Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

BЦLMЏ 2. MİKROİQTİSADİYYAT

Yüklə 15,57 Mb.

səhifə	9/43
tarix	21.11.2018
ölçüsü	15,57 Mb.
	#84324

1 ... 5 6 7 8 9 10 11 12 ... 43

_{BЦLMЏ 2. MİKROİQTİSADİYYAT}

_{Y FYsil}

_{MİKROİQTİSADİYYAT VЏ ONUN TЏŞKİLİ FORMALARI}
_{1. Mikroiqtisadiyyat: mYzmunu, strukturu, tYşkili formaları. CYmiyyYtin hYyatında mikroiqtisadiyyatın rolu.}

_2._Sahibkarl_ı_q_f_Y_aliyy_Y_ti_:_{mikroiqtisadi}_sah_Y_d_Y_istehsal_,_bölgü_,_mübadil_Y_v_Y_istehlak_.

_{3. Mikroiqtisadi sYviyyYdY YmYk bölgüsü vY bazar strukturunun formalaşması.}

_{4. Mikroiqtisadi sYviyyYdY infrastrukturun yaranması.}
_{§1. Mikroiqtisadiyyat: mYzmunu, strukturu, tYşkili formaları.}

_{CYmiyyYtin hYyatında mikroiqtisadiyyatın rolu}
_{İqtisadiyyat kursunun 2-ci vY Yn mьrYkkYb bцlmYsi «Mikroiqtisadiyyat»dır. İqtisadiyyatın bu bцlmYsindY cYmiyyYt ьзьn lazım olan maddi hYyat nemYtlYri vY xidmYtlYr istehsal edilir. HYr bir цlkYnin mьasir tYsYrrьfatı цzьnьn ictimailYşmY sYviyyYsinY gцrY mьxtYlif olur. Mikroiqtisadiyyat iqtisadiyyatın Yn aşağı pillYsidir, ilkin qatıdır.}

_{Mikroiqtisadiyyat (yunanca mikros – kiзik demYkdir) – vahid xalq tYsYrrьfatının bir hissYsidir. Bьtьn istehsal amillYrinY sahib olan xьsusi mьlkiyyYtзilYr vY maddi nemYtlYrin vY xidmYtlYrin istehsalзıları mikroiqtisadiyyat bцlmYsinY daxildirlYr. İqtisadiyyatla mYşğul olan tYsYrrьfatзı subyektlYrin YksYriyyYti bu sahYdY fYaliyyYt gцstYrirlYr. Onlar bu vY digYr formada maddi nemYtlYrin vY xidmYtlYrin ilkin istehsalı, bцlgьsь, mьbadilYsi vY istehlakı prosesindY iştirak edirlYr. Milli sYrvYt, milli mYhsul mikroiqtisadiyyatda yaranır.}

_{Mikroiqtisadiyyat kapitalizmin azad rYqabYtY, azad sahibkarlığa Ysaslandığı dцvrьndY, yYni klassik kapitalizm şYraitindY sьrYtlY inkişaf edib formalaşmışdır. Xьsusi kapitalist mьYssisYlYri, bazarın mьxtYlif nцvlYri, istehsal vY bazar infrastrukturları mikroiqtisadi sYviyyYdY yaranıb fYaliyyYt gцstYrir. Son iki Ysr YrzindY mikroiqtisadiyyatda bцyьk dYyişikliklYr baş vermişdir. Bu dYyişikliklYr birincisi, istehsalın maddi amilinin mьlkiyyYtзisi olan sahibkarların tYrkibindY; ikincisi, tYsYrrьfatın formasında; ьзьncьsь dY milli istehsalın tYrkibindY baş vermişdir. Başlıca dYyişiklik onun quruluşunda olmuşdur. Bu dYyişikliklYri ilk nцvbYdY bazar iqtisadiyyatının inkişaf etdiyi цlkYlYrin timsalında aydın gцrmYk olar.}

_{1. QYrb цlkYlYrinin iqtisadiyyatı ilkin dцvrlYrdY tYkbaşına fYaliyyYt gцstYrYn sahibkarların mьstYqil tYsYrrьfatlarından ibarYt idi. Onların YksYriyyYti kYnd yerlYrindY fYaliyyYt gцstYrirdi. TYdriclY bu yerlYrdY bцyьk dYyişikliklYr baş verir. MYsYlYn, YgYr ABŞ-da 1890-cı ildY 80 % amerikalı, azad mьlkiyyYtзilYr цz sahYlYrindY, цzlYri ьзьn işlYyirdisY, hazırda onlar cYmi 10 % tYşkil edir.}

_{2. Kiзik tYsYrrьfatlar bir neзY dYfY iqtisadiyyatda цz yerlYrini (tYsYrrьfat formalarını) dYyişmiş vY daha geniş sahYlYrY yayılmışdır. Bu istehsalın bir mYrhYlYsindYn digYrinY keзidlY baş vermişdir. BelY ki, sYnayelYşmYyY qYdYrki dцvrdY kiзik azad mьlkiyyYtзilYr kYnd yerlYrindY vY sYnYtkarlıq istehsalında зoxluq tYşkil edirdilYrsY, industrial epoxanın (sYnaye epoxası) başlanğıcında daha зox sYnaye mьYssisYlYri yaranır vY ьstьnlьk tYşkil edir. Postindustrial cYmiyyYtdY xidmYt sferası ьstьnlьk tYşkil edir.}

_{3. QYrb цlkYlYrinin mьasir iqtisadiyyatlarında xьsusi mYnimsYmY forması kimi kiзik tYsYrrьfatlar ьstьnlьk tYşkil edir. Bunlara aiddir: зoxsaylı kYnd tYsYrrьfatı fermaları, saysız-hesabsız ailY kцşklYri, restoranlar, motellYr, apteklYr, kinoteatrlar (yedYkli). ABŞ-da 80-ci illYrin ortalarından kiзik istehsala xьsusi partnyorluq kapitalı vY bцyьk olmayan sYhmdar cYmiyyYtlYri dY daxil edirdilYr ki, onların illik istehsal etdiklYri mYhsulun dYyYri 100 min dollardan az idi. Burada iş qьvvYsinin 1/3-dYn istifadY olunurdu. ЦlkY ailYlYrinin 1/5-i kiзik mьYssisYlYrlY bağlı idi.}

_{Kiзik tYsYrrьfatlar İngiltYrYdY dY mцhkYm mцvqeyY malikdir. Burada 80-ci illYrin YvvYlinY 100 min bцyьk olmayan firma vY 230 min pYrakYndY ticarYt mьYssisYsi vardı. HYr on işlYyYndYn birinin цz firması var. Bu kiзik mьYssisYlYr bьtьn iş yerlYrinin 1/4-i tYmin edir. Ьmumi Milli MYhsulun 1/5-i onların payına dьşьr.}

_{AzYrbaycanda mikroiqtisadiyyatın vYziyyYti. Keзid dцvrь şYraitindY kiзik mьYssisYlYr vY kooperativlYr iqtisadiyyatda mьhьm yer tuturlar.}

_Bu_barYdY_a_ş_a_ğı_dak_ı_cYdvYldYn_mYlumat_almaq_olar^¹_.
_İ_llYr_Kiçik_mü_Y_ssis_Y_v_Y_kooperativl_Y_rin_say_ı_Onlarda_i_ş_lYyYnlYrin_say_ı_{20002473112580420012512111871420022472112580420032117818752120041946213583120061223290131}

_{4. ЦlkYnin bьtьn mYcmu tYsYrrьfatı hYcmcY iki hissYyY ayrılır. Bu ABŞ-da daha aydın gцrьnьr. Burada korporasiylar bьtьn fYrdi firmalardan orta hesabla 50 dYfYdYn зox mYhsul satır. 800 aparıcı firmanın istehsalda, nYqliyyatda, kommunal xidmYtdY vY ticarYtdY istifadY etdiyi adamların sayı 15 milyon kiзik bizneslY mYşğul olan tYsYrrьfatların istifadY etdiyi qYdYrdir. ABŞ-da bьtьn sahibkarların 80 %-i kiзik vY orta sahibkarlardan ibarYtdir, ancaq onlar ЬDM-in 20 %-ni istehsal edirlYr. 20 % tYşkil edYn iri korporasiyalar ЬDM-in 80 %-ni istehsal edir. Kiзik mьYssisYlYrdY YmYk mYhsuldarlığı aşağıdır.}

_{Kiзik mьYssisYlYr YsasYn yaşamaq ьзьn daha зox sYy gцstYrirlYr. Onların зoxu rYqabYtY tab gYtirmYyYrYk bağlanır. Ancaq onların yenilYrinin yaranması da зox tez baş verir. 1987-ci il mYlumatına gцrY İngiltYrYdY kiзik mьYssisYlYrin hYftYlik artımı 500 olmuşdur. DemYli, bьtцvlьkdY mikrosahibkarlıq forması daha davamlıdır.}

