Kutsal kitaplarda öLÜMÖtesi

Ahiret Ve Yeniden Dirilme

Çalışmamız boyunca sürekli dikkat çektiğimiz Allah ve ahiret mefhumları arasındaki gereklilik ilişkisinin bariz olarak görüldüğü bir başka yer de yeniden dirilme konusudur. Bir dini sistemde öl­dükten sonra dirilme fikrinin bulunabilmesi, orada dirilmeyi ger­çekleştirecek bir kudretin varlığını gerektirmektedir. Bu bakımdan böyle bir gücün varlığını gördüğümüz Eski Ahit’te öte dünya ve sonraki hayat anlayışını incelerken yeniden dirilme mefhumunu aramamız sonuçsuz bir çaba olmayacaktır kanaatindeyiz. Nitekim bu konuya eğilen Kitab-ı Mukaddes teologlarına önderlik eden başlıca çıkış noktası bu tarz bir düşünce olmuştur. Ancak burada aşılması gereken bir engel bulunmaktadır. Her nasılsa ilk dönem­lere ait Eski Ahit Kitaplarında yeniden dirilme fikrine dair bir iz bu­lunmadığı ileri sürülegelmiştir. Bu fikrin sonralan Yahudilik’te da­ha açık olarak görüldüğü söylenmiştir. Bu nedenle bu fikrin varlı­ğı, yokluğu veya meydana gelip gelişmesi üzerinde çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Şimdi bir yandan, sözünü eniğimiz temel mef­humlar arasındaki ilişkinin Eski Ahit’te nasıl şekillendiğini görür­ken, bir yandan da konu ile ilgili görüşler üzerinde de duracak ve bunları tartışacağız.

Yeniden dirilme düşüncesine Eski Ahit’te, sonraki dönemlerde yer verildiği görüşü üzerinde neredeyse bir mutabakat söz konu­sudur. Bu fikrin açıkça görüldüğü yer, M.Ö. 200 yıllarına götürülebilen Danyal Kitabı’nın 12. babıdır. Bu Kitabı bir iki yüzyıl daha ge­riye götürebilen araştırmacılar varsa da bunlar azınlıktadırlar.⁶⁴³ Bu­na göre ölüm bir son ve insan varlığının yok olması demektir. Bu fikre delil olarak da şu ayetler verilmektedir: “Çünkü mutlaka öle­ceğiz ye yere dpk-ülüp yine toplanmayan su gibiyiz...”⁶⁴⁴ “ (İnsan) ebediyyen yoktur, kendi pisliği gibi,”⁶⁴⁵ insan sen “topraktansın ve toprağa döneceksin”⁶⁴⁶

Eski Ahit’te insana canlılık veren unsura ruh adı verilir, insan canlı bir bedendir. Ibranice ruah kelimesinin asıl manası Allah’ın Ruhu’dır. Bu bütün canlılara canlılık kazandıran prensiptir.⁶⁴⁷ in­san, Allah’ın kendi nefesini ona üflemesi ile hayat bulur.

“Ve Rab Allah yerin toprağından adamı yaptı ve onun burnuna hayat nefesini üfledi ve adam yaşıyan can oldu.⁶⁴⁸ İnsana üflenen bu nefes emanettir.”⁶⁴⁹ “Allah onu geri alabilir. Yüzünü gizlersin, onlar şaşırırlar; soluklarını alırsın ölürler. Ve toprak­larına dönerler.”⁶⁵⁰

Eski Ahit, insanı canlı bir bütün olarak kabul etmektedir. Bu ba­kımdan nefes, yani nefs bir “bütün olarak İnsan varlığını” ifade et­mektedir. Nefes kavramı ruhu ve bedeni ile bir bütün olarak insanı ifade etmektedir. Nefes bu insanın her parçasındadır. Onun ciğerle­rinde, yüreğinde, etindedir. Diğer taraftan insanın nefsi onun be­deninin bütün karakterini taşır. Böyle bir anlayışta insanın nefsinin bedeninden daha üstün, daha ilâhî olduğu veya bedeninin daha aşağı bir unsur olduğu düşüncesine yer yoktur. Bu anlayış doğaıltusunuda ölüm, insanı bir bütün olarak meydana getiren unsurla­rın dağılması veya insan varlığının daha canlı birtakım parçaları­nın diğerlerinden kaçıp hürriyetine kavuşması, ya da insanın bir varoluş biçiminden diğer birine geçmesi değildir. Aksine insanın ölümü, onun vanlığmın bir bütün halinde canlılığını yitirmesi de­mektir.⁶⁵¹

Eski Ahit’te ölünün gittiği yer Şeoldür. Şeol, yerin altında ölüle­re ait karanlık bir yerdir. Bu kelimenin nereden geldiği kesin ola­rak belirlenebilmiş değildir. Kelimenin çukur anlamına gelen şa al kelimesinin yumuşatılmış bir şekli olduğu ileri sürülmüştür. Başka bir iddiaya göre, Asurca suâlu kelimesinin karşılığıdır. Şeol üstteki aydınlık ve hayat aleminin zıddıdır. Orası derin Şeoldür.”⁶⁵² “Orası karanlıklar alemidir, orada ışık karanlıktır.”⁶⁵³ “Yerin ve denizlerin derinliklerindedir.”⁶⁵⁴ Kabir çoğunlukla şeolun ağzı olarak nitelen­dirilmiştir. Şeol bazan da defin yeri olarak görülmüştür.⁶⁵⁵ “Şeol’dekiler artık ne dünyaya geri dönebilirler, ne de dünyadaki olaylar­dan bir haber alabilirler.”⁶⁵⁶ Bu kesin olarak dünyadaki hayatın so­nudur. Şeol’dekiler için Allah’ı yüceleyerek O’na yaklaşma ümidi kalmamıştır.⁶⁵⁷

