Biologiya va genetika 1 Tayanch iboralar: kaynazoy, mezazoy, proterozoy, spontan, xujayra, era

Arxey. proterozoy va paleozoy eralaridagi hayot
 
Arxey – erasi 900 mln yil davom etgan. Undagi dastlabki hayot o‘zidan hech qanday iz 
qoldirmagan. Bunga asosiy sabab cho‘kindi qatlamlarning yuqori harorat va bosim ta‘sirida 
ko‘rinishining o‘zgarib ketishidir.
Organik birikmalar — ohaktosh, marmartosh, ko‘mirli moddalarning bo‘lishi arxey erasida 
tirik organizmlar prokariotlar — bakteriyalar, ko‘k-yashil suv o‘tlar bo‘lganligidan dalolat beradi.
Arxeyning keyingi qatlamlaridan ipsimon suvo‘tlari ham topilgan.
Bakteriyalar, suv o‘tlar faqat dengizlarga tarqalmay, quruqlikdan ham o‘rin olgan. Quruqlik va 
atmosferaning anorganik moddalari, tirik organizmlar faoliyati tufayli organik moddalarga aylangan. 
Organizmlarda hosil bo‘lgan organik birikmalar quruqlikning yuza qismi bilan aralashishi 

---

BIOLOGIYA VA GENETIKA
 
4 
natijasida tuproq paydo bo‘ltan. Atmosferada metan, ammiak, suv kamayib, karbonat angidrid va 
kislorod to‘plana boshlagan. Suvda ham quruqliqda dastlabki bakteriyalar, suv o‘tlar, uni kislorod bilan 
to‘yintirib geterotrof organizmlarning hosil bo‘lishi va ularning ba‘zilari quruqlikka chiqishiga 
sharoit yaratgan. Arxey erasining ikkinchi yarmida fotosintez, jinsiy ko‘payish; ko‘p hujayrali 
organizmlar paydo bo‘lgan.
Proterozoy – erasi 2000 mln yil davom etgan. Arxeyning oxiri proterazoyning 
boshlarida kuchli tog‗ hosil bo‘lish jarayonlari ro‘y bergan.
Natijada ko‘pgina quruqliklar hosil bo‘lgan. Bu erada bakteriyalar, suv o‘tlar avj olib 
rivojlangan. Ayniqsa, yashil suv o‘tlarning hosil bulishi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. 
Qirg‗oqqa yaqin joyda hayot kechiruvchi suv o‘tlarida tana tabaqalashib, uning bir qismi substratga 
mustahkam ylashadi, boshqa qismi esa fotosintezning amalga oshishiga moslashadi.
Hayotning rivojlanishi Er qobig‗ining shakli va tarkibining o‘zgarishiga olib keladi. 
O‘simliklar fotosintetik faoliyati natijasida atmosferadagi karbonat angidridni o‘zlashtirib. 
kislorod ajratib chiqaradi. Quruqlik va suvning kislorod bilan to‘yinishi oqibatida aerob 
organizmlar paydo bo‘ladi. Proterozoy oxiriga kelib, ko‘p hujayrali organizmlar, suv o‘tlar, 
kovakichlilar, halqali chuvalchanglar, mollyuskalar, bo‘g‗imoyoqlilar va umumrtqasizlarning 
boshqa ko‘pgina tiplari ham rivojlanadi. Ko‘p hujayrali hayvonlarning aksariyat ko‘pchiligi ikki 
yoqlama simmetriyali bo‘lgan. Bu ularning tanasini oldingi va keyingi, elka va qorin qismlarga 
bo‘linishini ta‘minlaydi. Oldingi qismida sezuv organlari, nerv tugunlari bo‘ladi. Hayvonlarning elka 
tomoni esa himoya qilish funksiyasini bajaradi. Qorin tomoni harakatlanish va oziq tutishni ta‘minlaydi. 
Bularning hammasi hayvon fe‘l- atvorini, harakatchanligi, chaqqonligi, hayot faoliyatini 
o‘zgartiradi.
Proterozoy erasining oxiriga kelib dastlabki xordali hayvonlar bosh skeletsizlar kenja 
tipi paydo bo‘lgan deb taxmin qilinadi. Xorda muskullar uchun tayanch vazifasini bajargan. Nafas 
olish organi jabra rivojlangan. Ularning hammasi organik olamning kelgusida yanada takomillashishi 
uchun asos bo‘lgan (272—273-betlar).