_{Mikroiqtisadi tYsYrrьfatların mцhkYmliyinin (davamlığının) mьhьm sYbYblYri:}

_{Onların зevik olması – istehlakзıların tYlYbinY tez uyğunlaşması;}
_{Bazarın kiзik YmYliyyatlarına xidmYt etmYyin zYruriliyi. Misal olaraq alıcıların standart olmayan paltara, ayaqqabıya tYlYbatını цdYmYk, tYmir işlYri (saat, ayaqqabı, avtomobil), şYxsi xidmYt gцstYrmYk (ailY hYkimi, ailY vYkili, yerli bYrbYr), hYddYn зox bahalı YmtYYlYr mağazası vasitYsilY yьksYk gYlirli insanlara xidmYt gцstYrmYk (tYmtYraqlı (zYngin) yaxtalar, yьksYk keyfiyyYtli idman avtomobillYri vY s.).}
_{Bцyьk yığma zavodlar ьзьn standart komplekslYrin hazırlanması ьzrY dar ixtisaslaşmış istehsallar; bцyьk kompaniyaların mYhsullarının satışı (televizor, soyuducu, paltaryuyan maşınlar) ilY mYşğul olma.}
_{Mьasir mikroprosessor texnikasının istifadYsi bu kiзik mьYssisYlYrdY bцyьk iqtisadi sYmYrY verir.}
_{DцvlYtin kiзik biznesY yardımı (maliyyY, gьzYştli vergi, elmi mYslYhYtlYr vermYk).}

_{Mikroiqtisadiyyatın dayanıqlı komponentlYrindYn biri dY ev tYsYrrьfatıdır. Bu tYsYrrьfatı ailY aparır, yYni qarşılıqlı YlaqYdY olan, bir-birinY kцmYk duran ailY ьzvlYri. AilY tYsYrrьfatı ilk nцvbYdY onun mцvcudluğunun maddi Ysasını tYşkil edir vY ailY ьzvlYrinin fYrdi vY kollektiv tYlYbatlarını цdYmYk ьзьn lazım olan nemYtlYrin tYkrar istehsalını hYyata keзirir. AilY cYmiyyYtin ilkin цzYyidir. AilYlYr mikroiqtisadi sYviyyYdY firmalarla YlaqYdY olur, bu iqtisadi YlaqYdir vY tsiklik axın şYklindY qurulmuşdur.}

_{Tsiklik axın – bu istehsal amillYrinin, YmtYY vY xidmYtlYrin Ysas tYsYrrьfat subyektlYri arasında baş verYn dairYvi hYrYkYtdir. Bu subyektlYrin hYr biri digYrindYn mьYyyYn asılılığa malikdir vY digYri ilY iqtisadi YlaqYni qaydaya salır. BelY ki, ev tYsYrrьfatı istehsal resurslarına malikdir. Bir ailY istehsalın Yşya amilinY malikdir – torpağa vY kapitala. DigYr ailY isY iş qьvvYsinY malikdir. İstehsalın bьtьn bu amillYri resurs bazarı vasitYsilY (tYrpYnmYz Ymlak bazarı, borc kapitalı bazarı vY s.) mьYssisYnin YlinY keзir.}

_{DigYr tYrYfdYn mьYssisY istehsal amillYrinin qiymYtinY uyğun olaraq onların sahiblYrinY pul цdYyir. Bu pul ailYnin gYlirini tYşkil edir. Bu pula ailY istehlak şeylYri bazarından vY xidmYtlYr bazarından lazım olan nemYtlYri YldY edir. Faydalı mYhsulların satışından YldY olunan pul firmaya qayıdır. Tsiklik hYrYkYt bu qayda ьzrY tYkrar olunur. Bьtьn bunlar mikroiqtisadiyyatın dayanıqlığını tYmin edir.}

_{Yuxarıda tYsvir olunan resursların, mYhsulların vY gYlirlYrin dцvriyyYsi modeli aşağıdakıları gцstYrir. Birincisi, mikroiqtisadiyyat qapalı sistem kimi fYaliyyYt gцstYrY bilYr. İkincisi, bu sistemin dцvlYt tYrYfindYn idarYedici tYsirY ehtiyacı yoxdur. Ьзьncьsь, onun цzьnь tYnzimlYmYsinin Ysası kimi bazar зıxış edir.}

_{Mikroiqtisadiyyatın bьtьn bu xarakterik cYhYtlYri sahibkarlıq vY biznesin inkişafı ьзьn Ylverişli xarici mьhit yaradır.}

_{Mikroiqtisadiyyatın strukturlarında tYsYrrьfatla mYşğul olan ailYlYrin rolu hYddindYn artıq bцyьkdьr. DцvlYt ev tYsYrrьfatı adlanan bu sahYyY ciddi fikir vermYli vY onların inkişafına hYrtYrYfli yardım etmYlidir.}

_{AilYlYrin iqtisadiyyatı nY qYdYr mцhkYm olarsa, dцvlYtin dY dayağı etibarlı vY gьclь olar.}

_{BьtцvlьkdY mikroiqtisadiyyatın cYmiyyYtin hYyatında rolu зox bцyьkdьr. Mikroiqtisadiyyat milli iqtisadiyyatın Ysasını tYşkil edir, hYr bir xalqın adYt-YnYnYlYri, milli dYyYrlYri, istehsal vY istehlak ьsulu mikroiqtisadiyyatda qorunub saxlanılır.}

_{Mikroiqtisadiyyat cYmiyyYtin artan tYlYbatlarını цdYmYk ьзьn lazım olan maddi nemYtlYrin vY зoxsaylı xidmYtlYrin istehsalını hYyata keзirir. Mikroiqtisadiyyat ictimai YmYk bцlgьsьnьn dYrininY vY eninY inkişafına vY tYtbiqinY geniş imkanlar yaradır. PeşYlYr, ixtisaslar burada yaranır vY tYtbiq edilir. Elmi-texniki kYşflYr, ixtiralar bu sahYlYrdY baş verir vY tYtbiq edilir.}

_{Mikroiqtisadiyyat dцvlYt bьdcYsinin maliyyY tYminatзısıdır, Ysas vergi цdYyicilYri burada cYmlYşmişdir.}

_{Mikroiqtisadiyyat YsasYn bazar tYbiYtlidir vY цzьnьn tYnzimlYnmY mexanizminY malikdir. Bazarın Ysas nцvlYri mikroiqtisadiyyat sYviyyYsindY yaranır vY fYaliyyYt gцstYrir. Azad bazar, azad sahibkarlıq, azad rYqabYt vY sYrbYst qiymYtlYr mikroiqtisadiyyat sYviyyYsindY Ylverişli zYmin tapır.}

_{Mikroiqtisadiyyat geniş Yhali kьtlYsini YhatY edYn, adamları daha зox цzьnY cYlb edYn, onlara iş verYn sahYlYri цzьndY birlYşdirir. Џhalinin yaşayış sYviyyYsi mikroiqtisadiyyatın vYziyyYtindYn, onun formalaşmış strukturundan asılıdır. ЦlkYnin makroiqtisadiyyatı da mikroiqtisadiyyatın inkişafından asılıdır.}

_{Bьtьn bunlara gцrY mikroiqtisadiyyatın inkişafına dцvlYtin daim qayğısı olmalıdır.}

_{§2. Sahibkarlıq fYaliyyYti: mikroiqtisadi sahYdY istehsal,}

_{bölgü, mübadilY vY istehlak}

_Biz_YvvYlki_mцvzuda_gцstYrmi_ş_dik_ki_,_istehsal_ı_n_ba_ş_vermYsi_ьзьn_ьз_amilin_–_YmYk_,_YmYk_vasitYlYri₍_kapital₎_vY_YmYk_predmetlYri₍_torpaq₎_–_olmas_ı_zYruridir_._ЦzlьyьndY_ş_Yxsi_vY_maddi₍_Y_ş_yavi₎_amillYr₍_resurslar₎_mьYyyYn_formada_tY_ş_kil_olunmasa_,_heз_bir_mYhsul_istehsal_edilY_bilmYz_._Bunun_ьзьn_hYmзinin_istehsal_ı_n_dцrdьncь_amili_–_sahibkarl_ı_q_fYaliyyYti_laz_ı_md_ı_r_.

_Sahibkar_–_firman_ı_n_t_Y_ş_kili_v_Y_idar_Y_edilm_Y_si_riskini_v_Y_m_Y_suliyy_Y_tini_öz_üz_Y_rin_Y_götür_Y_n_ş_Y_xsdir₍_qrup_insand_ı_r_).

