İrade hüRRİyeti ve imam maturiDİ 4

İRADE HÜRRİYETİ VE İMAM MATURİDİ 4

ÖNSÖZ 4

HÜRRİYET VE ÎRÂDE PROBLEMİNE 5

UMUMÎ BAKİŞ 5

TARİFLER 5

A. Hürriyet 5

B. İrâde 6

FELSEFEDE HÜRBİYET 8

A. İlkçağda: 8

1. İlkçağın Bellibaşli Filozoflarına Göre Hürriyet: 8

a) S o k r a t : 8

b) Eflâtun: 9

c) Aristo: 10

2. Hürriyet Probleminin Çözümünde İlkçağ Düşüncesinin Karakteristiği: 12

B. Ortaçağda: 14

1. Ortaçağın Bellifaaşlı Hristiyan Filozoflarına GÖre Hürriyet: 14

a) O r i g e n e s 14

b). Augustinus: 15

c) E r i u g e n a : 16

d) Saint Anselme: 16

e) Aquino'lu Saint Thomas: 17

2. Hürriyet Probleminin Çözümünde Ortaçağ Düşüncesinin Karakteristiği : 18

C. Yeni ve Yakınçağda: 20

1. Yeni ve Yakınçağın Bellibaşlı Filozoflarına Göre Hürriyet Problemi: 20

a) Descartes: 20

b) S p i n o z a : 21

c) L e i b n i z: 22

d) Locke: 23

e) H u m e : 24

f) Kant: 24

g) Jean Paul Sartre: 25

2. Hürriyet Probleminin Çözümünde Yeni ve Yakınçağ Düşüncesinin Karakteristiği: 28

III 29

PSİKOLOJİDE HÜRRİYET VE İRADE PROBLEMİ 29

A. irâde, hareket ve fiil 29

1. irâde : 29

2. İrâde Hareketi : 29

3. İrâdî Fiil : 30

B. Mekân Mefhumu: 30

I. Mekân Fikri: 30

2. Varlık Alanları: 31

3. Varlık Alanları Kanunları: 31

4. Mekanizm ve Varlık Alanları: 32

C. Zaman Mefhumu 32

1. Zaman Fikri: 32

2. Müşahhas Zaman : 33

D. Şuur Halleri 34

1. Şuur Halleri ve Mekanizm : 34

2. Şuur Halleri ve Çağrışım Kanunları : 35

3. Şuur Halleri ve Zekâ : 36

4. Şuur Halleri ve Zaman : 36

1.Varlık Alanları ve Zekâ : 37

2. Varlık Alanları ve Hürriyet: 37

3. Mekanizm ve Hürriyet: 38

4. Zaman ve Hürriyet: 38

F. Fiillerimiz ve İrâde Hürriyeti: 39

1. İrâde Hürriyeti : 39

2. Fiillerimiz ve irâde Hürriyeti : 40

3. İrâde Hürriyetinin Karakteri : 40

G. Hürriyet ve Determinizm: 40

1. Sebep-netice ve Determinizmi 40

2. İndeterminizm ve «Quantum» Fiziği: 42

3. Determinizm ve Kadercilik : 42

4. Hürriyet ve Determinizm 43

H. Psikolojinin Hürriyet ve îrâde Problemine Bakış Karakteristiği 43

İKİNCİ BÖLÜM 44

ÎSLÂMDA HÜRRİYET VE İRÂDE PROBLEMİ 44

İSLAMIN PROBLEME BAKIŞI 44

II 45

ISLÂMIN DOĞUŞUNDAN İTİKADI MEZHEPLERİN ZUHURUNA KADAR HÜRRİYET VE İRÂDE PROBLEMİ 45

A. Asr-ı Saadette Hürriyet ve İrâde Problemi: 45

1. Hürriyet ve irâde problemiyle ilgili âyet ve hadisler : 45

a) A y e 11 e r : 45

b) Hadisler: 47

2. Hz. Peygamberin Konuyla ilgili Tutumu: 48

B. İlk Fikrî Hareketler Devrinde Hürriyet ve irâde Problemi: 48

III 50

İTİKADI MEZHEPLERDE HÜRRİYET VE İRADE PROBLEMİ 50

A. Hicrî Dördüncü Asra Kadar Is-lamda Hürriyet ve irâde Problemi: 51

1. Selefe Göre Hürriyet ve îrâde Problemi: 51

a) Kulların Fiilleri : 51

b) İstitâat: 52