“Çünkü yaşayanlar biliyorlar ki, öleceklerdir; fakat ölüler bilmezler ve artık onlar için ücret yoktur;...., ve güneş altında yapılan bir şeyde onlar için ebediyyen pay yoktur.”⁶⁵⁸

“İşlemek için elinin bulduğu her ne ise onu kuvvetinle işle, çünkü git­mekte olduğun ölüler diyarında iş ve düşünce, bilgi ve hikmet yok­tur.”⁶⁵⁹

“Şeol’e herkes girecektir ve orada herkes birdir.”⁶⁶⁰ “Şeol bir ceza­landırma veya mükafatlandırma yeri değildir. Oraya iyiler de kötü­ler de gidecektir.”⁶⁶¹

Yukarıdaki gibi bir ölüm ve Şeol mefhumu karşısında yeniden dirilme fikrinin kaynağının ne olduğu üzerinde farklı görüşler ileri sürülmüştür. Genel olarak bu fikrin varlığı bir, evrim bir gelişim ve bir etkileşim meselesi olarak görülmüştür. Bu konuda dış kültürle­rin tesirleri ve Beni israil’in kendi dini tecrübelerindeki değişim ve gelişim tartışma konusu edilmiştir.⁶⁶² Şeol İnsanın varacağı son nokta olarak görülmektedir. Bunun ötesinde insanın varolması mümkün değildir. O halde yeniden dirilme fikri nasıl olup da söz konusu edilebilmektedir.

Yeniden dirilme konusunda muhtemel dış tesirler bakımından üç coğrafi ve kültürel kaynaktan söz edilmektedir. Bunlar: Mezo­potamya, Kenan, ye İran’dır.

Mezopotamya’da söz konusu olduğunda araştırmacılar, Marduk adı verilen ilâhın yeniden dirilmedeki başlatıcı rolü ile Yahve ara­sında bir paralellik kurmaktadırlar. Yine bunlar Mezopotamya’da ölen ve yeniden dirilen tanrı Marduk ve tanrılar mitinin ve bu ko­nudaki belli kültsel törenlerin varlığından yola çıkarak Eski Ahit’te yeniden dirilme fikrinin bulunuşunu açıklamaya çalışmaktadırlar.

İkinci bir kaynak olarak Kenan gösterilmektedir. Burada da ölen ve yeniden kalkan tanrı Baal mitinin, İsrail’deki bu İnanca te­mel teşkil edebileceği söylenmiştir. Öyle görünmektedir ki, 1920’lerde ortaya çıkarılan Ugaritçe yazmaların okunmasıyla İsra­il’in bazı dini uygulamaları ve bazı kavramları Kenan’dan aldığının ortaya konulması bu görüşe temel olmuştur.

Ancak yukarıda aktardığımız iki öneri de, Eski Ahit’in ilâh anla­yışındaki farklılık dikkate alınarak geri çevrilebilmiştir. Ölüp, nev­ruzda tekrar dirilen bir ilâh anlayışı Kitab-ı Mukaddes’te bulunma­maktadır. Bunun ötesinde Kitab-ı Mukaddes, Yahve’yi ölüme güç yetirebilen bir ilâh olarak tanıtmaktadır.⁶⁶³

Yahudiler’in sürgün sırasında iran’daki Zerdüştlükten etkilen­dikleri bir başka görüş olarak ileri sürülmüştür. Çünkü Zerdüşt me­tinlerinde insanın bedenen yeniden dirilmesi fikri bulunmaktadır. Zerdüştlük’te insan tabiatı, Eski Ahit’te olduğu gibi bir bütün ola­rak ele alınmamaktadır. Bu nedenle dirilme insanı meydana geti­ren elemanların bir araya toplanması şeklinde görülmektedir. Diğer taraftan Zerdüşt metinlerinin yası konusunda bir görüş birliği sağlanabilmiş değildir. Bunların Eski Ahit metinlerinden önce mi, sonra mı yazıldıkları tartışılan bir konudur.⁶⁶⁴

Yeniden dirilme hakkında yürütülen ve ileri sürülen düşünce­lerde Eski Ahit’in ilâh mefhumu, dikkat çekici bir şekilde ileriye çıkmaktadır. Eski Ahit’teki yeniden dirilme fikrini, onun kendi İçin­de geçirdiği gelişme sonucunda ortaya çıkmış bir inanç olarak gö­ren yaklaşımın üzerinde önemle durduğu nokta budur. İsrail’in İnançlarında bir kere monoteizm belirdikten sonra, ister bu dünya­ya ait olsun isterse öteki dünyaya ait olsun, bütün İnançlar er ya da geç monoteizm üe uyum İçine getirilmeli idi. Ancak bu görüşe gö­re eskatolojik inançların bu değişimi diğer inançlardan fazla vakit almıştır. Monoteizmin meydana gelişi ile teolojik ve eskatolojik iliş­kiler temelinden bir değişiklik geçirmiştir. Çünkü Yahve Yaratıcı ve bütün yeryüzünün ilâh’ı kabul edildikten sonra bu dünyada veya ötedünyada insanın bütün varoluşu, tabii olarak O’nun hükmü al­tına girecektir. İnsanın bu dünyadaki hayatı ve gelecek hayatı ilâhî kudrete muhtaçtır.