_{Sahibkarlıq fYaliyyYt növüdür vY onu iki Ysasa görY fYrqlYndirmYk olar: miqyasına vY fYaliyyYtin xarakterinY görY.}

_{1. Miqyasına görY iki Ysas növY ayrılır:}

_{1) FYrdi sahibkarlıq – bu bir şYxsin vY onun ailYsinin yaradıcı fYaliyyYtidir (ticarYt köşkü, böyük olmayan aptek, kimyYvi tYmizlYmY vY s. yaratmaq). Bu halda asanlıqla müYyyYn etmYk olar ki, riskY gedYn, mYsuliyyYti öz üzYrinY götürYn, idarY edYn kimdir. AzYrbaycan Respublikasında Sahibkarlıq haqqında qanunla azYrbaycan vYtYndaşları vY xarici vYtYndaşlar sahibkarlıq fYaliyyYti ilY mYşğul ola bilYrlYr.}

_{2) Kollektiv sahibkarlıq – hYr hansı bir kollektiv birgY sahibkarlıq fYaliyyYti ilY mYşğul ola bilYr. Bu cür sahibkarlıq mülkiyyYt payı Ysasında yaradılmış firmalarda hYyata keçirilir. Burada riski, mYsuliyyYti, qYrarların qYbulunu bir qrup şYxs öz üzYrinY götürür (yoldaşlığın, sYhmdar cYmiyyYtin üzvlYri).}

_{Sahibkarlıqla bağlı vYzifYlYri müxtYlif qruplar yerinY yetirir. MYsYlYn, idarYedici qYrarları direktorlar, menecerlYr qYbul edir.}

_2._Цz_xarakterinY_gцrY_sahibkarl_ı_q_fYaliyyYti_bir_neзY_formada_olur_.

_Qeyri_-_kommersiya_sahibkarl_ığı_–_bu_varlanmaq_namin_Y_m_Y_hsul_sat_ı_ş_ı_il_Y_ba_ğ_l_ı_deyildir_._Bu_cür_f_Y_aliyy_Y_tl_Y_müxt_Y_lif_xeyriyy_Y_çi_v_Y_m_Y_d_Y_ni_-_maarifçilik_t_Y_ş_kilatlar_ı_m_Y_ş_ğ_ul_olurlar_._M_Y_s_Y_l_Y_n_,_AB_Ş_-_da_ail_Y_l_Y_rin_3/4-_ü_bu_m_Y_qs_Y_d_üçün_v_Y_sait_ay_ı_r_ı_r_(1980-_ci_ill_Y_rd_Y_h_Y_r_ail_Y_ild_Y_orta_hesabla₇₉₀_dollar_ay_ı_rm_ı_ş_d_ı_r_)._Bütün_xeyriyy_Y_çilik_fondunun_{90 %-}_i_ail_Y_l_Y_rin_pay_ı_na_dü_ş_ür_,_c_Y_mi_{5 %-}_i_{korporasiyalardan}_ayr_ı_l_ı_r_.
_{Kommersiya fYaliyyYti, yaxud biznes – bu gYlir gYtirYn fYaliyyYtdir. Bura daxildir:}

_{- qeyri-istehsal biznesi – peşYkar idman, konsert fYaliyyYti vY s.;}

_{- ticarYt biznesi – ticarYt müYssisYlYrindY;}

_{- xidmYt sferasında biznes, mYsYlYn, hüquq kontoru, turist xidmYti;}

_{- istehsal biznesi – sYnaye, kYnd tYsYrrüfatı, tikinti vY s.dY gYlirli fYaliyyYt.}

_Dцvl_Yt_sahibkarl_ığı_–_dцvlYt_{mьYssisYlYrindY}_hYyata_keзirilir_._Ancaq_burada_tYsYrrьfat_rYhbYrinin_tY_ş_Ybbьsь_yuxar_ı_orqanlar_ı_n_Ymr_vY_gцstYri_ş_lYri_ilY_mYhdudla_ş_d_ı_r_ı_l_ı_r_.

_Bazar_iqtisadiyyat_ı_ş_Y_raitind_Y_xüsusi_sahibkarl_ı_qla_m_Y_ş_ğ_ul_olmaq_{mikroiqtisadiyyat}_ı_n_Y_sas_ı_n_ı_t_Y_ş_kil_edir_._Bazar_ş_Y_raitind_Y_sahibkarl_ı_q_f_Y_aliyy_Y_ti_azadd_ı_r_._O_,_t_Y_s_Y_rrüfat_f_Y_aliyy_Y_tind_Y_azad_olmal_ı_d_ı_r_:

_{- Bu iqtisadi subyektin özünün malik olduğu Ymlakından, icarYyY götürdüyü sahYdYn istifadY etmYk azadlığıdır.}

_{-Bu nYyi vY necY istehsal etmYk, istehlakçını vY tYdarükçünü seçmYk sahYsindY azadlıqdır;}

_{-Bu qiymYtlYri qoymaq, mYnfYYti bölüşdürmYk (vergini ödYdikdYn sonra) vY digYr istehsal mYsYlYlYrini hYll etmYk sahYsindY azadlıqdır.}

_Az_Yrbaycan_{qanunvericiliyinY}_gцrY_sahibkarl_ı_q_fYaliyyYti_vYtYnda_ş_lar_ı_n_mьstYqil_tY_ş_Ybbьskarl_ı_q_fYaliyyYti_olub_mYnfYYt_gцtьrmYyY_{istiqamYtlYndirilmi}_ş_dir_._Bu_fYaliyyYt_mьYyyYn_tY_ş_kilati_-_hьquqi_formada_,_yYni_mьYssisY_formas_ı_nda_hYyata_keзirilir_.

_Sahibkarlar_ı_n_hüquq_v_Y_v_Y_zif_Y_l_Y_ri_qanunla_mü_Y_yy_Y_n_edilir_.

_{Sahibkarlıq fYrdi YmYk fYaliyyYti ilY mYşğul olmaq formasında vY muzdlu YmYk tYtbiq etmYklY fYaliyyYt göstYrmYk üçün müYssisY kimi qeydiyyata alınır.}

_{BYzYn belY fikirlYr sYslYnir ki, kiçik sahibkarlar daha azaddırlar. Ancaq müasir iqtisadiyyatda aparıcı mövqe iri müYssisYlYrY mYxsusdur. Güclü rYqabYt şYraitindY kiçik müYssisYlYrin daha azad olmalarından danışmaq düz olmaz. Onlar yaşayış uğrunda daim mübarizY aparmalı olurlar.}

_{Müasir dövrdY QYrbdY sahibkarlıq fYaliyyYti YhYmiyyYtli dYrYcYdY genişlYnmişdir. Bu dövlYt mülkiyyYtinin özYllYşdirilmYsi nYticYsindY mümkün olmuşdur.}

_{Son iyirmi ildY Yaponiyada sahibkarların ümumi sayı 2 dYfY, ABŞ-da 2,5 dYfY artmışdır.}

_{AzYrbaycanda da sahibkarların sayı getdikcY artır, bu hYyata keçirilYn islahatların nYticYsindY mümkün olur.}

_{Sahibkarların funksiyaları. Dünya iqtisad YdYbiyyatında sahibkarların üç funksiyası göstYrilir:}

_{Birinci funksiya resurslar YldY etmYkdir. İstYnilYn tYsYrrüfat fYaliyyYti üçün istehsalın obyektiv amillYri (istehsal vasitYlYri) vY subyektiv, şYxsi amili (iş görmYyi bacaran işçilYr) olmalıdır.}

_{İkinci funksiya – tYşkilatçılıq funksiyasıdır. Bu istehsal amillYrinin elY birlYşdirilmYsi vY kombinasiyasını tYşkil etmYlidir ki, mYqsYdY çatmağı tYmin etsin.}

_{Üçüncü funksiya – yaradıcılıq funksiyasıdır. Bu tYşkilati-tYsYrrüfatçılıq novatorluğu ilY bağlıdır. Sahibkarın bu funksiyası müasir elmi-texniki tYrYqi vY qeyri-qiymYt rYqabYtinin güclYndiyi bir zamanda daha da artmışdır.}

_{İnnovasiya ilY bağlı sahibkarın funksiyasının güclYnmYsi sahibkarlıq fYaliyyYti üçün yeni iqtisadi mühit yaradır. Elmi-texniki işlYmYlYrin bazarı sürYtlY inkişaf edir. Yeni texnika vY texnologiyanın tYtbiqi ilY bağlı vençur biznesi genişlYnir.}

_{Sahibkarlığın informasiya bazası, informasiya infrastrukturu tYkmillYşir. DövlYt orqanlarından mYlumat almaq imkanları artır, patent-lisenziya xidmYti möhkYmlYnir. Elektorn hesablayıcı maşınlarda toplanmış mYlumat bankı şYbYkYsi yaradılır vY inkişaf edir. Sahibkarlığın inkişafı üçün müYyyYn şYrait, mühit lazımdır vY belY bir mühit daim olmalıdır. Sahibkarlıq mühitini yaradan amillYr aşağıdakı sxemdY tYsvir olunmuşdur.}

_{Sxem 1. Sahibkarlıq mühiti}
_{CYmiyyYtin mYhsuldar qüvvYlYrinin inkişafı ilY sahibkarlıq fYaliyyYtinin strukturunda dYyişikliklYr baş verir, sahibkarlığın yeni formaları meydana gYlir.}

_{Artıq Yaponiya vY QYrb ölkYlYrindY XXI YsrdY sahibkarlığın mövcud ola bilYcYk perspektiv istiqamYtlYri müYyyYn edilmişdir. Yaponiyada informasiya biznesinY ümidlYr bağlanır. Dünyanın informasiya bazarından istifadY edYn Yapon sahibkarları başqalarından tez vY daha yaxşı texnoloji yeniliklYri tYtbiq edirlYr. Almaniya, İngiltYrY vY Fransada sYnaye texnologiyası sahYsinY üstünlük verilir. ABŞ-da işçilYrin intellektual sYviyyYsinin yüksYldilmYsinY daha böyük diqqYt yetirilir (onların tYhsil sYviyyYsinY, ixtisasına) vY sahibkarlığın potensial imkanını intellektdY görürlYr.}