c) Allah'ın ve Kulun İrâdesi: 52

d) Kaza ve Kader : 55

2. Kelâmda Hürriyet ve İrâde Problemi ; 56

a) Mutezilede Hürriyet ve trâde Problemi : 56

1) İrâde: 57

(2) Fiiller: 58

(3) Kudret - Istitâat: 58

(4) Allah'ın ve Kulların Fiilleri : 60

(5) Kaza ve Kader : 62

b) Şia'da Hürriyet ve İrâde Problemi: 63

c) Cebriyye'de Hürriyet ve İrâde Problemi: 64

(İ) irâde: 65

(2) Kudret - Istîtâat: 65

(3) Fiillerin Yaratılması: 65

d) Eş'ariyye'de Hürriyet ve îrâde Problemi: 66

(1) İrâde: 67

(2) Kudret - Istitâat: 68

(3) Allah'ın ve Kulların Fiilleri : 70

(4) Kulların Fiilleri ve Kesb : 72

(5) Kaza ve Kader : 74

e) Mâtürîdî'de Hürriyet ve İrâde Problemi: 76

3. İslâm Felsefesinde Hürriyet ve trâde Problemi: 77

a) Ya'kûb el-Kindî: 77

b) Ebû Nasr el-Fârâbî : 79

4. Tasavvufta Hürriyet ve irâde Problemi: 81

B. Hicrî Dördüncü Asra Kadar t s 1 fi­mi n Hürriyet ve İrâde Problemi­ne Bakışının Karakteristiği: 81

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 83

İMÂM MÂTÜRÎDPDE İRÂDE ve KADER 83

HAYATI ESERLERİ VE EKOLÜ 83

A. Hayatı 83

B. Eserleri : 85

a - Kitab et-Tevhîd. 86

C. Mezhebinin Anahatları : 88

II 92

MATÜRİDİ'DE İRADE 92

A.Allah'ın İrâdesi: 92

1. İrâde ve Fiil : 93

2. Allah'ın irâde ve Meşîeti: 93

3. Allah'ın Fulleri: 94

4. Allah'ın Fiillerindeki Gaye : 95

5. Kötü Fiillerin Allah'a Nisbeti : 96

B. Kulun İrâdesi: 97

1. Kulun trâdesi ve İhtiyarı: 97

2. Kulun Fiilleri ve İrâdesi : 97

3. Kulun Kudreti ve İstitâat: 101

4. Kulun. Sorumluluğu : 104

III 105

MATÜRÎDÎ'DE KAZA-KADER VE BUNA MÜLHAK DİGER KONULAR 105

A. Mâtürîdî'ye Göre Kaza: 105

1. «Kaza» nın Umûmi Olarak Mânâsı: 105

2. Kur'ân-ı Kerîm'de Geçen Mânâları: 105

B. Matürîdî'ye Göre Kader: 106

1. Kader Kelimesinin Mânâları : 106

2. Allah'ın İlmi, Kader ve Kulun Fiili: 107

3. Kader, Hidâyet - Dalâlet ve Sorumluluk : 108

4. Kader ve Ecel Meselesi: 109

NETÎCE 110

BİBLİYOGRAFYA 113

İRADE HÜRRİYETİ VE İMAM MATURİDİ

ÖNSÖZ

İlk insandan günümüze kadar insanlık tarifinin geçir­diği safhalar içinde değişmeyen şeyler vardır. Yaşadığı çevrenin şartlarına göre hayatını idame ettirmek için ne denli uyum ve gelişme göstermiş olursa olsun ona insan dedirten özelliklerinde pek önemli bir fark görülmemiştir. Dün için düşünen insan, bugün için de düşünen insandır. Kâinattaki yerini, bu noktaya nasıl geldiğini, kendisinin ne olduğunu ve sonunda ne olacağını hep düşünmüştür. Hâlâ da düşünmek­tedir. Aslında soruları değişmemiştir. Değişen çoğu kere bu duğu cevaplardır. Her cevabın yeni sorular doğurması keyfiy-yeti de değişmemiştir. İşte insanoğlu durup dinlenmeden soru cevap mücadelesinde düşünce hayatını sürdürüp gitmekte'dir.