Ancak yeniden dirilme fikrinin önünde bir engel olarak duran Şeol anlayışının aşılması kolay olmadı. Charles R.H.’a göre mono­teizm ile bu putperest anlayışı arasında uzun süren bir mücadele oldu. Sonunda Yahvizm bu putperest anlayışı ortadan kaldırdı. Yahvizm diğer taraftan, Allah anlayışından yola çıkarak fertte bir hayat şuuru geliştirdi. Bu anlayış neticesinde, doğru kulların veya azizlerin yeniden dirilmeleri fikri doğdu. Buna göre günahkarların yeniden dirilmeleri mümkün değildi.⁶⁶⁵

Gördüğümüz gibi yukarıdaki açıklamada yeniden dirilme fikri­nin dayandığı yegâne nokta, Tek İlâh anlayışının varlığıdır. P, Badham’ın bu konuda vardığı sonuç şöyle olmuştur: Eski Ahit’teki in­san anlayışına baktığımız zaman, insanın kabrin ötesinde bir haya­ta geçmesi mümkün görünmemektedir. Ancak oradaki ilâh anlayı­şına ve İlâh ile insan arasındaki ilişki göz önüne alınırsa, bunun in­sanın gelecekte bir hayatı olması gerektiği sonucuna götürmesi ge­rekir ve götürmüştür de.⁶⁶⁶

Eski Ahit’te yeniden dirilme fikrinin varlığını ne bir lakını dış et­kilere, ne de Eski Ahit’in kendi içindeki gelişmelere bağlamayan başka bir yaklaşım bulunmaktadır. Bu yaklaşım Leonard j. Greenspoon’a aittir. Ona göre Kitab-ı Mukaddes’teki yeniden dirilme fik­ri basitten, karmaşığa doğru gelişen bir fikir olarak ele alınmamalı­dır. Aksine, tarihî ve teolojik ortam doğrultusunda değişik vurgu­larla ele alman bir fikir olarak ele alınmalıdır. Bu fikir her zaman Kitab-ı Mukaddes’te bulunmuştur.⁶⁶⁷ Yine ona göre, Allah fikri ol­maksızın yeniden dirilmeye İman anlamsızdır. Buradaki Han’ın Özelliği O’nun kudreti ve bu kudretin devamlılığıdır.⁶⁶⁸ Greenspoon’a göre, ölünün tekrar dirilmesi inancının Kitab-ı Mukaddes’te şu ya da bu şekilde bulunduğunu kimse inkar edemez.⁶⁶⁹ O, bütün görüşünü Yahye’nn İlâhî Savaşçı sıfatı üzerine kurmaktadır. Bu, Çıkış 15/3’te en açık bir şekilde ifade edilmektedir.⁶⁷⁰

“Rab cenk eridir. (yhwh ‘yş mlhmh) İsmi Yehova’dır.”

Rab, Beni israil’in kutsal savaşlarında onlarla birlikte düşmanla­rına karşı savaşır. Onİara yardım eder. Fakat bu yardım bir takım şartları gerektirir. Beni Israil haddi aşmamalıdır. Aksi takdirde yani, Yahve’den yüz çevirdiği takdirde bozgun onları beklemektedir:

“İsrail suç etti, hem onlara emrettiğim ahdimi bozdular; hem tahsis olu­nan şeyden aldılar, hem çaldılar, hem gizlediler, hem de eşyaları arası­na koydular. Bundan dolayı İsrail oğulları düşmanlarının önünde du­ramıyorlar; düşmanlarının önünde sırtlarını çeviriyorlar, çünkü onlar lanetli oldular, eğer tahsis olunan şeyi aramızda yok etmezseniz, bir daha sizinle beraber olmayacağım...”⁶⁷¹

“İlâhî Savaşçı, aynı zamanda semavî varlıkların Rabbi’dir. Yıldızlar O’nun emrinde savaşırlar ve bütün tabiat O’nun emri altındadır,”⁶⁷²

“... Kimdir o izzet Melik’i? Kudretli cebbar olan Rab’dir. Ey kapılar, baş­larınızı yükseltin; Ve yükselin, ey ebedi kapılar, Ve izzet Melik’i girecek. Kimdir O izzet Melik’i, Ordular’ın Rabbi; İzzet Melik’i O’dur.”⁶⁷³

Yahve tabiata düzen getirir, taSıiatm azgın güçierini dize getirir:

“Ya rab, Ordular’ın Allah’ı

Senin gibi kudretli olan kimdir ya Rab.

Sadakatin de çevrendedir.

Denizin gururuna sen hükmedersin;

Dalgalar kabardıkça sen yatıştırırsın.

Gökler senindir, yer de senin;

Dünya ve onun dolusu- onları sen kurdun.