_{Madam ki, sahibkarın funksiyasında ağırlıq mYrkYzi yenilikçiliyin üzYrinY keçirilir, onda sahibkarın şYxsiyyYtinY, onun psixoloji xarakteristikasına qarşı yeni tYlYblYr meydana çıxır. ABŞ-ın «Mak-Berend Kompani» firması öz tYdqiqatları vasitYsilY biznesmenin aşağıdakı şYxsi keyfiyyYtlYrini üzY çıxarmışdır:}

_{- imkanların vY tYşYbbüskarlığın axtarışı yolu ilY mYqsYdY çatmaq;}

_{- riskY hazır olmaq (riski azaltmağa çalışmaq, yaxud nYticYyY nYzarYt etmYk);}

_{-effektliyY vY keyfiyyYtY meylli olmaq (tez, yaxşı vY ucuz istehsal etmYyi bacarmaq);}

_{- işçi YlaqYlYrdY cYlbedicilik (bütün mYsuliyyYti öz üzYrinY götürmYk);}

_{- mYqsYdY can atmaq (mYqsYdi yaxşı anlamaq, uzaqgörYnlik);}

_{- mYlumatlı olmağa cYhd göstYrmYk (müştYri haqqında, tYdarükçü, rYqib haqqında şYxsYn mYlumat toplamaq);}

_{- müntYzYm (sistemli) planlaşdırma vY müşahidY etmYk (planlaşdırmaq, tYsYrrüfat göstYricilYrini izlYmYk vY onlardan qYrar qYbulunda istifadY etmYk);}

_{- inandırmağı bacarmaq, işgüzar vY şYxsi YlaqY qurmaq;}

_{-müstYqil vY özünY inamlı olmaq (öz bacarığına inanmaqla çYtin mYsYlYlYri hYll etmYk).}

_Bu_tYlYblYrY_YsasYn_,_ham_ı_n_ı_n_sahibkar_ola_bilYcYyinY_inanmaq_olmaz_,_yYni_ham_ı_sahibkar_ola_bilmYz_{. (}_Bu_mYlumat_Y_._Borisovun_dYrsliyindYn_{gцtьrьlьb}_).

_Sahibkar_{mikroiqtisadiyyatda}_Y_sas_iqtisadi_agentdir_._O_,_bilavasit_Y_istehsalla_m_Y_ş_ğ_ul_olur_,_maddi_nem_Y_tl_Y_r_v_Y_xidm_Y_tl_Y_r_istehsal_edir_._Lakin_onun_bilavasit_Y_m_Y_qs_Y_di_m_Y_hsul_istehsal_etm_Y_k_deyildir_._sas_m_Y_qs_Y_d_m_Y_nf_YY_t_Y_ld_Y_etm_Y_kdir_._O_,_bazar_iqtisadiyyat_ı_ş_Y_raitind_Y_ya_ş_ay_ı_r_v_Y_buna_gör_Y_d_Y_Y_mt_YY_istehsalç_ı_s_ı_kimi_ç_ı_x_ı_ş_edir_.

_{Mikroiqtisadi sYviyyYdY bütün sahibkarlar qarşılıqlı YlaqYdY fYaliyyYt göstYrirlYr, biri biri üçün YmtYY istehsalçısı olur, biri digYri üçün alıcı, digYri isY satıcı rolunda çıxış edir. Onlar istehsal olunmuş mYhsulun Ysas istehlakçılarıdır. MYhsulların mübadilYsi YsasYn onların arasında baş verir.}

_{Mikroiqtisadi sYviyyYdY isY bölgü özünYmYxsus, spesifik bir formada aparılır. BelY ki, istehsalın baş vermYsi üçün istehsalın maddi vY şYxsi amillYri mikroiqtisadiyyat sahYlYri arasında bazar mexanizmi vasitYsilY bölüşdürülür. Bazarın bütün Ysas növlYri mikroiqtisadiyyat strukturuna daxildir vY onun fYaliyyYti, mexanizmi bütün sahibkarların fYaliyyYtini tYnzimlYyir. Buna görY dY mikroiqtisadi sYviyyYdY istehsal, bölgü, mübadilY vY istehlak bazar rYqabYti, tYlYb, tYklif vY bazar qiymYtlYrinin tYsiri altında baş verir.}

_{Sahibkarlar istehsalı, bölgünü, mübadilYni vY istehlakı Ysas mYqsYdY – mYnfYYtin YldY olunmasına cavab verYn istiqamYtdY hYyata keçirirlYr. Bu zaman mYhdud resurslar elY nisbYtdY bölünmYlidir ki, bazarın tYlYbinY cavab verYn ucuz vY keyfiyyYtli YmtYYlYr istehsal etmYk mümkün olsun.}

_{Mikroiqtisadi sYviyyYdY istehlak mYhsuldar vY şYxsi istehlak formasında baş verir. Buna uyğun olaraq da istehsal olunmuş mYhsulların bir hissYsi yenidYn istehsala, resurs kimi, istehsal amili kim i daxil olur. DigYr hissYsi isY sahibkarların vY işçilYrin şYxsi istehlakının ödYnilmYsi üçün ayrılır. Bu istehlakın nYticYsindY iş qüvvYsi tYkrar istehsal olunur vY istehsalın yenidYn başlanması üçün imkan yaranır.}

_{BelYliklY, mikroiqtisadi sYviyyYdY istehsal, bölgü, mübadilY vY istehlakın nYticYsindY tYkrar istehsal prosesi fasilYsiz baş verir vY cYmiyyYtin tYlYbatlarını ödYmYk üçün maddi zYmin yaranır.}

_{§3. Mikroiqtisadi sYviyyYdY YmYk bölgüsü vY bazar}

_strukturunun_formala_ş_mas_ı_.
_{Mikroiqtisadiyyat yьzminlYrlY mьYssisYnin, ailYlYrin, fYrdlYrin, зoxsaylı bazarların vY nYhayYt dцvlYtin dY bu vY digYr dYrYcYdY iştirak etdiyi fYaliyyYt sferasıdır. İqtisadiyyatın bu sYviyyYsi ictimai YmYk bцlgьsьnьn inkişafı nYticYsindY formalaşmışdır.}

_İ_lkin_olaraq_Y_n_böyük_Y_m_Y_k_bölgüsü_c_Y_miyy_Y_td_Y_ba_ş_vers_Y_d_Y₍_Y_kinçilik_maldarl_ı_qdan_ayr_ı_lm_ı_ş_,_s_Y_n_Y_tkarl_ı_q_Y_kinçilikd_Y_n_ayr_ı_lm_ı_ş_,_sonra_is_Y_tacirl_Y_r_sinfi_meydana_g_Y_lmi_ş_dir₎_onun_d_Y_rinl_Y_ş_m_Y_si_n_Y_tic_Y_sind_Y_ixtisasla_ş_m_ı_ş_konkret_istehsal_sah_Y_l_Y_ri_yaranma_ğ_a_ba_ş_lam_ı_ş_d_ı_r_.

_{mYk bölgüsü YmYyin, istehsalın ayrı-ayrı sahYlYrindY, sahYlYrin daxilindY vY müYssisY daxilindY müYyyYn bir mYhsulun vY mYhsulun hissYsinin istehsalı üzrY bölünmYsidir. BelY bir bölgünün nYticYsindY böyük sahYlYr, yarımsahYlYr, yarımsahYlYr isY birliklYr vY müYssisYlYr formasında tYşkil olunur. İstehsalın bu tYşkili formasında birliklYr vY müYssisYlYr bilavasitY mYhsulun istehsalçılarıdır.}

_{Bazar iqtisadiyyatının hakim olduğu kapitalizmdYn YvvYlki cYmiyyYtlYrdY YmYk bölgüsü zYif inkişaf etdiyindYn lazımi quruluşa malik mikroiqtisadiyyat formalaşmamışdır. vvYlki cYmiyyYtlYrdY YsasYn kYnd tYsYrrüfatı, qismYn dY sYnYt sahYlYri fYaliyyYt göstYrirdi. Bu isY müxtYlif növ bazarların yaranması vY fYaliyyYt göstYrmYsi üçün azlıq edirdi.}

_{KapitalizmY keçmYklY YmYk bölgüsü daha da dYrinlYşir, istehsalın sYnaye kimi yeni sahYsi meydana gYlir, manufakturalar yaranır, manufakturalarda YmYk bölgüsü baş verir. VY nYticYdY YmYk bölgüsü mYhsuldarlığı görünmYmiş dYrYcYdY yüksYldir. Bu dövrü, mikroiqtisadiyyatın bazar strukturunun formalaşdığı dövr kimi sYciyyYlYndirmYk olar. Sahibkarlıq fYaliyyYtinin genişlYnYrYk daha yeni-yeni sahYlYri YhatY etmYsi dY mYhz bu dövrdYn etibarYn baş vermişdir.}

