İSLÂm prensipleri ansiklopediSİ

: (Bak: Matüridî)

qqİMAM-I MUHAMMED fWE8 ¬•_8É~ : (Hi. 135-189) Kûfe’de ye­tişti. 99 kitab te’lif etmiştir. İmam-ı Malik’ten hadis okudu. En meşhur Ha­nefi fa­kihlerin­dendir. (K.S.)

qqİMAM-I MÜBİN w[A8 •_8É~ : (Bak: Kitab-ı Mübin)

qqİMAM-I RABBANÎ (R.A.) |9_±"‡ •_8É~ : (Bak: Ahmed-i Farukî)

1625- qqİMAM-I ŞAFİÎ zQ4_- •_8É~ : (Hi. 150-204) İmam-ı Abdul­lah bin Muhammed diye de anılır. Üçüncü ceddi olan Şafiî, hayatında Resulullah’ı (A.S.M.) gördüğü için o isimle anılır. Nesebi, Abd-i Menaf’da Peygamberimiz (A.S.M.) ile birleşir. Gençliğinde çok fakir bir hayat yaşadı. Çok ileri muhaddis ve müfeessir-i Kur’andır. Usul-ü Hadis ve Fıkha dair te’lifatı vardır. Şafiî mezhebinin imamıdır. Tıb, şiir ve edebiyatta da çok ileri­dir. (Radıyallahu anhü)

1625/1- “Eimme-i Erbaa’nın üçüncüsüdür ve onların arasında “Kureyşiy-ün neseb” olmakla mümtazdır.

İmam-ı Şafiî, Şam beldelerinden “Gazze”de, diğer rivayetlere göre “Askalan’da veya “Yemen”de doğmuş, yetim kalmış, validesi tarafından daha iki yaşında iken Mekke-i Mükerreme’ye götürülmüş, orada neşv ü nema bulmuş, bir ara Medine-i münevvere’ye gitmiş, dostlarından birzat, Harun Reşid tarafından Yemen valiliğine nasb edilmiş olduğundan onunla beraber Yemen taraflarına gidip bazı me’muriyetleri deruhte etmiş. Bunları güzelce ifaya muvaffak olmuş, aleyhinde vuku’ bulan bir şikayete mebni ya­pılan tahkikat neticesinde beraeti sabit olmakla Harun Reşid kendisini ser­best bırakmıştır. İki defa Bağdad’a gitmiştir. İlki 184 tari­hinde, ikincisi de 195 tarihine müsadiftir. Orada iki sene kadar kalmış, sonra Hi­caz’a teveccüh edip Mekke-i Mükerreme’de iki sene kadar oturmuş, nihayet 199 ta­rihinde Mısır’a rıhlet ile Füstat beldesinde tavattun eylemiştir.

1625/2- İmam-ı Şafiî Hazretleri, içtihadlarında Kitabullah’a, Sünen-i Nebeviyeye, icmaa, sahabe-i kiramın müttefekun aleyh olan kavillerine ve indel’icab kıyasa istinad etmiştir.

İmam-ı Şafiî Hazretleri, sair mezheblerde kabul edilmiş olan istihsanı da bir de­lil olarak kabul etmiştir. usul-i Fıkıh kısmında da beyan edildiği üzere istihsan, rey, kıyas-ı hafi, bazan “maslahat-ı mürsele” adıyla da yad olunur. Hakkında icaben ve selben bir delil-i şer’î bulunmayan bir hâdisede meşak­kat veya maslahat nazara alı­nıp ona göre hüküm vermekten, diğer bir tabirle: “meşakkat veya maslahat mazınnasını, hüküm için bir illet telakki etmekten” ibarettir. Bu, İslâm Hukuku’nda büyük bir esastır. Yüzbinlerce içtimaî hâdi­satın halli için bir çaredir. Fakat Şafiî Hazretleri, bunu bir delil olarak kabul etmemiştir. Hatta “istihsanda bulunmak iste­yen, kendisinin şâri’ olmasını murad etmiş olur” demiştir.

