C. M. Keyns və onun davamçılarının adı ilə bağlı olub, iqtisadi nəzəriyyədə "inqilabi dəyişikliklər" P. Samuel­

VI FƏSİL. İNFLYASİYA VƏ ONUN İQTİSADİ – SOSİAL NƏTİCƏLƏRİ


6.1.İnflyasiyanın mahiyyəti və səbəbləri

Müasir mərhələdə iqtisadi inteqrasiya prosesləri nə­ti­cəsində qloballaşan dünyanın bütün ölkələri mürək­kəb və ziddiyyətli sosial-iqtisadi problem sayılan in­flya­siya hadi­səsi ilə üzləşirlər. Makroiqtisadi səviyyədə məcmu tələblə məcmu təklifin uyğunsuzluğu və qeyri-sabit­ inkişafın ifa­dəsi olan in­flya­siya, istər milli iqtisadiyyat çərçi­vəsin­də, istərsə də bey­nəlxalq miqyasda təkrara istehsal prose­si­nin normal gedişini pozan mühüm amillərdən biri kimi sə­ciy­yələndirilir.

İnflyasiya ölkənin tədavül dairəsinə əmtəə döv­riy­yəsinin tələbindən əlavə pul kütləsi buraxılması nəti­cə­sində əmtəə-xidmətlərin qiymətinin bahalaşması və milli valyutanın qiymətdən düşməsidir. Bəzi iqtisad­çılar inflya­siyanı ölkədə qiymətlərin ümumi səviyyə­sinin yük­səlməsi, bəziləri isə pul tədavülü dairəsinin həddən artıq kağız pul­la dolması ilə izah edirlər. Bu mənada inflyasiyanı ka­ğız pulların “xəstəliyi” adlan­dırıl­masını təsadüfi hesab etmək olmaz. Müasir anlam­da inflyasiya dedikdə, “pul döv­riy­yəsi kanallarının əmtəə kütləsinə nisbətən həd­dən artıq dolması başa düşülür ki, bu da pul vahidinin qiymətdən düşməsinə və əmtəə-xidmətlərin qiymətinin ümumi artı­mı­na səbəb olur”.
İnflyasiya anlayışı latın sözü olub, hədsiz artım, bö­yü­dülmüş və özünü qabarıq şəkildə təzahür etdirmək, ya­xud gös­tərmək mənasını verir. Mürəkkəb və çoxamilli in­flyasiya prosesinin əsl mahiyyəti – milli iqtisadiy­yatın ahəng­­dar nisbətlərinin, məcmu tələblə məcmu təklifin uy­ğunluğunun, ölkənin çoxsahəli təsərrüfat hə­ya­tının ümu­mi tarazlıq prin­siplərinin dəyişib pozulma­sı­dır.
Bu ziddiyyətli prosesə təkan verən və qarşılıqlı təsir gücünə malik səbəblər sırasında: əvvələn, büdcə kəsirini, dövlətin pul emissiyasını (buraxılışı, kəsil­məsi), pul təda­vülü qanununa əməl olunmamasını, pul-kredit və vergi siyasətindəki nöqsanları, xarici ticarət sahəsindəki inhisar­çı mövqeyini, onun hərbi, qeyri-istehsal və dövlət orqanla­rının saxlanılması xərclərini; sonra, iri şirkətlərin öz xərc­lə­rini və satış qiymətlərini müəyyənləşdirmək işindəki in­hi­sarçılığını; nəhayət, kapital qoyuluşlarının həcmi və is­ti­­qamətlərindıki uy­ğun­­suzluğu, əmək haqqının onun məh­­suldarlığına nis­bə­tən üstün artması meylini, işsizlərə yar­dı­mın həcmi və onun ödənilməsi ilə bağlı məsələləri gös­tərmək olar.
Şübhəsiz, cəmiyyətdə tələblə təklifin ta­raz­lı­ğının po­zul­­masını şərtləndirən və qiymətlərin enib-qalx­ma­sı­na şə­rait yaradan bu səbəblərin öyrənilib, hər­tərəfli təhlil edil­məsi, inflyasiyaya qarşı səmərəli mübarizə tədbirlə­rinin həyata keçirilməsi üçün zəruridir.
Eyni zamanda inflyasiya prosesini birtərəfli qay­da­da və yalnız sırf mənfi hal kimi qiymətləndirmək doğ­ru ol­maz­dı. Normal bazar münasibətləri prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərən iqtisadi sistem şəraitində, müəyyən bir hədd (3-5%) daxilində inflyasiyanın olma­sı təbii sayılır. Belə bir inflyasiyanın olması, ölkənin təsərrüfat həyatının işgüzarlığını yüksəldir, artıq pul kütləsinin istehsal-xidmət dairələrinə yönəldilməsini fəal­laşdırır, sahibkarların öz fəaliyyətlərini ge­nişlən­dirmək üçün bank kreditlərindən fay­dalanmasına imkan yaradır, tədavüldə olan pulların dövr etməsini sürət­lən­dirir.
İnflyasiya iqtisadi bir hadisə kimi ilk dəfə XVII əsr­də Fransada müşahidə olunmuşdur. Orada xüsusi bir bank tərəfindən buraxılmış kağız pullar tədavül (alqı-satqı) dairə­­­sində və hesablaşma münasibətlərində bö­yük qarışıq­lıq yaratdığından, uğursuzluqla nəticələn­miş­dir. Sonralar, 1861-1865-ci illərdə Şimali Amerika­da vətəndaş müha­ri­bəsi vaxtı, dövriyyəyə hədsiz miq­dar­da kağız pulların da­xil olması, ölkədə ciddi inflya­siya yaratmışdır. Hər han­sı bir dövlətin rəmzi sayılan kağız pullar, ölkənin tə­sər­rüfat sistemində öz mühüm vəzifələrini yalnız o za­man uğurla yerinə yetirə bilir ki, yaranmış real vəziyyətə uyğun, yəni istehsal olunmuş əmtəələrin - xidmətlərin dəyər nisbəti, tədavül-dövriyyə dairəsi ilə tarazlıq təşkil etsin. Bu ümumi tarazlıq po­zul­duqda tədavüldə artıq pul kütləsi toplanır, onun alı­cılıq qabiliyyəti isə xeyli aşağı düşür.
Ötən əsrin ikinci yarısından başlayaraq inflyasiya, dünyanın müxtəlif ölkələrində daha qabarıq şəkildə özü­nü göstərmişdir. Həmin dövrdə dünya iqtisadiy­ya­tında baş verən köklü dəyişikliklər, elmi-texniki nailiy­yət­lərin isteh­sal-xidmət sahələrinə tətbiqi, mütərəqqi texnoloji rejimlər­dən istifadə edilməsi, ölkələr arasında iqtisadi ticarət əla­qələrinin genişlənməsi, ölkələrin hər­bi xərclərinin art­ması, dövlət aparatının şişməsi prosesi, planet miqyasında kağız pullarla qızıl ehtiyatları arasın­dakı pozulmuş nisbətlərin xeyli dərinləşməsinə gətirib çıxarmışdır. Vəziyyəti nizam­lamaq üçün qızılla yanaşı beynəlxalq hesablaşmalarda eti­bar­lı valyuta sayılan dollar və funt sterlinqdən əlavə bir ödə­niş vasitəsi kimi istifadə etmək səyləri də son nəticə etibarilə gözlənilən ümidləri doğrultmamışdır.
İqtisadi-sosial inkişafın qeyri-sabitliyi meyli qa­nu­na­uyğunluğu müxtəlif ölkələrin, habelə bütövlükdə dünya­nın təsərrüfat həyatı təcrübəsində sübut etmişdir ki, bazar münasibətləri sisteminin özü-özünü tənzim­ləyə bilməsi im­kanları heç də o demək deyildir ki, bu inkişaf həmişə yüksələn xətlə irəliləyərək, müxtəlif prob­lemlərlə rastlaş­mır. Bazar münasibətləri iqtisadi sis­temi şəraitində müxtə­lif mülkiyyət formalarının fəaliyyətinə və dövlətin tənzim­ləyici roluna baxma­ya­raq, müəyyən qədər dəyişsə də böh­ran, işsizlik, inflyasiya prosesləri vaxtaşırı baş verir. Hər hansı bir ölkədə inflyasiyanın tempini (artım sürətini) müəy­yən­ləş­dirmək üçün cari ilin qiymət indeksindən, ba­zis ili­nin qiymət indeksi çıxılır və bazis ilinin qiymət in­dek­­sinə bölünüb, 100%-ə vurulur:


_{ }


Məsələn, ötən il ölkədə qiymətlər indeksi 179,9%, cari ildə isə 177,1% təşkil etmişsə, onda cari ilin inflya­siya səviyyəsi belə hesablanmalıdır:


_{ }


Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi nəzəriyyədə «70 qay­dası» adlanan üsulla, müxtəlif ölkələrdə qiymətlərin ümumi səviyyəsi 2 dəfə (200%) arta biləcəyi müddətini təxmini hesablamaq mümkündür. Bunun üçün 70 rə­qə­mini illik inflyasiya templərinə (1,6%, 3%, 8%, 9%, 12%, 17%, 23%) bölməklə, qiymətlərin iki qat artacağı ehtimal olunan müddəti tapmaq olar.


Məsələn, 70:l,6%=40 il
70:3%=23 il
70:8%=9 il
70:12=6 il
70:17=4 il
70:23=3 il və sair.
Tədavüldə olan pul kütləsinin artması və onun arxa­sın­da kifayət qədər əmtəələrin - xidmətlərin olma­ma­sı, tə­ləb inflyasiyası kimi səciyyələndirilir. Əhalinin sə­rən­camında kifayət qədər pul vəsaiti (məbləği) top­lan­dığı hal­da, buna uyğun əmtəələrin - xidmətlərin ça­tış­ma­ması, şüb­həsiz ölkədə qiymətlərin bahalaş­ma­sına, «qa­ra ba­za­rın» yaranmasına səbəb olur. Ayrı-ayrı ölkə­lərin təc­rü­bə­sin­də təklif inflyasiyasına da rast gəlinir. Bu hal, ba­zar­da məc­mu təklifin azalması, yaxud isteh­sal xərclərinin art­ma­sı ilə bağlıdır. Həmin səbəblər nəti­cə­sində əmtəə və xid­mətlərin bəzən tədricən, bəzən də sürətlə bahalaşması pro­sesi baş verir. Deməli, təklif inflyasiyasında istehsal xərc­ləri əm­təə-­xidmətlərin qiy­mət­lərinin yüksəlməsinə sə­bəb olursa, tələb inflyasiya­sında isə qiymətlərin artması, təd­ricən istehsal xərcləri­nin əvvəlki dövrə nisbətən yük­səl­məsini şərtləndirir. Hər iki variantda davam edən inflya­siya­dan ən çox zə­rər çəkən ölkə əhalisinin aztəminatlı yoxsul və orta təbəqələri olur.