Biz insanlığın düşünce tarihinde sayısız cevaplar veril­miş olmasına rağmen yine de cevap bekleyen soruların ba~ şvnda insanın hürriyyet ve irâde problemini görmüşüzdür. Bilebildiğimiz kadarıyla ilkçağlardan bu yana filozofu ile, psi­kologu ile, din adamı ile, sade mü'mini ile herkesin zihnini işgal etmiş bulunan hürriyet ve irade probleminde yapılan izahlar bazılarını tatmin ettiği halde diğerleri için doyuru­cu olamamıştır. Meseleyi çözdüm zan ve iddiasıyla her farklı izah getiren, buna önce kendisi inanmış, sonra çevresindeki' ler onu takib etmiştir. Ama bir başkası bu izahlardaki tu­tarsızlık ve açıkları ortaya koymuş, kendisine mahsus daha başka izahlar getirme çabasına düşmüştür. Ne yazık ki bir üğüncü gurup karşısındaki durumu birincilerden farklı ol­mamıştır. Düşünce tarihi bu izahlar zincirinin tevali eden ve durmadan artan halkalarıyla doludur.

Aklî tefekküre son derece önem veren ve hatta tahkiki îmâna götürecek diye îmân konularında bile meraklanıp araştırmayı teşvik eden sevgili Peygamberimizin (s.a.) kader konusunda ashabını münakaşadan men'etmiş olması de bu hususta düşünmeye sevketmiştir. Tarih boyunca problemin çözülememiş bulunması vakıasının karşısında Hz. Peygamberin bu yasağı bizi meselenin neden çözülemediğini, bu çözülemezliğin hangi sebeplere dayandığım araştırmaya götürdü. Ehl-i sünnet ve'l-cemâat anlayışı içinde sistemini benimsediğimiz ve mezhebimizin imâmı olarak tâbi bulun­duğumuz İmâm Ebû Mansûr el-Mâtürîdî (v. 333/944) nin bu çozulemezlik karşısında problemi nasıl ele aldığım ve hangi izahları getirdiğini İstanbul Yüksek İslâm En&litıum'nde ((Ke­lâm ve İslâm Düşüncesi Öğretim Üyeliği Tezi» için araştır­ma mevzuu olarak aldık. Maksadımız bin kafile hukemâ ve fudalânın çözemediği bu lugazi çözmek değil, neden çözüle-mezliğini bu açıdan araştırmak ve peygamberi yasağın hik­metini anlamaya çalışmaktı.

Su maksatla tezimizi üç bölümde takdim ettik:

Birinci bölümü, giriş mahiyetinde olmak üzere, «Hürriyyet ve İrâde Problemine Umûmî Bakış» a tahsis ettik. Bu bö­lümde hürriyet ve irâde probleminin felsefe ve psikolojide nasıl ele alındığını, tarihî seyri içinde ilk, orta, yeni ve yacınçağlarda bellibaşlı filozofların felsefî ve psikolojik izah-larıyla göstermeye çalıştık. Kısım ve bölüm sonlarındaki ka­rakteristiklerde o kısım ve bölüm içinde yapılan açıklamala hangi noktalarda tutarsızlık ve açmaza düştüğünün ve İ! problemin neden çözülemez olduğunun bu açıdan ortaya çık­masına gayret ettik.

Tezimizin bu bölümünde hürriyyet ve irâde probleminin çözumündeki düşüncelerini naklettiğimiz filozofların ye psi­kologların bizzat kendi eserlerine müracaat etmekle birlikte daha ziyade bunlar üzerinde yapılan, vesikalara dayalı ciddî araştırmalardan yararlanmayı tercih ettik. Bu konularda ya­zılmış profesörlük, doçentlik ve doktora tezleri gibi akademik çalışmalardan istifadeyi de ihmal etmedik.

İkinci bölümde hürriyet ve irâde probleminin hicrî dör­düncü asra kadar İslâm dünyasında nasıl ele alındığını an-latmaya çalıştık. Burada, bulabildiğimiz kadarıyla görüş sahiplerinin bizzat kendi eserlerine müracaat ettik. Nadiren de olsa bulamadığımız hususlarda mezhepler tarihi konusun­da yazılmış muteber kaynaklardan faydalandık. Bu arada konu ile ilgili yeni akademik çalışmaların meseleyi nasıl te­lâkki ettiklerini görmek, mukayese ve değerlendirmeler ya­pabilmek için onları da gözden geçirdik ve yararlandık.