_{İstehsala maşın tYtbiqi vY maşınlı istehsalın tYşkilinin Ysas forması kimi kapitalist fabriklYri meydana gYlir. Bu istehsalın mikro sYviyyYsindY böyük keyfiyyYt dYyişikliyi demYk idi. mYk bölgüsünün daha da inkişafı nYticYsindY sYnayenin yeni-yeni sahYlYri meydana gYlir. DemYk olar ki, mikroiqtisadiyyatın bazar strukturu formalaşır vY nYticYdY bazarın müxtYlif növlYri yaranır. Yerli bazarlar genişlYnir vY region bazarları YmYlY gYlir. Region bazarlarının qarşılıqlı YlaqYsi sayYsindY milli bazar formalaşır.}

_{Bütün bunlar sYnayesi inkişaf edYn ölkYlYrin mikroiqtisadiyyatının formalaşması prosesini başa çatdırır. VY mikroiqtisadiyyat bazar qanunları vY bazar mexanizmi Ysasında fYaliyyYt göstYrir.}
_§_4._{Mikroiqtisadi}_s_Y_viyy_Y_d_Y_{infrastrukturun}_yaranmas_ı^¹_.
_{HYr bir mövcud iqtisadi sistem Ysas vY kömYkçi sahYlYrdYn ibarYtdir. KömYkçi sahYlYr bilavasitY Ysas sahYyY xidmYt edir, onun fYaliyyYti üçün lazımi şYrait yaradır. sas sahYyY xidmYt edYn bütün struktur halqaları infrastruktur adlanır.}

_{İnfrastruktura sosial-iqtisadi hYyatın çox mühüm, zYruri olan tYrkib hissYsidir vY onun da öz strukturu vardır. Ümumi şYkildY infrastruktur sahYlY-rinY aiddir: nYqliyyat, rabitY, sYhiyyY, elm vY s. Bunların hYr biri dY özlüyündY nisbi müstYqil sahYlYrdir vY özlYrini dY infrastruktur sahYlYri vardır.}

_{«İnfrastruktura» latın mYnşYli sözdür (infra – aşağı, alt vY struktura – yerlYşmY mYnalarını ifadY edir) vY aşağı struktura mYnasını verir. Başlıca tYyinatı Ysas sahYlYrY xidmYt etmYkdir vY buna görY dY kömYkçi rol oynayır.}

_{Bir anlayış kimi infrastruktura ilk dYfY olaraq XX Ysrin I yarısında hYrbi sahYdY işlYdilmiş vY leksikona daxil olmuşdur. HYrbi sahYdY bu silahlı qüvvYlYrY xidmYt edYn kömYkçi sahYlYri nYzYrdY tuturdu. MYsYlYn, hYrbi aerodromlar, tYlim keçmYk üçün poliqonlar, raket buraxan meydançalar, orduya sYhiyyY xidmYti göstYrYn sahYlYr vY s. infrastruktura aid edilir.}

_{Artıq XX Ysrin 40-cı illYrindYn etibarYn infrastruktura maddi istehsal sahYlYrinin normal fYaliyyYtini tYmin edYn kompleks tYsYrrüfat sahYsi kimi xarakterizY edilir vY öyrYnilir.}

_İ_qtisadiyyat_ı_n_hYr_bir_konkret_sYviyyYsinY_uy_ğ_un_olan_{infrastruktur}_sahYlYri_vard_ı_r_._BelY_ki_,_{mikroiqtisadiyyata}_xas_olan_{infrastruktur}₍_{mikroinfrastruktur}₎_sahYlYri_,_{mezoiqtisadiyyata}_xas_olan₍_{mezoinfrastruktur}₎_{infrastruktur}_sahYlYri_,_{makroiqtisadiyyata}_xas_olan_{infrastruktur}₍_{makroinfrastruktur}₎_sahYlYri_,_{meqoiqtisadiyyata}_xas_olan_{infrastruktur}₍_{meqoinfrastruktur}₎_sahYlYri_formala_ş_ı_b_fYaliyyYt_gцstYrir_.

_Bu_yana_ş_mada_{mikroiqtisadiyyat}_ı_n_strukturunda_istehsalç_ı_firmalar₍_mü_Y_ssis_Y_l_Y_r_),_ev_t_Y_s_Y_rrüfatlar_ı_,_bazarlar_v_Y_onlara_xidm_Y_t_ed_Y_n_{infrastrukturlar}_f_Y_aliyy_Y_t_göst_Y_rir_._Bu_strukturda_biri_Y_sas_i_ş_i_görür_,_dig_Y_ri_is_Y_ona_txidm_Y_t_göst_Y_rir_v_Y_{infrastruktur}_rolunda_ç_ı_x_ı_ş_edir_._M_Y_s_Y_l_Y_n_,_{mikroiqtisadi}_sistem_Y_daxil_olan_istehsalç_ı_firmalar_maddi_m_Y_hsullar_istehsal_ed_Y_n_Y_sas_,_apar_ı_c_ı_sah_Y_dir_,_rabit_Y_xidm_Y_ti_göst_Y_r_Y_n_mü_Y_ssis_Y_is_Y_bütün_istehsalç_ı_firmalar_,_ev_t_Y_s_Y_rrüfatlar_ı_üçün_{infrastruktur}_rolunu_oynay_ı_r_._İ_stehsalç_ı_firmalara_xidm_Y_t_ed_Y_n_daxili_v_Y_xarici_{infrastrukturlar}_vard_ı_r_._Firman_ı_n_daxili_{infrastrukturuna}_bilavasit_Y_firman_ı_n_tabeliyind_Y_olan_n_Y_qliyyat_vasit_Y_l_Y_ri_,_m_Y_hsullar_ı_v_Y_ehtiyatlar_ı_saxlamaq_üçün_qarajlar_v_Y_t_Y_mir_{emalatxanalar}_ı_,_idar_Y_etm_Y_k_üçün_rabit_Y_qov_ş_a_ğı_,_i_ş_çil_Y_r_Y_xidm_Y_t_üçün_mü_Y_ssis_Y_daxili_poliklinika_,_yem_Y_kxanalar_,_yataqxanalar_,_u_ş_aq_ba_ğ_çalar_ı_,_idman_kompleksl_Y_ri_,_sa_ğ_laml_ı_q_ocaqlar_ı_v_Y_s_._daxildir_._Bir_çox_iri_mü_Y_ssis_Y_l_Y_rd_Y_sexl_Y_raras_ı_yollar_,_istilik_sistemi₍_qazanxanalar_),_elektrik_ş_Y_b_Y_k_Y_l_Y_ri_d_Y_firmadaxili_{infrastruktura}_aiddir_._Firmalara_m_Y_xsus_reklam_,_marketinq_,_informasiya_sisteml_Y_ri_,_t_Y_dris_m_Y_rk_Y_zi₍_ixtisasart_ı_rma_),_elmi_-_t_Y_dqiqat_{laboratoriyalar}_ı_v_Y_s_._d_Y_{infrastruktura}_aid_olmaqla_hüquqi_c_Y_h_Y_td_Y_n_firmalara_tabedir_v_Y_ona_xidm_Y_t_edir_.

_Firmadaxili_{infrastrukturlarla}_yana_ş_ı_{mikroiqtisadiyyata}_xidmYt_edYn_a_ş_a_ğı_dak_ı_{infrastruktur}_sahYlYrini_dY_gцstYrmYk_olar_:

_{1. Mikroiqtisadi sistemdY fYaliyyYt gцstYrYn mьstYqil infrastrukturlar.}

_Bunlara_aiddir_kommersiya_banklar_ı_,_öz_Y_l_s_ığ_orta_ş_irk_Y_tl_Y_ri_,_m_Y_i_ş_Y_t_xidm_Y_ti_sis_-_temi_,_m_Y_nzil_-_kommunal_t_Y_s_Y_rrüfat_ı_,_n_Y_qliyyat_,_rabit_Y_sisteml_Y_ri_,_su_,_elektrik_,_yanacaq_xidm_Y_ti_göst_Y_r_Y_n_mü_Y_ssis_Y_l_Y_r_,_yol_,_s_Y_hiyy_Y_,_t_Y_hsil_,_elm_,_hüquq_v_Y_s_._xidm_Y_tl_Y_r_.

