signoria, et a li baroni che se apreso la soa signoria, et a tuti grandi e pizoli de le nostre citade, Nuy saludemo tuti.

Aləhəzrət uca məqam imperatorlarının imperatoru, dəniz və qurunun hökmdarı, İsa Məsih dininə sitayiş edənlərin hakim imperatoru, hamıdan uca və qüdrətli olan aləhəzrət doja və həzrətinizin qulluğunda olan baronlara, eləcədə böyük və kiçik şəhərlərə, hamınıza sağvə salamat olmağı arzu edirik.

Da puo a la uostra nobilitade siaue de plaser, chel uostro mesadego Andrea e vegnudo a nuy, e ande aduto letere bolade, nuy auemo lete quele al contentamento de la gran signoria uostra, cosi aue comandado, e al uostro uoler nuy ve auemo fato gratia, e contentado de quelo che nuy ne aue mandado digando. Da puo ancora miser lo Doxe a la uostre letere mandemo respondando el comandamento de miser lo imperador, che nuy debiemo patizar.

Uca diqqətinizə çatdırıram ki, sizin çaparınız Andrea hüzurumuza gəldi və siz əlahəzrətin möhürlü məktubunuzu gətirdi. Böyük məmnuniyyətlə oxuyub, sorğunuzun həyata keçirilməsi mümkün olduğunu gördük. Deyilənləri həyata keçirib sizə göndərdim. Cənab doja məlum olsun ki, sizin məktuba cavab olaraq cənab imperatorun (xanın) həyata keçirməli olduğumuz buyuruğunu göndərdim.

Et a nuy a parso lo meio, chel uostro porto sia lo Prouato, che a nome Citade Nova. El nostro consolo sera la, sel plasera a la signoria uostra. Et azo che quelo luogo ue sia benedeto e che uuy non de abie rio voler, nuy e li nostri faremo case et possession al so plaser.

Biz mənası “yeni şəhər” olan Purvatonu (Yenqişəhəri) sizə liman olaraq verməyi münasib saydıq. Əgər bu, siz həzrəti qane edərsə, konsulunuz orada oturacaq. Qoy, həmin yer sizin üçün xeyirli-uğurlu olsun. Və sizin əziyyət çəkməməniz üçün biz və adamlarımız zövqünüzə uyğun evlər tikərik.

Da vuy nu volemo, se li uostri mercadanti uendera le soe mercadan- tie, che elli debia pagar de tamoga III. per C. e non pluy; e se elli non vendera, non paga. Li vostri, che se spaza per Venetiani tauerneri, de isacho ni de aylocho niente debia pagar. Ancora, se algun venitian auera a far cum algun de queli del Roman, el signor de Sorgati el consolo debia far deffenir quela raxon; e se li uostri domandasse ad algun de queli delo imperio ouer del Roman, el signor debia far defenir quela raxon.

Sizdənsə tələbimiz budur. Əgər tacirləriniz mal satarlarsa, 3 faiz tamğa haqqı ödəməlidirlər. Bundan artığına ehtiyac yoxdur. Satmazlarsa, heç nə ödəməsinlər. Taverna (?), yasaq və aylığa sahib olan Venesiyalar ödəniş yapmamalıdırlar. Əgər Venesiyalılardan biri ilə tümənin yerlilərindən birinin sözü çəp gələrsə, həmin münaqişəni Solxat valisi və konsul birlikdə çözməlidirlər. Əgər sizlərdən biri Uluq Ulusdan və ya tüməndən biri ilə sözləşərsə, o münaqişəni vaki həll etməlidir.

E uuy per nostro amor pregere li uostri mercadanti, che uenda le cosse suo qua lo plu cheli pora; azo che la mercadantia se faza plu qua cha altro azo chel nostro voler sia meior cum uuy.

Və siz bizim rəğbətimizi qazanmaq üçün tacirlərinizdən xahiş edin ki, öz mallarını burada başqalarına nisbətən daha çox satsınlar. Elə edin ki, ticarət başqa yerlərdən daha çox burada aparılsın ki, meylimiz sidən yana olsun.

A la uostra signoria si dixemo, che del Toman de Sorgati, Ydomelich, Animandi, Sabadin, Achnoc, Todoros, Juanes, Stephanos, Idudiment, Chalos, le nome — de questi coza in uno nauilio de Nicoloso Scoto, zenoese, fo presi a la bocha de Constantinopoli da galie XVI de miser Nicolo Pisani, e fo li tolto IIII. ^m somi, e fo morto do de questi mercadanti, Ydumelich e Animandi, tene in preson in Candia anni II; De quey coza e vegnudi a nuy.

Biz siz aləhəzrətə artıq, xəbəri bizə çatan hadisə barədə, Konstantinopol buxtasında cənab Nikolo Pizanin 16 qaleri Genuyalı Nikolo Skotun gəmisindən Solxat tümənindən olan İduməlik, Animandi, Səbahəddin, Aknok, Todor, Cuvan, Stefan, İdudiment və Kalos adlı adamları tutuqlaması, onların 4000 som pulunun əlindən alması barədə məlumat vermişik. Bu tacirlərdən ikisi qətlə yetirilmişdir. İduməlik və Animandi iki il yarımdır ki, Kandiyadakı zindanda saxlanılır.

E altre fiade ve auemo scrito de zo; responsion non de auemo abudo, per canti tulsi, e quelo о meso in saluo. E ogna fiada ehe uuy fare restituir io hauere de questi nostri, e nuy similmente renderemo quelo ehe nuy auemo tolto a li diti uostri mercadanti. La uostra signoria complira questo seruisio, per che lo о fato sagramento de non render a li uostri mercadanti, se vuy non fe render el so a questi.

Biz sizə başqa saldırılar barədə də yazmışdıq. Cavab gəlməmişdi. Bu səbəbdən də sizin iki taciriniz girov götürülüb. Onların sağlığı yerindədir. Odur ki, bizim qarət edilmiş adamlarımızın mal-mülkünün qaytarılması barədə əmr verin ki, biz də onlardan alınanları geri qaytaraq. Siz əlahəzrət şərti yerinə yetirməlisiniz, çünki yetirməyəcəyiniz halda biz də sizin tacirlərə məxsus olanları qaytarmamağa and içmişik.

Ancora recordo ala uostra signoria ehe, se algun mercadante innolas- se la tamoga, chel perda quela mercadantia; e per zo auemo fata gratia de III per centener, azo cheli non frolda la tamoga.

Və siz aləhəzrətə bildiririk ki, əgər hər hansı bir tacir tamğa (vergi) ödəməsə o bütün mallarından məhrum olacaq. Bu səbəbdən də biz saxtakarlıq etməyənlər üçün vergi haqqını 3 faiz etmişik.