Maamafih İmam Şafiî Hazretlerinin içtihad ettiği mes’eleler, mezheb-i kadim, mezheb-i cedid namı ile iki kısma ayrılmıştır. Şöyle ki: Hazret-i İmam 195 sene­sinde Bağdad’a gidince mezheb-i kadimini neşretmişti. sonra Bağdad, Cezire, Şam, Mısır gibi gezip dolaştığı yerlerde bir çok yüksek mu­haddislere mülaki olarak bir kı­sım sahih hadislere daha muttali olmuş, bura­lardaki nâsın örf ve âdetlerine şahid bulunmuş olmakla celb-i menfaat ve def-i mefsedet hususlarındaki bazı rey ve içtihadlarını tadil ederek Füstat’da mezheb-i cedidini imla ve neşreylemiştir.” (H.İ. ci: l, sh: 414, 416)

qqİMAM-I ŞARANÎ z9~hQ- •_8É~ : Ömer Nasuhi Efendi, Şaranî Haz­ret­leri hakkında şu bilgiyi verir: “ Şa’ranî Ebu-l Mevahib: Abd-ül Vehhab ibn-i Ahmed-il Mısrî, Şafiî fukahasında olup, ulûm-u şer’iyyede vesairede imam bulunu­yordu. Celalüddin-i Süyutî, Şeyh-ül İslâm Zekeriyyel Ensarî, Şeyh Aliyyü’l Havvas gibi zatlardan ilim, tasavvuf ahzetmiştir. Kıy­metli mü­ellefatı vardır. Bir kısmı şun­lardır: Dürer-ül Gavvas Alâ Fetava Seyyid-i Aliyy-ül Havvas, El-Minen-ül Kübra, el-Mizan-ül Kübra, El-Yevakitü Vel’Cevahir fî Beyani akaid-ül Ekabir, Keşf-ül Gumme An Cemi-il Ümme, Tabakat-üş Şa’ranî.

Şaranî merhum, (Hi. 899) tarihinde doğmuş, (973) senesinde Kahire’de vefat etmiştir.” (H.İ.ci: l, sh: 489)

Dört hak mezhebin birleşen ve ayrılan tarafları hakkında mu’teber eser­leri olan meşhur bir fakihtir. Mizan-ı Şaranî ismiyle bilinen eseri meşhurdur.

1626- qqİMAMET }8_8É~ : İmamlık. Namazda cemaati idare eden za­tın hal ve sıfatı. *Halifelik.

İmamet iki kısma ayrılır:

1- İmamet-i suğra: Namazda cemaate yapılan imamlık.

2- İmamet-i kübra: Emir-ül mü’minîn olmak. Yani müslümanlar ara­sında riya­set-i ammeyi haiz bulunmaktır. (Bak: Hilafet)

Atıf notu:

-İbrahim’in (A.S.) imametinin zürriyetine teşmili, bak: 1469.p.da bir âyet notu:

1627- qqİMAMEYN w[8_8É~ : İki imam. *Fık: Ekseriyetle Hanefî kitablarında “imameyn” dendiği zaman “İmam-ı Ebu Yusuf ile İmam-ı Mu­ham­med” anlaşılır. Bazan da İman-ı A’zam ile İmam-ı Şafiî Hz.lerine söyle­nir.

1628- qqİMAN –_W<~ : İnanmak. “İman, asl-ı lügatta emn ü emandan ifaldir. Hemzesi ta’diye ve bazen sayruret manalarında kullanılır. Ta’diye ol­duğuna göre eman vermek, emin kılmak demektir ki, Esmaullahdan olan “Mü’min” bu mana­dandır. Sayruret olduğuna göre de emin olmak demek olur. Ve vüsuk u itimad ma­nasını ifade eder ki, lisanımızda inanmak demek­tir. Örf-i lügatta ise mutlaka tasdik etmek manasınadır. Çünki tasdik eden, tasdik ettiğini tekzibden emin kılmış veya kendisini kizibden emin olmuş olur.” (E.T. 177)

İmanın iyilik derecesi ve inkârın kötülük derekesi, neticelerinden de an­laşılır. Yani imanın sonsuz saadeti, inkârın sonsuz şekaveti netice vermesi gösteriyor ki; iman sonsuz hayır ve hüsündür, inkâr da sonsuz bir şer ve kubuhtur. Halbuki imanı izale etmiyen hiçbir şer, sonsuz cezaya sebebiyet vermez. (Bak: Allah, Amentü, Hads, Küfr, Tecdid-i iman, Yakîn)

Bir atıf notu:

-İman ilimdir, küfür cehildir, bak: 1563.p.

1629- “İman, Resul-i Ekrem Aleyhissalatü Vesselâm’ın tebliğ ettiği zaruriyat-ı diniyeyi tafsilen ve zaruriyatın gayrisini icmalen tasdik etmekten hasıl olan bir nur­dur.

Sual: Avam-ı nastan, hakaik-i diniyeyi tabir eden ancak yüzde birdir?