_{2.Mezoiqtisadiyyata aid olan infrastrukturlar. Bu sYviyyYdY elY infrastruktur obyektlYri vardır ki, onların xidmYtindYn mikroiqtisadi sferada fYaliyyYt göstYrYn hüquqi vY fiziki şYxslYr dY istifadY edirlYr. MYsYlYn, neft şirkYtlYrinin yanacaq doldurma mYntYqYlYrindYn, elektrik şYbYkYlYrindYn, onlara mYxsus olan yollardan, tYmir müYssisYlYrindYn, nYqliyyat vasitYlYrindYn vY s.dYn, hYtta kiçik müYssisYlYr dY bYhrYlYnY bilYrlYr.}

_{3. Makroiqtisadi sistemY aid olan infrastrukturlar. Bu sYviyyYyY aid olan Milli Bankın, magistral yolların, ölkYnin vergi sisteminin, maliyyY orqan-larının, qanunvericilik orqanlarının, dövlYtin elektrik sisteminin vY s.in xidmY-tindYn dY mikroiqtisadiyyata mYxsus tYsYrrüfatçı subyektlYr istifadY edirlYr.}

_{4. Meqoiqtisadi sistemY aid olan infratsruktur obyektlYri. Bunlara beynYlxalq maliyyY qurumlarını, beynYlxalq nYqliyyat vY rabitY sistemlYrini, beynYlxalq limanları, azad ticarYt vY lizinq xidmYti zonalarını vY s. aid etmYk olar. Mikroiqtisadiyyata aid olan firmalar göstYrilYn beynYlxalq qurumların xidmYtlYrindYn istifadY etmYk imkanına malikdirlYr.}

_Dem_Yli_,_{mikroiqtisadi}_sistemY_aid_olan_{tYsYrrьfatз}_ı_subyektlYr_bьtьn_sYviyyYlYrdY_mцvcud_olan_{infrastruktur}_{obyektlYrinin}_xidmYtindYn_bu_vY_digYr_dYrYcYdY_istifadY_edY_bilirlYr_._Buna_gцrY_dY_bьtьn_sYviyyYlYrdY_{infrastrukturlar}_ı_n_laz_ı_mi_dYrYcYdY_inki_ş_af_ı_{bьtцvlьkdY}_iqtisadiyyat_ı_n_normal_fYaliyyYt_gцstYrmYsi_ьзьn_zYruri_ş_Yrtdir_.

_Bütövlükd_Y_götürül_Y_n_{infrastruktura}_üç_Y_sas_sah_Y_y_Y_ayr_ı_l_ı_r_._Birincisi_,_istehsal_{infrastrukturu}_._Bu_bilavasit_Y_istehsala_xidm_Y_t_edir_,_onun_sabit_v_Y_dinamik_inki_ş_af_ı_na_fasil_Y_siz_t_Y_krar_olunmas_ı_na_ş_Y_rait_yarad_ı_r_._Bilavasit_Y_istehsala_xidm_Y_t_ed_Y_n_n_Y_qldiyyat_v_Y_rabit_Y_sisteml_Y_ri_,_tikilil_Y_r_,_texniki_t_Y_mir_xidm_Y_ti_v_Y_s_._istehsal_{infrastruktura}_aiddir_.

_{İkincisi, sosial infrastruktur. Bu bilavasitY sosial tYlYbatların ödYnilmYsinY xidmYt edir. SYhiyyY, tYhsil, elm, mYdYniyyYt, idman, mYnzil tYminatı, YhaliyY xidmYt edYn ticarYt, sağlamlığa yardımçı olan digYr bütün sahYlYr sosial infrastruktura aiddir.}

_{Üçüncüsü, bazar infrastrukturu. Bu bazarın normal fYaliyyYtinY xidmYt edYn bütün sahYlYri YhatY edir vY bu haqda sonrakı mövzuda Ytraflı danışılacaqdır.}

_{İnfrastruktur sahYlYrinin yaranma tarixi qYdimdir. Yollar, körpülYr, ticarYt yolları üzYrindY karvansaralar, qYdim suvarma sistemlYri vY s. kimi infrastruktur sahYlYri eramızdan YvvYlki zamanlarda yaranmışdır. Lakin onun sonrakı inkişafı ictimai YmYk bölgüsünün genişlYnmYsi, bazar iqtisadiyyatının yaranması vY kapitalizmin meydana gYlmYsilY bağlıdır.}

_{Kapitalist istehsalı tYşkilinin sadY kooperasiya, manufaktura vY maşınlı sYnaye formalarının meydana gYlib inkişaf etmYsilY mikroiqtisadiyyata xidmYt edYn infrastruktur sahYlYri dY yaranıb fYaliyyYt göstYrir. İstehsalın xüsusi sahibkarlıq formalarının tYşkili bazar münasibYtlYrinin genişlYnmYsinY sYbYb olur, rYqabYt güclYnir. BelY bir şYraitdY istehsalın bazarın tYlYblYrinY cavab verYn strukturunun formalaşması vY bu struktura uyğun gYlYn, onun inkişafını tYmin edYn şYraitin formalaşmasına obyektiv zYrurYt yaranır. İstehsala xidmYt edYn infrastruktur sahYlYrinin yaranması da bu zYrurYtdYn irYli gYlmişdir. El-min, texnikanın sonrakı inkişafı, ETİ-ın baş vermYsi, istehsalın elmi bazasının genişlYnmYsi infrastruktur sahYlYrinin dY genişlYnmYsinY sYbYb olmuşdur.}

_{Mikroiqtisadiyyatın strukturuna uyğun gYlYn vY YsasYn ona xidmYt edYn mikroinfrastruktur yaranıb fYaliyyYt göstYrir. Yuxarıda qeyd etdik ki, bütövlükdY mikroiqtisadiyyat öz strukturlarına görY istehsalçı firmalardan, ev tYsYrrüfatlarından, bazarlardan ibarYtdir vY infrastruktura aid olan bütün halqalar (özYklYr) qarşılıqlı YlaqYdY vY qarşılıqlı tYsir halında mövcud olub fYaliyyYt göstYrirlYr.}

_{Bu sistemdY istehsalçı firmalar, ev tYsYrrüfatları vY xidmYt göstYrYn infrastrukturlar bazarın subyektlYridir, bazar isY onların qarşılıqlı YlaqYlYrini tYmin edYn Ysas mexanizmdir (müYssisYdaxili infrastrukturlar müstYqil bazar subyekti deyillYr).}

_{Mikroiqtisadiyyat üçün vahid bir infrastruktur yoxdur. Burada mürYkkYb tYrkibli infrastruktura fYaliyyYt göstYrir. Bu tYrkibY aşağıdakı infrastrukturlar daxildir: 1. istehsala xidmYt edYn infrastruktur; 2. ev tYsYrrüfatlarına xidmYt edYn infrastruktur; 3. xidmYt sahYlYrinin öz infrastrukturları; 4. bazarın infrastrukturu.}

_{Mikroiqtisadi sistemY daxil olan struktur halqalarının hansının Ysas vY hansının yardımçı infrastruktur olduğunu müYyyYn etmYk üçün onların konkret şYraitdYki fYaliyyYtini öyrYnmYk lazımdır. MYsYlYn, nYqliyyat müYssisYlYri istehsala xidmYt etdiyi halda infrastruktur rolunda çıxış edirsY müstYqil müYssisY olmaqla onların özlYrinin dY infrastrukturları vardır.}

_{Mikroiqtisadiyyat çoxsahYlidir vY hYr sahYnin dY özünY uyğun olan infrastrukturu vardır. MYsYlYn, sYnayenin vY onun hYr bir sahYsinin öz infrastrukturu vardır. KYnd tYsYrrüfatının öz infrastrukturu, tikintinin, nYqliyyatın vY ticarYtin dY özlYrinY mYxsus infrastrukturları vardır. Bütün bu infrastrukturlar konkret sahYnin xüsusiyyYtindYn asılı olaraq konkret funksiyaları yerinY yetirirlYr.}

_{İnfrastrukturun Yn başlıca funksiyası Ysas sahYyY xidmYt göstYrmYkdir. Ancaq bu adi xidmYt deyil, Ysas sahYnin fYaliyyYtinin sYmYrYliliyini artıran, yüksYk nYticYlYr YldY etmYsinY şYrait yaradan, sabit vY dinamik inkişafını tYmin etmYyY qadir olan bir xidmYtdir.}

_{Firma (müYssisY) – daxili infrastrukturun Ysas funksiyası müYssisYnin normal fYaliyyYtini tYmin etmYkdYr ibarYtdir.}

_{Firmadan xaric infrastrukturlar bilavasitY firmalara tabe olmayan müstYqil fYaliyyYt göstYrYn xidmYt sahYlYridir. Onların hYr biri hüquqi şYxs, bazar subyektlYri olmaqla bütövlükdY mikroiqtisadiyyata xidmYt göstYrirlYr. Bu zaman onların hYr biri özünY aid olan funksiyanı yerinY yetirir. Bu zaman infrastruktura aid olan hYr hansı bir sahY öz funksiyasını lazımi sYviyyYdY yerinY yetirmYzsY bu digYr sahYlYrin fYaliyyYtinY mYnfi tYsir göstYrYcYk, mikroiqtisadiyyatın normal inkişafı pozulacaq. MYsYlYn, mikroiqtisadi sahYlYrY verilYn enerji (elektrik) dayandırılarsa bu bütün qalan sahYlYrin işinin qismYn yaxud da tamamilY dayanmasına sYbYb olacaqdır.}