Şimal ve cenub, onları sen yarattın”⁶⁷⁴

Yahve aynı zamanda ölümü sonsuza kadar ortadan kaldıracak olandır:

“Ölümü ebediyyen yuttu ve Rab Yehova bütün yüzlerden gözyaşlarını silecek;”⁶⁷⁵

Greenspoon’a göre, Yahve’nin kudretini gösteren bu özellikle­ri ortak bir noktada birleştiren ve bunları birbirine bağlayan özel­lik O’nun İlâhî Savaşçı oluşudur. Yani Savaşçı olarak O, tabiat üze­rine hakimdir. O tabiatı düzene koyar, ölüme hükmeder. Mezopo­tamya mitolojisindeki tabiata tabi olarak ölen ve yeniden dinlen ilâhın aksine Yahve ölü insan bedenlerini tekrar kaldıracak güce sahiptir.⁶⁷⁶ Yahve’nin tabiata yönelmesi ile tabiatta bir uyanış, ken­dine gelme, canlanma, hareketlenme meydana gelir:

“Sular seni gördü, ey Allah; Sular seni görüp korktular; enginler de tit­redi. Bulutlar su boşalttılar;”⁶⁷⁷

İşte Greenspoon’a göre, insanın dirilişi de muzaffer İlâhî Savaş­çı Yahve’nin ölmüş olan tabiata verdiği emirle dirilmesi gibi ola­caktır. Yani tabiatın bir parçası, onun gibi bir yaratılmış olan İnsan­da da Yahve’nin verdiği emrin bir etkisi görülmelidir:

“O zaman körlerin gözleri açılacak, Sağırların da kulakları açılacak, O zaman topal adam geyik gibi sıçrayacak ve dilsizin dili terennüm edecek;”⁶⁷⁸

Yazar daha önce yapılageldiginin aksine, bu görüşünü delillendirmeye Eski Ahit’te en geç döneme delilden başlayarak geriye doğru gider:

“Ve yerin toprağında uyuyanlardan birçoğu, bunlar ebedi hayata ve şunlar utanca ve ebedi nefrete uyanacaklar.”⁶⁷⁹

Burada vurgulanmak istenen nokta yalnızca satîhlerin değil, günahkarlarında ölüm uykusundan uyanacakları hususudur. Yazar’a göre, Danyal Kitabı’nın yazarı bu ifadesini İşaya 26/14 ve 19. ayetlere dayandırmaktadır:

“Onlar ölülerdir dirilmezler; gölgelerdir, kalkmazlar; bundan ötürü on­ları yokladın ve helak ettin, onların anılmasını da bütün bütün yok et­tin. Senin ölülerin dirilecekler; benimkilerin cesetleri kalkacaklar. Ey sizler, toprak içinde yatanlar, uyanın ve terennüm edin; çünkü çiğlerin otların çiği gibidir ve yer ölülerini dışarı atacak.”

Greenspoon çoğunlukla sürgün sonrası döneme atfedilen, İşaya Apokalipsi adı ile anılan İşaya 24-27’yi, P. Hanson ile birlikte M.Ö. altıncı yüzyıla yerleştirmektedir.⁶⁸⁰ Ona göre Daniel 12/2 ile İşaya 26/19 abında açık benzerlik, “toprakta yatanların uyanıp” kalkmalarıdır. Danyal Kitabı’nın yazarı bu ayetleri mutlaka görmüş olmalıdır.⁶⁸¹

Yeremya 51/39 ve 57. ayetlerde Babilliler’in yaptıkları kötülük­lere karşılık ebedi “uykuya dalacakları ve bir daha uyanmıyacakları” şeklindeki ifadeler de yazara göre, Yeremya’nın Eski Ahit’te bu­lunan yeniden dirilme fikrinden tamamı İle haberdar olduğunu göstermektedir.⁶⁸²

Hezekiel’deki Kum Kemikler Vizyonu da yazarın delilleri ara­sındadır:

“Rabb’in eli üzerimde idi ve Rabb’in Ruhu’nda beni dışarı çıkardı ve beni vadinin ortasına koydu; ve kemiklerle dolu idi. Onların üzerinden her yandan beni geçirdi; ve işte, ovanın yüzünde kemikler pek çoktu; ve işte, çok kurumuşlardı. Ve bana dedi: Ademoğ­lu, bu kemikler dirilebilir mi? Ve ben Ya Rab Yehova, sen bilirsin de­dim. Ve bana dedi: Bu kemikler üzerine peygamberlik et ve onlara de: Kuru kemikler, Rabb’in sözünü dinleyin Rab Yehova bu kemiklere şöyle diyor: “İşte sizin içinize soluk koyacağım ve dirileceksiniz. Ve üzerinize adaleler koyacağım ve üzerinize et bitireceğim ve sizi deri ile kaplıyacağım ve içinize soluk koyacağım ve dirileceksiniz ve bile­ceksiniz ki, ben Rabb’im. Ve bana emrolunduğu gibi peygamberlik et­tim; ve ben peygamberlik ederken bir gürültü oldu ve işte, bir sarsın­tı; ve kemiği kemiğine olmak üzre, kemikler birbirlerine yaklaştılar. Ve baktım ve işte, üzerlerinde adaleler vardı ve et bitti ve üstten onların üzerini deri kapladı; fakat onlarda soluk yoktu. Ve bana dedi: Yele peygamberlik et, peygamberlik et, adem oğlu ve yele de: Rab Yehova şöyle diyor: Ey soluk, dört yelden gel, öldürülmüş olan bu adamlar üzerine üfle de ditilsinler Ve bana emrettiği gibi peygamberlik ettim ve soluk onlann içine girdi ve dirildiler ve ayaklan üzerine dikildiler, çok çok büyük bir ordu.”⁶⁸³