Cevab: Tabir etmemesi, bilmemesine delil olamaz. Evet çok defa lisan, insanın tasavvuratından incelerini tabirden âciz olduğu gibi kalbindeki ve vicdanındaki in­celer deakla görünmez. Hatta belagat dâhîlerinden Sekkakî gibi bir zat; İmri-ül Kays veya başka bir bedevinin ibraz ettiği belagat incele­rini kavramamıştır.

Maahaza imanın var olup olmadığı sorgu ile anlaşılır. Meselâ ami bir adama, bütün cihetleriyle, eczasıyla kudretinde ve tasarrufunda bulunan Saniin yarattığı bu âlemin bir cihette Sanii olup olmadığı hakkında bir sorgu yapıldığı zaman, “Hiçbir cihette değildir! Olamaz!” dese kâfidir. Çünkü, ne­fiy cihetinin yani Sani’siz olamıyacağının onun vicdanında sabit olduğuna delalet eder.

1630- İman, Sa’d-ı Taftazanî’nin tefsirine göre: “Cenab-ı Hakk’ın istediği kulu­nun kalbine, cüz’-i ihtiyarının sarfından sonra ilka ettiği bir nurdur.” de­nilmiştir. (Bak. 1299.p.) Öyle ise iman, Şems-i Ezelî’den vicdan-ı beşere ih­san edilen bir nur ve bir şuadır ki, vicdanın iç yüzünü tamamıyla ışıklandırır. Ve bu sayede bütün kâi­nat ile bir ünsiyet, bir emniyet peyda olur. Ve her şeyle kesb-i muarefe eder. Ve in­sanın kalbinde öyle bir kuvve-i maneviye husule gelir ki, insan, o kuvvet ile her mu­sibete, her hâdiseye karşı mukave­met edebilir. Ve öyle bir vüs’at ve genişlik verir ki, insan o vüs’atle geçmiş ve gelecek zamanları yutabilir.

Ve keza iman, Şems-i Ezelî’den ihsan edilmiş bir nur olduğu gibi; saa­det-i ebediyeden de bir parıltıdır. Ve o parıltı ile, vicdanında bulunan bütün emel ve istidadlarının tohumları, bir şecere-i tuba gibi neşv ü nemaya başlar, ebed memle­ketine doğru hareket eder, gider.” (İ.İ.41)

Atıf notlar:

-İman etmek için Tagut’un inkârı gerektir. bak: 3631.p.sonu

-Günahı serbest işlemek imandan hissesiz olmaya delalet eder, bak: 231.p.

-Günah işlenirken imanın mağlubiyeti, bak: l171.p.

-Günahtan küfre giden yol, bak: 1074, 1075.p.lar

-Hadiste imanın kısa tarifi, bak: 242.p.sonu

-İman kalb işidir, bak: 179, l120.p.lar

-Allah’ın mü’mine imanı sevdirmesi, Kur’an (49:7)

-Takva, imanın halavetine vesiledir, bak: 2822.p.

1631- Allah’a iman mevzuunda, usul mahiyetinde birkaç esas:

Birinci esas: İmana ait meseleler, herkesin kabul etmesi zaruri olacak ka­dar be­dihi olmaz. Çünki, imtihan sırrı bozulur. Evet” iman ve teklif ihtiyar dairesinde bir imtihan, bir tecrübe, bir müsabaka olduğundan, perdeli ve de­rin ve tedkik ve tecrü­beye muhtaç olan nazarî mes’eleleri elbette bedihî ol­maz. Ve herkes ister istemez tasdik edecek derecede zaruri olmaz. Ta ki Ebu Bekirler âla-yı illiyyine çıksınlar ve Ebu Cehiller esfel-i safiline düşsünler. İh­tiyar kalmazsa teklif olamaz. Ve bu sır ve hikmet içindir ki, mu’cizeler seyrek ve nadir verilir.