_{XidmYt sahYlYri başqa sahYlYrY vY bir birinY nYzYrYn infrastruktur funksiyasını yerinY yetirirlYr. ÖzlYri isY YslindY hüquqi şYxs statusuna malik müstYqil müYssisYlYrdir vY onlar xidmYt istehsalçılarıdırlar. Onların istehsalının nYticYsi başqaları üçün göstYrdiklYri xidmYtdir, özlYri üçün isY dYyYp (pul) formasında ifadY olunan gYlirdir vY ÜDM-in tYrkibinY daxil edilir. Buradan da infrastrukturun digYr bir funksiyası aşkara çıxır. Bu ÜDM-in yaranmasında iştirak etmYk funksiyasıdır. Özünün bu funksiyası ilY infrastrukturlar hYm xidmYt etdiklYri Ysas sahYlYrin gYlirlYrinin formalaşmasında iştirak edir vY ona tYsir göstYrir vY hYm dY öz gYlirlYrini formalaşdırırlar. NYticYdY infrastrukturlar ölkYnin ÜDM-in formalaşması prosesindY bilavasitY iştirak edirlYr. VY bu mYhsulda onların payı getdikcY artır.}

_{İnfrastruktura fYaliyytYdY olan hYr hansı bir sistemin zYruri komponenti kimi çıxış edir vY bütöv sistemin Ysas, aparıcı sahYsinY xidmYt edir. Eyni zamanda infrastrukturun özü dY xidmYt göstYrYn ayrı-ayrı sahY vY müYssisYlYrin mYcmusu kimi mövcuddur vY sistem halındadır.}

_{İnfrastrukturun bilavasiYt istehsala tYsirinin müYyyYn xüsusiyyYtlYri vardır:}

_{İnfrastruktur texnoloji proseslYrY bilavasitY tYs ir göstYrmir;}
_{Onun fYaliyyYtinin nYticYsi xidmYt etdiyi sahYnin mYhsulunda birbaşa maddi formada ifadY olunmur;}
_{infrastruktur xidmYt göstYrdiyi sahYnin, müYssisYnin iqtisadi nYticYlYrinY tYsir göstYrir vY xYrclYrindY ifadY olunur;}
_{infrastruktur istehsal olunan mYhsulun hYrYkYtinY tYsir edir, onun dövriyyYsini sürYtlYndirir;}
_{infrastruktur istehsal olunmuş mYhsulun, xammalın, yarımfabrikatların qorunub saxlanılmasına, xarab olmasının qarşısının alınmasına vY bununla da itkilYrin azaldılmasına bilavasitY tYsir göstYrir.}

_Dem_Yli_,_{infrastruktur}_istehsal_fYaliyyYti_ьзьn_normal_ş_Yrait_yarad_ı_r_,_tYkrar_istehsal_prosesini_{sьrYtlYndirir}_vY_onun_{fasilYsizliyini}_tYmin_edir_._Bu_isY_istehsal_fondlar_ı_ndan_,_instehsala_qoyulmu_ş_{investisiyalardan}_sYmYrYli_istifadY_etmYyY_imkan_yarad_ı_r_vY_istehsalз_ı_{mьYssisYlYrin}_mYnfYYtli_i_ş_lYmYsini_tYmin_edir_.

_{Mikroiqtisadi}_s_Y_viyy_Y_d_Y_{infrastrukturlar}_ı_n_geni_ş_l_Y_nib_inki_ş_af_etm_Y_si_ölk_Y_nin_Y_n_ba_ş_l_ı_ca_probleml_Y_rind_Y_n_olan_i_ş_sizliyin_azald_ı_lmas_ı_na_,_Y_halinin_m_Y_ş_ğ_ullu_ğ_unun_t_Y_min_edilm_Y_sin_Y_real_imkan_yarad_ı_r_._Bu_da_özlüyünd_Y_Y_halinin_g_Y_lirl_Y_rinin_artmas_ı_na_,_yoxsullu_ğ_un_azald_ı_lmas_ı_na_v_Y_h_Y_yat_s_Y_viyy_Y_sinin_yüks_Y_ldilm_Y_sin_Y_birba_ş_a_t_Y_sir_göst_Y_rir_.

_{MüstYqillik YldY etmiş AzYrbaycan Respublikası bütün sYviyyYlYrdY özünün iqtisadiyyatını formalaşdırır. n öncY mikroiqtisadiyyatını yaradır, onun strukturunu bazar iqtisadiyyatının tYlYblYrinY uyğun olan bir şYkildY yenidYn qurur. Bu zaman mikroiqtisadiyyata xidmYt edYcYk infrastruktur özYklYri dY yaradılır. Bu cür özYklYrin yaradılması iqtisadiyyatın neft sektorunda, nYqliyyatda, rabitYdY, ticarYtdY, tikintidY daha aydın gözY çarpır. DigYr sahYlYrdY dY YvvYllYr mövcud olmuş infrastruktur sahYlYri bYrpa edilir vY yenilYri yaradılır. Yollar çYkilir, körpülYr tikilir, neft terminalları, neftin nYqli üçün boru kYmYrlYri inşa edilir.}

_{Bazara keçidlY bağlı bazar infrastrukturu formalaşdırılır. Birjalar, kommersiya bankları, yarmarkalar, sığorta kompaniyaları, informasiya vY reklam agentliklYri, ticarYt palataları, gömrük sistemi, mYslYhYt kompaniyaları, audit kompaniyaları, qiymYtli kağızlar bazarı, lisenziya vY patent bazarı vY s. bütün bunlar AzYrbaycanda yeni yaradılmış infrastruktur özYklYridir. Sosial infrastruktur sahYsindY dY xeyli iş görülmüş, yeni-yeni xidmYt sferaları yaradılmışdır.}

_Az_Yrbaycan_ı_n_kYnd_tYsYrrьfat_ı_sferas_ı_nda_,_regionlar_ı_nda_{infrastruktur}_sahYlYri_зox_zYif_inki_ş_af_etmi_ş_dir_vY_buna_gцrY_dY_Yhalinin_ş_YhYrlYrY_ax_ı_n_ı_gьclьdьr_.

_Az_Y_rbaycan_Respublikas_ı_regionlar_ı_n_ı_n_inki_ş_af_proqram_ı_nda_infrastruk_-_tur_subyektl_Y_rinin_geni_ş_l_Y_ndirilm_Y_si_istiqam_Y_tind_Y_bir_çox_i_ş_l_Y_rin_görülm_Y_si_n_Y_-_z_Y_rd_Y_tutulmu_ş_dur_v_Y_bu_sah_Y_d_Y_xeyli_i_ş_görülmü_ş_dür_._Rayonlarda_idman_kom_-_pleksl_Y_ri_,_m_Y_kt_Y_bl_Y_r_,_x_Y_st_Y_xanalar_,_rabit_Y_qov_ş_aqlar_ı_tikilir_,_yollar_,_körpül_Y_r_b_Y_rpa_edilir_._Rayonlar_ı_n_elektrik_v_Y_qaz_t_Y_minat_ı_istiqam_Y_tind_Y_i_ş_l_Y_r_görülür_._Bütün_bunlar_regionlarda_{mikroiqtisadiyyat}_ı_n_Y_sas_sah_Y_l_Y_rinin_inki_ş_af_etm_Y_sin_Y_ş_Y_rait_yarad_ı_r_.

_Respublikam_ı_zda_makro_vY_{meqoiqtisadiyyat}_{sYviyyYlYrindY}_dY_yeni_{infrastruktur}_obyektlYri_yarad_ı_l_ı_r_ki_,_bunlar_da_AzYrbaycan_ı_n_mьstYqil_milli_iqtisadiyyat_ı_n_ı_n_formala_ş_d_ı_r_ı_lmas_ı_na_birba_ş_a_xidmYt_edir_.

_{YI FYsil. BAZAR VЏ ONUN FЏALİYYЏT MEXANİZMİ.}

_BAZAR_İ_{NFRASTRUKTURU}

_{1. Bazar: mahiyyYti vY meydana gYlmY şYrtlYri. Bazarın funksiyaları, strukturu, forma vY nцvlYri.}

_2._Bazar_qanunlar_ı_v_Y_bazar_mexanizmi_._Bazar_Y_laq_Y_l_Y_rinin_tipl_Y_ri_.

_{3. TYlYb qanunu. TYlYbY tYsir edYn amillYr. FYrdi vY bazar tYlYbi. TYlYbin elastikliyi.}

_{4. TYklif vY ona tYsir edYn amillYr. TYklif qanunu. TYklifin elastikliyi.}

_{5. QiymYtin YmYlY gYlmY mexanizmi. Bazar tarazlığı. Subyektiv qiymYtlYndirmY. Faydalılıq hYddi.}

_{6. Bazar infrastrukturu. Birja.}

_§_1._Bazar_:_mahiyyYti_vY_meydana_gYlmY_ş_YrtlYri_._Bazar_ı_n_funksiyalar_ı_,_strukturu_,_forma_vY_nцvlYri_.