Yazara göre, bazı teologlara kabul edildiği gibi buradaki ifa­deleri sadece sürgünde zillet içinde bulunan İsrail’in yeniden gü­cünü toplaması anlamında ele almak yanlıştır. Hezekiel burada, sürgün sırasında gücünü kuvvetini yitiren İsrail’e eski gücünün Yahve tarafından tekrar verilebileceğini anlatmak istemiştir. Ancak Hezekiel bunu Yahve’nin kuru kemiklere nasıl et giydirdiğini ve can verebildiğini anlatarak yapmıştır. Dirilme fikrini İsrail’in kavim olarak dirilişi için kullanmıştır. Buradaki ortak nokta ise Yahve’nin cansızlığa can verebilecek güçte olmasıdır. Bu benzetmenin yapı­labilmesi ise, Hezekiel’in muhatablarının yeniden dirilme fikrini iyi bildiklerini göstermektedir.⁶⁸⁴

İşaya 53’te salih bir kulun çektiği eziyetler ve onun ölümü an­latılmaktadır. Aynı babın 10-12. ayetlerinde ise bu kulun öldükten sonra ilâhî mahkemede nasıl yükseltildiğini anlatmaktadır:

“.... Canının emeği semeresini görecek ve doyacak salih kulum bir çoklarını kendi bilgisi ile salih kılacak; ve fesatlarını kendisi yüklenecek Bundan dolayı büyüklerle beraber ona pay vereceğim, ve çapul malını zorluklarla beraber paylaşacak; çünkü o canını ölüme döktü....”⁶⁸⁵

İşaya bu salih kulun ölüm uykusundan nasıl kaldırıldığından söz etmemektedir. Çünkü İşaya, muhatabları tarafından yeniden dirilme mefhumunun bilindiğini kabul etmektedir. Mefhum kapalı olmuş olsaydı, o takdirde bir açıklama yapmak gereği doğacaktı.⁶⁸⁶

I ve II Kırallar Kitapları’nda anlatılan biri İlya diğeri de Elişa’ya ait iki kıssa bu konuda delil olarak ileri sürülmüştür:

“... Ve bıı şeylerden vaki oldu ki ev sahihi kadının oğlu hasta düştü; ve hastalığı çok ağır oldu, öyle ki kendisinde nefes kalmadı.... Ve çocuğun üzerine üç kere uzandı (îlya) ve Rabb’e çağırıp dedi;

“Ya Al­lah’ım Rab, sana yalvarırım, bu çocuğun canı içine dönsün.” Ve Rab İlya’nın sesini işitti; ve çocuğun canı kendi içine döndü ve çocuk diril­di...”⁶⁸⁷

“II Kırallar’da anlatılan kıssanın sonunda Elişa ölmüştür, ama Al­lah’ın savaşçısı olarak yeryüzünde O’na hizmet etmeyi sürdürmek­tedir:

Ve Elişa öldü ve onu gömdüler.

Ve Moab çeteleri yıl haslarında memlekete akın ederlerdi. Ve vaki oldu ki, bir adamı gömerlerken, işte bir çete gördüler; ve o adamı, Elişa’run kabrine attılar; ve adam düşüp Elişa’nın kemikle­rine dokununca dirildi, ve ayakları üzerine dikildi.”⁶⁸⁸

Bu kıssalar en azından M.Ö. 7. yüzyıl’da geniş bir kabul gör­müştür. Aksi ileri sürülmedikçe söz konusu kıssaları bu peygam­berlerin kendilerinin yaşadığı, 9. yüzyıla kadar geri götürebiliriz. Dolayısı ile bu iki Kitap’ta anlatılan kıssalar bize oldukça erken dö­neme ait inanır ve adetler hakkında bilgi verebilmektedir.⁶⁸⁹

Yine erken döneme ait deliller üzerinde durulacak olursa, 8. yüzyıla ait Hoşea 6/1-3’teki ayetleri zikretmek gerekir:

“Gelin ve Rabbe dönelim; çünkü o parçaladı ve bizi o iyi edecektir; o vurdu ve bizi o saracak. İki gün sonra bizi diriltecek: Üçüncü günde bizi ayağa kaldıracak ve onun önünde yaşayacağız. Bilelim, Rab bilgisinin ardına düşelim; onun çıkması tan gibi gerçektir ve bize yağmur gibi, yeri sulayan son yağmur gibi gelecektir.”