Bu bölümün sonunda çizdiğimiz karakteristikte de yineİ tezimiz için kendimize seçtiğimiz bakış açımızı muhafaza\ ederek hicrî dördüncü asra kadar İslâm dünyasında hürri yet ve irâde problemi üzerinde yapılan izahların ne karakter taşıdığını, ne gibi sonuçlara vardığını, hangi noktalarda tu tarsızlık ve açmaza düştüğünü ve hangi yönlerden çözülemez görüldüğünü ifadeye çalıştık.

Üçüncü bölümümüzü İmâm el'Mâtürîdî'nin irâde ve hader anlayışına tahsis ettik. İmamımızın görüşlerini, müteehf, hir devirlerdeki yorumlarıyla teşekkül eden «Mâtû'rîdî mezl hebinnin anlayışı çapında değil de bizzat kendi ifadeleriyle ortaya koymayı uygun gördük. Kendisine nisbet edilen eseri terden bugün elimizde bulunan Kitâbü't-tevhîd ile Te'vllâtüf -Kur'ân'ı taradık. Metinlerin anlaşılmasında yardımcı olmal&l gerektiğinde mukayese ve değerlendirmelere mevzu yapabilme ve faydalanmak için yine Mâtürîdî üzerinde yapılmış ciddî ve akademik çalışmaları da göz önünde bulundurduk.

İmamımızın görüşlerini ortaya koyarken de tezimizdeki bakış açımızı koruduk.

Netice kısmında detaydan ziyade umumî bir değerlendir­me yapmayı uygun bulduk. Araştırmamızın sonunda vardı­ğımız sonucu dile getirdik. Hürriyyet ve irâde probleminin neden çözülemez olduğunu ve insanoğlunun vardığı sonuç­ların hangi sebepten tutarsızlık taşıdığını ve açmaza düştü­ğünü ifadeye çalıştık.

Plân itibariyle tezimizin olması gerekenden daha yaygın tutulduğu söylenebilir. Fakat takdir edilecektir ki İmâm el-Mâtürîdî'nin hür irade anlayışını ortaya koyarken kabul ettiğimiz perspektif, seçtiğimiz bakış açısı, ona gelinceye kadar meselenin felsefede, psikolojide, batıda Ve İslâm âle­minde nasıl ele alındığını, hangi sonuca ulaşıldığım ve bun­lar karşısında imamımızın hangi noktaya geldiğini göster­meyi gerektiriyordu. Biz de böyle yaptık.

Çalışmamızın eksiksiz, kusursuz olduğunu iddia etmemiz mümkün değildir. Buna mukabil tezin hazırlık süresi içinde tanınan imkânları kendi gücümüz nisbetinde değerlendirmek için azamî gayret gösterdiğimizi ve hele hele, hüsn-i niyyetimizi iddia ediyoruz.

Öğretim üyeliği tezimiz için bu konuyu uygun görerek teklif eden, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi öğretim üyelerinden muhterem Prof. Dr. Hüseyin ATAY beye bu de­lâletinden dolayı teşekkürü bir borç bilirim.

Tez çalışmalarımı bağlı bulunduğum Öğretim, üyesi sıfa­tıyla programlayıp yürüten İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Fıkıh-Kelâm Bölümü Şefi Muhterem Bekir TOPALOÖLU'na, asistanlığım süresince bir âmir-memur tavrını takınmak şöy­le dursun bütün tahsil hayatımızın beraber geçtiği otuz se­nelik arkadaşlık tavrını hiç terketmeden, kütüphanesini tah­sis etmek, metinlerin anlaşılmasında ve fikirlerin vuzuha ka­vuşmasında yardımcı olmak gibi her çeşit maddî ve manevî ilgisini esirgemeyen arkadaşım ve hocam Bekir TOPALOĞL ü'na da minnet ve teşekkürlerimi belirtmek isterim.

Tezin hazırlanması sırasında bizi sabırla dinleyen, bazı noktalarda zaman zaman çıkan münakaşaları büyük bir ta­hammülle karşılayan ve bu suretle fikirlerin olgunlaşmasın­da önemli ölçüde payları bulunan, kaynak bulmakta maddi ve manevî destek sağlayan ve yardımcı olan bütün arkadaş ve meslekdaşlanma da ayrıca teşekkür etmek bir vicdan borcudur.

Çalışmak ve gayret bizden tevfik ve hidayet ancak Ali îah'tandır.

M. Satm YEPREM Erenköy, 4 Mart 1980¹