_{Bazar iqtisadiyyatı sistemindY aparıcı mцvqe bazara mYxsusdur. Bazar nYdir? sualına mьxtYlif cavablar verilir. Onun Yn sadY tYrifi: bazar – YmtYYlYrin alqı-satqısı YmYliyyatlarının mYcmusudur. Bazar – satıcı vY alıcıların gцrьşdьyь mYkandır vY s.}

_{Bunlar bazar haqqında Yn sYthi tYsYvvьrlYrdir. Bir qYdYr geniş tYrif verYnlYr bazarı aşağıdakı kimi sYciyyYlYndirirlYr. Bazar – tYlYb vY tYklifin mYcmusudur. Bazar – ayrı-ayrı YmtYYlYr vY xidmYtlYr ьzrY satıcılarla alıcıların birgY fYaliyyYt mexanizmidir. Bazar – ticarYt aparmaq ьзьn adamların bir-birilY hYr hansı qarşılıqlı fYaliyyYtidir. Bazar – YmtYY mьbadilYsi vY YmtYY – pul mьbadilYsi formasıdır. Bazar – YmtYY istehsalı vY pul tYdavьlь qanunları ьzrY tYşYkkьl tapmış mьbadilYdir. Bazar – ayrı-ayrı YmtYYlYr vY xidmYtlYr ьzrY satıcılarla alıcıların birgY fYaliyyYt mexanizmidir vY s.}

_{Bьtьn bu tYriflYrY daxil edilmiş anlayışlar geniş mYnada başa dьşьlYn bazar kateqoriyasının mYzmununa daxildir vY onu mьxtYlif tYrYfdYn sYciyyYlYndirir.}

_{ЏvvYlki mцvzuda gцstYrmişdik ki, bazar tarixYn bazar iqtisadiyyatından YvvYl meydana gYlmişdir. Bazar YvvYl mYhYlli, yerli, region, milli vY nYhayYt dьnya bazarı sYviyyYsinY qYdYr yьksYlYn tarixi bir inkişaf yolu keзmişdir. Onun da meydana gYlib inkişaf etmYsi: 1. ictimai YmYk bцlgьsьnьn yaranıb inkişaf etmYsi; 2. xьsusi mьlkiyyYtin yaranması vY 3-dY istehsalзıların mьstYqil YmtYY istehsalзısı kimi fYaliyyYt gцstYrmYk imkanına malik olmaları ilY mьmkьn olmuşdur.}

_{Bazarın Yn sadY vY hYm dY Yn mьhьm tYrkib hissYsi YmtYYlYrin alqı-satqı YmYliyyatıdır. Ancaq burada satıcı – YmtYY – pul – alıcı iştirak edir. Bu artıq iqtisadi YlaqY formasıdır, yYni YmtYY-pul tYdavьlьdьr. Burada satıcının mYqsYdı isY YlindY olan YmtYYsini pula зevirmYkdir, alıcının mYqsYdı YlindY olan pula цzьnY lazım olan faydalı nemYti YldY etmYkdir. Bu prosesdY YmtYY vY pul satıcı ilY alıcının mьnasibYtY girmYlYri ьзьn iqtisadi vasitYlYrdir, bazarın mцvcudluğunun zYruri şYrtlYridir (komponentlYridir). DemYli, bazarın mцvcudluğu ьзьn onun subyektlYri (alıcı vY satıcı) vY vasitYlYri (pul vY YmtYY) olmalıdır. Lakin alqı-satqı YmYliyyatının baş vermYsi ьзьn hYr iki bazar subyektinin marağı (mYnafeyi) olmalıdır. Onları bazara gYtirYn dY elY budur, mYnafelYrdir. DemYli, bazar mYnafelYri reallaşdıran iqtisadi mexanizmdir ki, onun da bir зox ьnsьrlYri mцvcuddur.}

_{Bazarda tYrYflYr mьnasibYtY girirlYr, bu mьnasibYtlYr зoxsaylı bazar subyektlYrinin mьnasibYtlYridir vY sistem halındadır. DemYli, bazar iqtisadi mьnasibYtlYr sistemidir vY onların цz qanunları vardır ki, bazar mьnasibYtlYri hYmin qanunlarla idarY olunur, tYnzimlYnir.}

_{BelYliklY, bazar – ictimai YmYk bцlgьsьnY vY mьlkiyyYtin mьxtYlif formalarına Ysaslanan spesifik fYaliyyYt sferası olub, YmtYY – pul vasitYsilY mьnasibYtdY olan alıcı vY satıcıların iqtisadi mYnafelYrinin (maraqlarının) reallaşdırılmasına xidmYt edYn mьrYkkYb iqtisadi mexanizmdir.}

_{Bazar qYdYr insanları, xalqları, цlkYlYri birlYşdirYn ikinci bir vasitY yoxdur. Milli tYsYrrьfatlar bazar vasitYsilY bьtцvlYşir vY formalaşır. Milli tYsYrrьfatlar da bazar YlaqYlYrinY girYrYk dьnya tYsYrrьfatını yaradır.}

_{TarixYn YvvYl, yerli bazarlar yaranır vY onların inkişafı region bazarlarının meydana gYlmYsinY sYbYb olur. Regionlararası iqtisadi YlaqYlYrin yaranması vY genişlYnmYsi milli bazarın formalaşmasına gYtirib зıxarır. ЦlkYlYr arasında iqtisadi YlaqYlYrin yaranması vY genişlYnmYsi isY dьnya bazarının yaranmasına sYbYb olmuşdur.}

_{Coğrafi yerlYşmYsinY, YhatY dairYsinY gцrY mьxtYlif bazarların yaranması YmtYY istehsalının artması, YmYk bцlgьsьnьn dYrinlYşmYsi, nYqliyyat vY rabitY vasitYlYrinin inkişafı nYticYsindY mьmkьn olmuşdur.}

_{Mьasir dьnyada ayrı-ayrı milli tYsYrrьfatların vY beynYlxalq iqtisadi YlaqYlYrin genişlYnmYsindY bazarların rolu getdikcY artır vY funksiyaları зoxalır. Bu, YmtYY-bazar tYsYrrьfatının qarşılıqlı YlaqYsi vY qarşılıqlı tYsiri nYticYsindY baş verir. BelY ki, 1) istehsal sferasında mьntYzYm olaraq faydalı mYhsullar yaradılır ki, bunlar da daim bazara aзılır vY alqı-satqı obyekti olur; 2) hazırlanmış hYr bir mYhsul potensial gYlir mYnbYyidir vY hцkmYn reallaşdırılmalıdır; 3) YmYk bцlgьsьnьn mцvcud olması bazar vasitYsilY mьbadilYnin olmasını zYruri edir. Bununla yanaşı bazar da цz nцvbYsindY YmtYYlYrin yaradılması prosesinY Yks tYsir gцstYrir vY istehsalla Yks YlaqY yaranır. Bu, bazarın Ysas funksiyalarından biridir – Yks iqtisadi YlaqY yaratmaq funksiyası. Bazarın ikinci funksiyası istehsal sferası ilY istehlak sferasını birlYşdirmYk, demYli, istehsalзı ilY istehlakзını qovuşdurmaqdan ibarYtdir. Bazarın funksiyalarından biri dY istehsalın son nYticYlYri ьzYrindY Ysas nYzarYtзi olmaq funksiyası. Bu nYzarYt kYmiyyYtY vY keyfiyyYtY nYzarYtdir. DigYr bir funksiyası isY iqtisadi mьnasibYtlYrin reallaşdırılmasına xidmYt funksiyasıdır. Bazar YlaqYlYri istehsalзı vY istehlakзıların цz maraqlarının hYyata keзirilmYsi ьsuludur. Burada prinsip belYdir: «MYnY lazım olanı, mYnY ver, sYn isY sYnY lazım olanı alarsan» (A.Smit). Bazarın tYnzimlYyici, bцlьşdьrьcь, qiymYti formalaşdırmaq kimi funksiyaları da vardır.}

_{Bazarın strukturu – mьasir inkişaf etmiş цlkYlYrdY funksional tYyinatına gцrY зoxsaylı bazarlar fYaliyyYt gцstYrir vY bazarlar sistemini yaradır. Bazarlar зoxsaylıdır, nY qYdYr YmtYY vY xidmYtlYr varsa, bir o qYdYr dY bazar vardır.}

_{1) İstehlak mYhsullarının bazarı; 2) istehsal vasitYlYri bazarı; 3) xidmYtlYr bazarı; 4) YmYk (iş qьvvYsi) bazarı; 5) elmi vY tYcrьbY-konstruktor işlYmYlYr bazarı (elmin mYhsulları, istehsala tYtbiq ьзьn hazır olan texnologiyalar); 6) borc kapitalı bazarı; 7) qiymYtli kağızlar bazarı; 8) valyuta bazarı; 9) mYnYvi nemYtlYr bazarı (alimin, yazıзının, rYssamın vY s. intellektual fYaliyyYtini mYhsullarının pulla reallaşdırılması); 10) informasiya mYhsulları bazarı vY s.}

_{Bьtьn bu bazarların iqtisadiyyatın mьxtYlif sahYlYrdY fYaliyyYt gцstYrmYsi onların rolunun getdikcY artmasının sьbutudur. Bazar istehsalı onun bьtьn amillYri ilY tYmin edYn bir sahYyY зevrilmişdir. Buna gцrY dY bьtьn Yn iri istehsal sahYlYri ixtisaslaşmış bazarlara mцhtacdır. ElY buna gцrYdir ki, bazarın hakim olduğu milli iqtisadiyyatlar bazar iqtisadiyyatı kimi sYciyyYlYndirilir. İstYnilYn bazarın normal fYaliyyYti ьзьn sxemdY gцstYrilYn şYrtlYrin olması olduqca vacibdir.}

Yüklə 15,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 ... 5 6 7 8 9 10 11 12 ... 43