Dövriyyə fondları istehsal prosesində istehlak olunmaqla hazır məhsula, sonuncu isə realizə edilərək müəssisənin pul vəsaitinə çevrilir. Məhsul satışından əldə olunan pul vəsaiti müəssisənin əvvəlki mərhələdə dövriyyə fondlarına sərf etdiyi pul vəsaitindən mənfəətin kütləsi qədər çox olur. Bu prosesin ahəngdar getməsi üçün yeni tədavül və istehsal mərhələlərinin ardıcıllıqla birindən-digərinə «keçidi» tədavül fondları vasitəsilə mümkün olur.
Tədavül fondları tədavül sferasına xidmət etməklə müəssisənin anbarındakı hazır məhsuldan, yola salınmış, lakin haqqı ödənilməmiş əmtəələrin dəyərindən, hesablaşmalardakı və bankların cari hesablarında olan pul vəsaitlərindən və debitor borclarından ibarət olur.
Tədavül və istehsal dövriyyə fondlarının cəmi dövriyyə vəsaitləri adlanır.
Dövriyyə vəsaitləri müəssisənin öz pul vəsaitinin fasiləsiz dövranını təmin etmək məqsədilə dövriyyə və tədavül fondlarının yaranmasına avans edilmiş pul vəsaitinin məcmusudur.
Dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyə və tədavül fondları kimi qruplaşdırılmasının həm elmi – nəzəri və həm də sərf praktiki əhəmiyyəti vardır. Beləki, əgər dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyə fondları hissəsi bilavasitə istehsalla, – məhsul istehsalı ilə – bağlıdırsa, tədavül fondları ünsürü isə istehsal olunmuş məhsulun istehlakçıya çatdırılması ilə bağlı xərclərdir. Tədavül fondları, obrazlı deyilərsə, «bazarlıq» xərcləridir, məhsulun realizə edilməsi ilə əlaqədar olan firmanın kommersiya fəaliyyətinə çəkilən xərclərdir.
Dövriyyə vəsaitlərinin tərkibi və təsnifatı şəkil 1-də verilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, dövriyyə vəsaitləri normalaşdırılan və normalaşdırılmayan (normalaşdırılması mümkün olmayan) qruplara bölünür. Normalaşdırılan dövriyyə vəsaitlərinə dövriyyə fondları və tədavül fondlarının tərkib hissəsi olan anbardakı hazır məhsul daxildir. Tədavül fondlarının qalan ünsürlərini normalaşdırmaq imkan xaricində olur.
Şəkil 1. Dövriyyə vəsaitlərinin
tərkibi və təsnifatı.
Dövriyyə istehsal fondları və tədavül fondlarının dövriyyə vəsaitlərinin formalaşmasındakı «çəkiləri» çox fərqlidir. Belə ki, uzun dövrün müşahidələri göstərmişdir ki, bilavasitə istehsala xidmət göstərən dövriyyə fondları ilə tədavül fondlarının nisbəti istehsal firmaları və sənaye müəssisələrində birincinin xeyrinə beşin birə (5:1) nisbəti kimidir. Bu baxımdan, təbiidir ki, dövriyyə vəsaitlərinə qənaətin əsas hissəsi də məhz dövriyyə fondlarının payına düşür. Dövriyyə fondlarına qənaətə, tədavül fondları ilə müqayisədə təminat verən bir obyektiv amil də mövcuddur. İş burasındadır ki, dövriyyə fondları səfərbər olunma səviyyəsinə görə tədavül fondlarından ciddi surətdə fərqlənir. Belə ki, əgər dövriyyə fondlarının tərkibinə daxil olan bütün ünsürlərin normalaşdırılması mümkündürsə, tədavül fondlarından, artıq qeyd edildiyi kimi, yalnız bir ünsürün – anbarda olan hazır məhsulun normalaşdırılması və deməli, idarə olunması imkan daxilindədir. İdarə edilməsi mümkün olmayan və ya çətin olan hər hansı bir prosesin və ya tədbirin səmərəsi də onun potensial imkanından xeyli aşağı olur. Lakin bazar iqtisadi sisteminə keçildikdən sonra inzibati-amirlik dövrü ilə müqayisədə normalaşdırılan və normalaşdırılması çətin olan dövriyyə vəsaitləri arasındakı fərq ciddi surətdə azalacaq və onların səfərbər olunma dərəcələri bir-birinə xeyli yaxınlaşacaqdır. Dövriyyə fondlarının səfərbər olunma dərəcəsinin yüksək olması onların normalaşdırılması işinin mümkünlüyü ilə izah edilir.