Hem dar-ı teklifte gözle görünecek olan alâmet-i kıyamet ve eşrat-ı saat, bir kı­sım müteşabihat-ı Kur’aniye gibi kapalı ve te’villi oluyor. Yalnız, Güne­şin mağribden çıkması bedahet derecesinde herkesi tasdika mecbur ettiğin­den, tevbe kapısı kapanır; daha tevbe ve iman makbul olmaz. Çünki, Ebu Bekirler, Ebu Ce­hiller ile tasdikte beraber olurlar. Hatta Hazret-i İsa Aleyhisselâm’ın nüzulü dahi ve kendisi İsa Aleyhisselâm olduğu, nur-u ima­nın dikkatiyle bilinir; herkes bilemez.” (Ş. 579) (Mu’cizeler icbar için değil ikna içindir, bak: 2494, 2495.p.lar)

1632- Bununla beraber, imansızlığa karşı, iman tarafını iltizam ve kabul etmek, mantık mecburiyetidir. Çünkü: İman etmekte, bu hayatta ve bu ha­yattan sonra hiç­bir zarar ihtimali yok; menfaatı olursa sonsuzdur. İmansızlıktka ise, hiçbir fayda ih­timali yok; zararı olursa, nihayetsizdir. O halde iman cihetini iltizam etmek, aklen ve mantıkan zaruridir. Kur’an (40: 12, 42) gibi âyetlerinde beyan edildiği gibi, ilmî ve mantıkî delillere dayanan imana davet edilince hemen inkâr eden, fakat delilsiz olan şirke gelince he­men onu kabul ve iltizam eden, mantıksız, peşin hükümül ve süfeha takımı, bir kısım insanlar da vardır.

Bir mukayese ve mantık zarureti olarak küfre karşı imanı tercih etmek gereğine dikkati çeken âyetler de vardır. Ezcümle (ll: 28, 63, 88) (26: 69 ilâ 75) (41: 52) (46: 10) (96: ll, 12) âyetleri şayan-ı teemmüldür.

Bu dünyada imanın getirdiği bazı mükellefiyetler varsa da, mü’mini dün­yada küfrün manevi cehenneminden kurtarmak gibi büyük nimeti, dünyaya değer kıy­mettedir. (Bak: 187, 504, 1652, 2154.p.lar)

1633- İkinci esas: imanın delilleri, istidlalidir. Yani, eserden, eseri yapanı; san’attan, san’at sahibini bil-intikal anlamaktır. Yoksa, mahsusat âleminin, yani beş duygu ile idrak edilen maddi hâdiselerin ve varlıkların bilgisi gibi bedihiyattan değil­dir. (Bak. 658.p.)

“Ateşin dumana olan delaleti gibi, müessirden esere yapılan istidlale “bürhan-ı limmî” denildiği gibi, dumanın ateşe olan delaleti gibi, eserden müessire olan istid­lale de “bürhan-ü innî” denir. Bürhan-ı innî, şüphelerden daha sâlimdir.” (İ.İ. 86)

“Kur’an-ı Kerim’in kâinattan yaptığı bahis, tebeîdir; kasdî değildir. Yani ligayrihidir, lizatihi değildir. Yani Kur’an-ı Kerim, Cenab-ı Hakk’ın vücud, vahdet ve azametine istidlal suretiyle kâinattan bahsetmiştir. Yoksa, kâinatın bizzat keyfi­yetini izah etmek için değildir. Çünkü Kur’an-ı Kerim; coğrafya, kozmoğrafya gibi kasden kâinatın keyfiyetinden mana-yı ismiyle bahseden bir fen, bir kitab değildir.

Ancak, kâinat sahifesinde yazılan san’at-ı İlahiyenin nakışları ve Kudretin hilkat mu’cizeleri ve kozmoğrafyacıları hayrette bırakan nizam ve intizamla, mana-yı har­fiyle Sani ve nizam-ı hakikîye istidlal keyfiyetini öğretmek için nazil olan bir kitabdır. Binaenaleyh san’at, kasd, nizam; kâinatın her zerre­sinde bulunur, matlub hasıl olur; teşekkülü nasıl olursa olsun bizim matlu­bumuza taalluku yoktur.” (İ.İ. l18)

1634- Bu ikinci esasta beyan edilen istidlal keyfiyetine misal olarak denir ki: Na­sıl insanın aklı, ilmi, muhabbeti, san’at mehareti ve diğer bazı mezi­yetleri gibi ma­nevi hususiyetleri, -hemcinsimiz olduğu halde- o şahsa baktı­ğımızda zahiren görü­lemiyor. Ancak o meharet ve hususiyetler, amelî teza­hürlerinden yani eserlerinden anlaşılır. Meselâ gayet beliğ ve edib bir zatın sahib olduğu belagat meziyetini ancak hitabetinden ve eserlerinden anladı­ğımız gibi. Demek zahir nazarda görülmeyip eser ve te’sirleriyle bilinen çok şeyler vardır. İşte bunun gibi, Allah’ın varlığını ve sı­fatlarını-Kur’anın talim ve terbiyesiyle olmak şartiyla-âlemdeki eserlerinden istidlal yoluyla anlarız.