Burada kullanılan yeniden dirilme ile ilgili ifadeler, İlya ve Eli-şa’nın dirilme kıssalarının Hoşea’nm yaşadığı 8. yüzyıl’da iyi bilin­diğini bize göstermektedir.⁶⁹⁰

Yine bizi 9. yüzyıla, belki de daha öncesine götürecek iki pasajın da burada zikredilmesi uygun olacaktır. Bunlardan biri Tesniye’de geçen Musa’nın İlâhisi’nin⁶⁹¹ bir parçası olan 32/39’dur

“Şimdi görün ki, ben oyum. Ve nezdimde ilah yoktur; Ben öldürürüm ve ben diriltirim; Ben yaralarım ve ben sağaltırım. Ve benim elimden kurtulan yoktur.”

Hanna’ya ait duanın⁶⁹² I Samuel 2/6-7’de zikredilen bir parçası, bir önceki delil kadar eskidir:

“Rab öldürür ve diriltir. Ölüler diyarına şeol indirir ve çıkarır Rab fakir eder ve zengin eder; Hem alçattır, hem yükseltir.”⁶⁹³

Greenspoon sonuç olarak şunları söyler: Eski Ahit’le incelenen dirilme fikri, 9. yüzyıl ile 2. yüzyıllar arasına ait metinlere yayılmış durumdadır. Bu inanç özellikle 9. 8. ve 6. yüzyıllarda çokça ifade edilmiştir.⁶⁹⁴

Burada Eski Ahit’te yeniden dirilme fikrini göstermeyi amaçla­yan iki ayn girişimden daha söz etmek istiyoruz. Bunların ikisi de linguistik yaklaşımlardır. Bunlar konuya eskatolojik kavram alanı İçinde kabul ettikleri kelime ve kelime guruplarını tahlil ederek yaklaşmaktadırlar.

Bunlardan ilk olarak söz edeceğimiz çalışma John F. A. Sawyer tarafından yapılmıştır. Bu semantik bir çalışmadır.⁶⁹⁵ Yazarın ele al­dığı kelimeler aslında yaşamak, ayağa kalkmak, uyanmak gibi gündelik kelimelerdir. Ancak bu kelimelerin gerek linguistik ve ge­rekse tarihî siyak ve sibakı dikkate alınırsa eskatolojik anlamlarının da bulunduğu görülür.⁶⁹⁶

Yaşamak (bayahibr) kelimesi birçok yerde dirilmek ve dirilt­mek anlamına gelmektedir.⁶⁹⁷ Yine bu kökün başka müştakları, ebedi bayat anlamına gelmektedir.⁶⁹⁸ Diğer taraftan kelime, ölüm­süzlük⁶⁹⁹ ölüm, kabir, toprak gibi kelimelerle de ilişkilidir. Dirilme ile ilgili semantik alanın bir diğer önemli gurubu da kalkmak, di­kilmek anlamındaki kûmibr kelimesidir.⁷⁰⁰ Yine aynı anlama gelen amedibr kelimesi burada zikredilmelidir. Başka bir gurup, uyku­dan uyanma anlamına gelen kelimelerden oluşmaktadır. Heqîşibr⁷⁰¹ ve ne’urib⁷⁰² bu gurubun başlıca kelimeleridir. Görme ile ilgili kelimeler de ölüm uykusundan uyanıp sonsuzluğu temaşa et­mek anlamlarıyla bu guruba dahildir.⁷⁰³ Bu alanın diğer iki guru­bundan biri geri gelmek, geri getirmek⁷⁰⁴ anlamına gelen, diğeri de yeşermek, sürgün vermek, çiçeklenmek⁷⁰⁵ anlamına gelen kelime­lerden oluşmaktadır.⁷⁰⁶

Daha sonra yazar, yeniden dirilmekle ilgili olarak bilinen üç Es­ki Ahit ayeti üzerindeki açıklamalarıyla bu görüşünü desteklemek­tedir.

“Bunun için, kötüler hüküm gününde ve günahkarlar salihler cemaatin­de durmazlar (qîmibr).”⁷⁰⁷

Burada paranteze alınan kalkmak, durmak anlamındaki keli­me, salihlerin hüküm gününde yeniden dirileceğini ifade etmekte­dir.

“Ben ise bilirim ki, Kurtarıcım diridir (hay), Ve sonunda (eharon) topra­ğın üzerinde dikilecektir (qûm). Ve benim derim, bu beden yok olduk­tan sonra (we eher). O zaman etim olmaksızın Allah’ı göreceğim. Ben onu kendimden yana göreceğim Ve gözlerim onu görecek (ra’ah) ve bir yabancı gibi değil.”⁷⁰⁸

Yazara göre burada kullanılan kelimelerden açıkça görülmek­tedir ki; bu ifadeler erken tarihî siyak ve sibakları içinde yeniden dirilme fikrini işlemekteydiler.