Dövriyyə vəsaitlərinin dövretmə sferaları bir-birilə üzvü surətdə bağlı, birinin digəri üçün şərt olduğu 3 mərhələdən ibarətdir (bax: şəkil 2).
Dövriyyə fondlarının mühüm hissəsi olan istehsal ehtiyatlarının hər bir növünün normativə müvafiq səviyyədə yaradılması və idarə edilməsi, hələ onların qənaətlə istifadə olunması demək deyildir. Normativə uyğun istehsal ehtiyatlarının yaradılması onun tərkibinə daxil olan maddi ünsürlərdən səmərəli istifadə üçün yalnız ilkin şərt ola bilər. Maddi resurslardan səmərəli, qənaətlə istifadə isə, əsasən, onların istehlakı prosesində baş verir.
Material resurslarından istifadə zamanı qənaət işini təmin etmək üçün onlardan məsrəf normalarının düzgün hesablanması çox ciddi və önəmli məsələdir.
Burada, P – dövriyyənin əvvəlində pul vəsaitləri; P' – dövriyyənin sonunda pul vəsaitləri; İE – istehsal ehtiyatları; İP – istehsal prosesi; HM – hazır məhsul.
Şəkil 2. Müəssisənin dövriyyə vəsaitlərinin dövr etməsi
Material resursları sərfinin düzgün normalaşdırılması istehsalın texniki səviyyəsinin yüksəldilməsi, istehsaldaxili ehtiyatların aşkara çıxarılması və səfərbər edilməsi, materiallardan istifadəyə qənaət rejiminin gözlənilməsi kimi işlərin lazımi keyfiyyətdə icra olunmasına bilavasitə köməklik göstərir. Normalaşdırmanın bir mühüm əhəmiyyəti də müəssisələrin konkret materiala tələbatının düzgün müəyyənləşdirilməsində onun həlledici rol oynamasıdır.
İstehsal sferasında olan dövriyyə vəsaitlərinin kəmiyyəti, əsasən, məhsulun hazırlanması üçün müəyyən edilmiş vaxtın – istehsal tsiklinin uzunluğundan, istehsal texnologiyasının mütərəqqiliyindən, tədavül sferasında olan dövriyyə vəsaitinin məbləği isə məhsulun realizə edilməsi şərtlərindən və təşkili səviyyəsindən asılıdır.
Sual 2.
Dövriyyə vəsaitlərindən istifadə göstəriciləri
Firma və müəssisələrin qarşısında duran mühüm iqtisadi vəzifələrdən biri də dövriyyə vəsaitlərindən istifadənin yaxşılaşdırılmasıdır. Bunun üçün isə, ilk növbədə, onlardan istifadə səviyyəsini qiymətləndirmək lazımdır; qənaətin və ya israfçılığın həddi dəqiqləşdirilməlidir. Dövriyyə vəsaitlərindən istifadə səviyyəsini öyrənmək üçün iqtisadi və texniki-iqtisadi göstəricilər sistemindən istifadə olunur.
Material resurslarından və habelə dövriyyə vəsaitlərinin digər ünsürlərindən səmərəli istifadə edilməsi, nəticədə, ümumiləşdirici bir göstərici olan döviryyə vəsaitlərinin dövr sürətini artırır. Bu onunla nəticələnir ki, dövriyyə vəsaitləri özlərinin dövranları zamanı pul formasından istehsal ehtiyatlarına və bunların istifadəsinin nəticəsi kimi əmək məhsuluna və sonuncunun da realizə olunması yolu ilə yenidən pul formasına keçməsi müddəti azalır; təkrar istehsalın fasiləsizliyi daxilində həmin mərhələlərin biri-birini əvəz etməsi sürətlənir, başqa sözlə, az vaxt intervalında onlar ardıcıl olaraq biri-birlərini əvəzləyirlər.
Dövriyyə fondlarından istifadənin yaxşılaşdırılması iqtisadi cəhətdən böyük səmərə verir. Məhsul vahidinin hazırlanmasına maddi-enerji ehtiyatları sərfinin azaldılması, eyni miqdarda istehsal ehtiyatlarından daha çox məhsul istehsal etməyə, onun maya dəyərini və materialtutumunu aşağı salmağa, müəssisənin maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırmağa və s. imkan verir.
Dostları ilə paylaş: |