Bunun için Kur’an, Allah’ın eserlerini tekrar be_tekrar nazarlara arzetmektedir. (Failin eserlerinden tanınması, bak: 224,225.p.lar)

1635- Üçüncü esas:” Umumi mes’elelerde isbata karşı nefyin kıymeti yoktur ve kuvveti pek azdır. Meselâ: Ramazan-ı Şerif’in başında hilali gör­mek hususunda, iki adi şahid hilali isbat etseler ve binlerle eşraf ve âlimler “görmedik” deyip nefyetse­ler, onların nefiyleri kıymetsiz ve kuvvetsizdir. Çünki, isbatta birbirine kuvvet verir. Birbirinde tesanüd ve icma’ var. Nefie’de ise; bir olsa bin olsa farkları yoktur. Her­kes kendi başına kalır, infiradî olur. Çünki, isbat eden harice bakar ve nefs-ül emre göre hükmeder. Meselâ: Misalimizde olduğu gibi, biri dese “Gökte Ay vardır.” Di­ğer arka­daşı parmağını oraya basar, ikisi birleşip kuvvetleşirler.

Nefy ve inkârda ise, nefs-ül emre bakmaz ve bakamaz. Çünki “hususi olmayan ve has bir yere bakmayan bir nefy isbat edilmez” meşhur bir düstu­run. Meselâ, bir şey’i dünyada var diye ben isbat etsem; sen de “dünyada yok” desen... benim bir işaretimle kolayca isbat edilebilen o şey’in, sen nef­yini yani ademini isbat etmek için, bütün dünyayı aramak ve taramak ve göstermek, belki geçmiş zamanların her tarafını dahi görmek lâzım geliyor. Sonra “yoktur, vuku bulmamıştır.” diyebilirsin.

Madem nefy ve inkâr edenler nefs-ül emre bakmazlar; belki kendinefislerine ve akıllarına ve gözlerine bakıp hükmediyorlar. Elbette bir­birine kuvvet veremezler ve zahîr olamazlar. Çünki, görmeye ve bilmeye mani’ olan perdeler, sebebler ayrı ayrı­dırlar. Herkes “Ben görmüyorum, be­nim yanımda ve itikadımda yoktur” diyebilir. Yoksa “Vaki’de yoktur” diye­mez. Eğer dese;- hususan, umum kâinata bakan iman mes’elelerinde-dünya kadar büyük bir yalan olur ki, doğru diyemez ve doğrultul­maz.” (Ş.100) (Bak: 663.p.)

1636- Evet nefyin isbatı zordur. Ancak butlan-ı mana ile bizatihi müntefi olur. Fakat insî ve cinnî müvesvis şeytanlar aldatıcı yollara başvururlar. Ez­cümle:

“Şeytanın en büyük bir desisesi: Hakaik-ı imaniyenin azameti cihetinde dar kalbli ve kısa akıllı ve kasır fikirli insanları aldatır, der ki: “Bir tek zat, umum zerrat ve seyyarat ve nücumu ve sair mevcudatı bütün ahvaliyle ted­bir-i rububiyetinde çe­viriyor, idare edeyor deniliyor. Böyle hadsiz acib büyük mes’eleye nasıl inanılabilir? Nasıl kalbe yerleşir? Nasıl fikir kabul edebilir?” der. Acz-i insanî noktasında bir hiss-i inkarî uyandırıyor.

Elcevab: Şeytanın bu desisesini susturan sır: “Allahu Ekber”dir. Ve cevab-ı ha­kikisi de: “Allahu ekber”dir. Evet “Allahu Ekber”in ziyade kes­retle şeair-i İslâmiyede tekrarı, bu desiseyi mahvetmek içindir.

Çünki: insanın âciz kuvveti ve zaif kudreti ve dar fikri, böyle hadsiz bü­yük hakikatları “Allahu Ekber” nuruyla görüp tasdik ediyor ve “Allahu Ekber” kuvve­tiyle o hakikatları taşıyor ve “Allahu Ekber” dairesinde yerleş­tiriyor ve vesveseye düşen kalbine diyor ki: Bu kâinatın gayet muntazamca tedbir ve tedviri bilmüşahede görünüyor. Bunda iki yol var:

Birinci Yol: Mümkindir. Fakat gayet azîmdir ve hârikadır. Zaten böyle hârika bir eser, bir hârika san’at ile, çok acib bir yol ile olur. O yol ise: Mev­cudat, belki zerrat adedince vücudunun şahidleri bulunan bir Zat-ı Ehad ve Samed’in rububiyetiyle ve irade ve kudretiyle olmasıdır.