“Canının emeği semeresini görecek (ra’ah) ve doyacak (şaba’)⁷⁰⁹ salih kulum birçoklarını kendi bilgisi ile salih kılacak.”⁷¹⁰

Yine bu ayette kullanılan kelimeler, Mezmurlar 27/15 ve İşaya 26/19 gibi başka bir kaç yerde olduğu gibi, ölüm sonrası hayatı ifa­de etmektedir. Yazara göre, bu ayetlerin ölümsonrası hayata ve ye­niden dirilmeye işaret ettiğini ister çağdaş olsun, isterse eski çağda yaşamış olsun ancak bir Saduki inkar edebilir. Oysa bu ifadelerin bir Saduki gibi anlamaya hiç bir sebep bulunmamaktadır. Ayrıca yazar, Eski Ahit’te bulunun bu fikrin Allah’ın topraktan ve kabirde­ki çürümüş bedenden yeni bir insan yaratabileceğine olan inancın ifadesi olduğunu da belirtmektedir.⁷¹¹

Linguistik çerçevedeki ikinci çalışma Mitchell Dahood S. J. tara­fından yapılmıştır.⁷¹² Yazar çalışmasında önce teologların yeniden dirilme konusunda önyargılı tutumları sebebiyle, metinlerin açık manalarını nasıl görmezlikten geldikleri üzerinde örnekleriyle durmaktadır, ilk ele aldığı ayet, Süleyman’ın Meselleri Kitabı’ndan alınmıştır:

Kötü adam kendi kötülüğü ile yıkılır. Fakat ölümünde (bemoto) salihin sığınacak yeri vardır.”⁷¹³

Söz konusu önyargılı teologlara göre burada ölüme işaret eden kelime bir yanlışlık eseri olarak bu şekilde okunmuştur. Kelimenin bu şekli ve manasıyla kabul edilmesi mümkün değildir. Çünkü söz konusu Kitabın yazıldığı dönemde İsrail yeniden dirilme fikrine sa­hip değildi. Buna göre kelime bütünlüğünde veya masumluğun­da anlamındaki betummo şeklinde okunmalıdır.⁷¹⁴

Dahood teologların aynı Kitabın 16/2’deki ayetinin eskotolojik manasını benzeri hilelere sığınarak nasıl görmezlikten geldiklerini anlatmaktadır.

İnsanın bütün yolları kendi gözünde temizdir. Fakat ruhları tartan (token rûhot) Rab’dir.

Yahve’nin ruhları tartması fikrinin, Kitap’ın yazarı tarafından Mı­sır dininden alındığı ileri sürülmüştür. Çünkü Mısır dininde hüküm verişi sırasında tann Osiris’in önüne ölünün kalbinin getirilip tar­tılması fikri bulunmaktadır. Dolayısıyla Süleyman’ın Meselleri Kitabı’nda bu ayet aslında olmadığı halde her nasılsa ona sonradan yerleştirilmiştir ve bir istisnadır.⁷¹⁵ Oysa Dahood’a göre aynı Kitabın 21/2 ve 24/12. ayetlerinde yürekleri tartan Rab (token libbot) ibaresinin bulunuşu, bu fikrin bir istisna olarak yalnızca l6/2’de görülmediğini göstermektedir.⁷¹⁶ Üçüncü örnek yine aynı Kitaptan seçilmiştir:

Aşağıda olan ölüler diyarından ayrılsın diye, Hikmetli adam için (ebe­di) hayat (hayyim)⁷¹⁷ yolu yukarı doğru gider.⁷¹⁸

Yine burada da eskatolojik bir anlama işaret etmekte olan aşa­ğı ve yukarı kelimelerinin bu ibareye sonradan eklendiği ileri sürülmüştür. Çünkü gelişmiş bir fikir olan ahirdin böyle erken dö­neme ait bir Kitapta bulunması mümkün görülmemiştir.⁷¹⁹

Dahood daha sonra, açıkça ya da imaen ölümsüzlük ve yeni­den dirilme fikrine işaret eden ayetleri sıralamaktadır. İlk gurup içinde, hem hayat hem de ebedi hayat anlamına gelen hayyim ke­limesinin bulunduğu ayetlerden oluşmaktadır.

“Ebedi hayat (hayyim) yolunu bana bildirirsin; Sevinçler tokluğu senin önündedir; Sağında daima nimetler vardır.”⁷²⁰

Daha sonra ele alınan guruptaki adetlerde gelecek veya gele­cek hayat anlamındaki aharît kelimesi bulunmaktadır:

... Çünkü akibet (aharit) selamet ehlinindir. Fakat asiler piflikte yok olacaklar; Kötülerin sonu kesilecektir. ⁷²¹

Ebedi hayat aynı zamanda bir kutlama sofrası, büyük bir sevinç olarak tavsif edilmektedir.⁷²² Ebedi hayatta Rab temaşa edilecektir:

“Ben ise, salahla senin yüzünü göreceğim; Dirildiğim zaman didarına doyacağım”.⁷²³

Bazı pasajlarda ise önderlik etmek (hidayet) anlamındaki nahah kelimesi, Cennet’e iletmek anlamına gelmektedir:

“Öğüdünle bana yol gösterirsin Ve sonra beni izzetle alırsın.”⁷²⁴

Dahood uyanmak ve kalkmak anlamına gelen qîs fiilinin yeni­den dirilme anlamına da geldiği düşüncesindedir.⁷²⁵

Yukarıda aktardığımız çalışmalar göstermektedir ki, yakın za­mana kadar tekrar edilegelen Eski Ahit’te ölüm sonrası hayat fikri­nin M.Ö. ikinci yüzyıla ait olan Danyal’a gelinceye kadar görülme­diği önyargısı aşılma yolundadır. Bu çalışmalar, şimdiye kadar ka­bul edilen görüşün aksine, yeniden diriime fikrinin Eski Ahit tarihinde çok öncelere ait olduğunu hatta, başlangıçtan beri orada bulunduğunu göstermekledirler. Buna göre, Eski Ahit’le yeniden di­rilme fikri, ne dış tesirler sonucu meydana gelmiş ve ne de kendi evrimi sonucunda onaya çıkmış bir inançtır. Bunun dayandığı en önemli inanç ise. Kudretli Tek İlâh inancıdır Burada yeniden di­rilme fikrini Eski Ahit’te aynı temel noktadan yola çıkarak arayan teologlarla mutabakat halinde olduğumuzu belirtmeliyiz. Çünkü daha önce de belirttiğimiz gibi vahyin temel inanç öğeleri olan Al­lah ve ahiret hiç bir zaman tesir, gelişim veya evrim gibi oluşumla­ra tabi olmamışlardır. Bunlar vahyin başından sonuna kadar, mu­hataba yani insana öğrettiği inançlar olmuşlardır. Bunlar İbrahim’in ve Musa’nın sahifelerinde da vardı.⁷²⁶ Vahyin geliş amacı budur. Bu inançlar vahyin temel konulan olmuşlardır. Aksi takdirde vahiy anlamsız hale gelirdi.

Eski Ahit’te dirilme bedenen dirilme olarak görülmüştür. Bu­nun sebebi ondaki İnsan anlayışıdır. İnsan bedeni ve ruhu ile bir bütün olarak insandır. Yunan düşüncesinde olduğu gibi, ruhun be­denden kaçıp kurtulması (soteria) fikri burada yoktur.⁷²⁷ İnsanın bedeni onun günahkar oluşu ile zorunlu bir bağımlılık içinde de­ğildir. Bu bakımdan onun bedeni bu fikrin kendisi kendisinden ka­çıp kurtulacağı bir şey değildir. Yine Eski Ahit’teki dünya anlayışı, insan anlayışı ile paralellik içindedir. Yunan dualizmi burada da görülmez. Bu bakımdan dünya hiç bir zaman bizatihi kötü görül­memiştir. Dünya gerçek kimliğini bulabilmek için insanın kaçıp kurtulması gereken bir şey değildir. Çünkü Allah dünyayı yarattığı zaman onu iyi kılmıştır:

“Ve Allah ontan (insanları) mübarek kıldı; ve Allah, onlara dedi: Semereli o!un ve çoğalın ve yeryüzünü doldurun ve onu tabi kılın ve denizin balıklarına ve göklerin kuşlarına ve yer üzerinde hareket eden her canlı şeye hakim olun.”

“Ve Allah dedi: İşte, bütün yeryüzü üzerinde olup tohum veren her seb­zeyi ve kendisinde ağaç meyvası olup tohum veren her ağacı size ver­dim; size yiyecek olacaktır ve yerin her hayvanına ve göklerin her ku­şuna ve kendisinde hayat nefesi olup yeryüzünde sürünen her şeye bütün yeşil otu yiyecek olarak verdim; ve böyle oldu. Ve Allah yaptığı lıerşeyi gördü ve işte çok iyi idi.”⁷²⁸

İnsan ve tabiat varlıklarını Allah’a borçludurlar. Tabiat, Allah’ın izzetini göstermektedir.⁷²⁹ İnsanın ve tabiatın nihai hedefi, Allah’ı yüceltmektir. Böylece dünya insanın kaçması gereken kötü, günah dolu bir yer değildir. Böyie bir anlayışta dünya insanlığın hizmeti­ne sunulmuştur. Diğer taraftan insan, dünya nimetlerini Allah’a kulluk için kullanacaktır. İkisi de böylece ortak yaratıcılarına karşı uyumluluk içinde görevlerini yerine getireceklerdir.⁷³⁰

Sonuç olarak Eski Ahit’in, merkezinde Kudretli Tek İlâh anlayışı görülmektedir. Dolayısıyla, buradaki diğer mefhumların da bu ilâh anlayışı doğaıltusunda karakter kazanıp şekillenmiş olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Eslu Ahitin insan, tabiat, dünya an­layışlarına temasımız sırasında bunu gördük. Konumuz olan ahiret mefhumunun da bu ilâh anlayışını ne kadar yansıttığını gördük. Diğer mefhumlar gibi ahiret mefhumu da, Eski Ahit’teki uluhiyet anlayışı doğrultusunda karakter kazanmıştır. Ahir zamanı dünyada bir başarı, egemenlik çağı olarak bekleyen Beni İsrail’in aksine, Peygamberler bir hüküm günü mesajı ile gelmişlerdir. Yeniden dirilme fikrinin ise kudretli ilâh anlayışı temeli üzerinde tesis edilme yönündeki çalışmalar sürerken, bu fikrin kendisi adeta Eski Ahit teolojisi içinde bir yeniden dirilme yaşamaktadır. Aslında vahyin başta gelen konularından biri olan ahiret inancı her zaman onda bulunmuştur. Hz. İsa yeniden dirilmeyi inkar eden devrinin Sadukiler’ine Tekvin 3/6’ya atfen verdiği cevapta bunu vurguluyor ol­maktadır:

“Fakat ölülerin kıyam ettikleri meselesine gelince,

Musa’nın Kitabındaki Çalı Fıkrasında Allah’ın ona:

“Ben İbrahim’in Allah’ı, İshak’ın Allah’ı ve Yakub’un Allah’ıyım diye nasıl söylediğini okumadınız mı?”⁷³¹