İkinci Yol: Hiçbir cihet-i imkânı olmıyan ve imtina derecesinde müşkilatlı ve hiçbir cihette makul olmıyan şirk ve küfür yoludur. Çünki Yir­minci Mektub ve Yirmiikinci Söz gibi çok risalelerde gayet kat’i isbat edildiği üzere; O vakit kâinatın herbir mevcudunda ve hatta herbir zerresinde bir uluhiyet-i mutlaka ve bir ilm-i muhit ve hadsiz bir kudret bulunmak lâzım geliyor. Ta ki, mevcudatta bilmüşahede görünen nihayet derecede nizam ve intizam ve gayet hassas nizam ve imtiyaz ile mükemmel ve müzeyyen olan nukuş-u san’at vücud bulabilsin.

Elhasıl: Eğer tam lâyık ve tam yerinde olan azametli ve kibriyalı rububiyet ol­mazsa, o vakit her cihetçe gayr-ı makul ve mümteni bir yol takib etmek lâzım gele­cek. Lâyik ve lâzım olan azametten kaçmakla, muhal ve im­tinaa girmeyi, şeytan dahi teklif edemez.” (L. 87)

Yukarıda görüldüğü gibi tevhid yolu mümkün, şirk yolu ise müşkildir. Mümkün ile müşkil müsavi olmadığından, müşkil yola karşı mümkün yolu tercih etmek ge­rektir.

Bir mes’ele hakkında “var ve yok” şeklindeki birbirine tam zıd olan iki davadan tercihi gereken “mümkün” tarafın imkâniyeti, vacibiyet derecesini kazanır ve “müşkil” tarafı dahi muhal olur. Zira iki zıd iddia, bir mes’elede birleşse, ikisinin de doğru olması mantıkan imkânsız olduğundan birisinin doğruluğu zaruri olur. O halde mezkûr “birinci yol” zaruridir, vacibdir.

1636/1- Keza “azamet ve kibriya ve nihayetsizlik noktasında, ya gaflete veya masiyete veya maddiyata dalmak sebebiyle darlaşan akıllar, azametli mes’eleleri ihata edemediklerinden, bir gurur-u ilmî ile inkâra saparlar ve nefyederler. Evet o manen sıkışmış ve kurumuş akıllarına ve bozulmuş ve maneviyetta ölmüş olan kalblerine, çok geniş ve derin ve ihatalı olan imanî mes’eleleri sığıştıramadıkların­dan, kendilerini küfre ve dalalete atarlar, bo­ğulurlar.

Eğer dikkatle kendi küfürlerinin iç yüzüne ve dalaletlerinin mahiyetine bakabil­seler, görecekler ki; imanda bulunan makul ve lâyık ve lâzım olan azamete karşı yüz derece muhal ve imkânsızlık ve imtina o küfrün altında ve içindedir.

Risale-i Nur yüzer mizan ve müvazenelerle, bu hakikatı “iki kere iki dört eder” derecesinde kat’i isbat etmiş. Meselâ: Cenab-ı Hakk’ın vücub-u vücu­dunu ve ezeliyetini ve ihatalı sıfatlarını azametleri için kabul edemeyen adam, ya hadsiz mev­cudata, belki nihayetsiz zerrelere, o vücub-u vücudu ve ezeliyetini ve uluhiyet sıfat­larını vermekle küfrünü itikad edebilir.Veyahut ahmak sofestailer gibi, hem kendini, hem kâinatın vücudunu inkâr ve nef­yetmekle akıldan istifa etmelidir. İşte bunun gibi bütün hakaik-ı imaniye ve İslâmiye, kendilerinin şe’nlerini, muktezaları olan azamete istinad ederek, karşılarındaki küfrün dehşetli muhalatından ve vahşetli hurafatından ve zul­metli cehalatından kurtarıp kemal-i iz’an ve teslimiyetle selim kalblerde ve müstakim akıllarda yerleştirirler.

Evet, ezan ve namaz gibi ekser şeair-i İslâmiyede kesretle * ²h«A²6«~ ­yÁV7«~

²h«A²6«~ ­yÁV7«~*²h«A²6«~ ­yÁV7«~ *²h«A²6«~ ­yÁV7«~ azamet-i kibriyasını her va­kit ilanı, hem ¬¶z~…‡ ­š_«<¬h²A¬U²7~«— >¬‡~«ˆ¬~ ­}«W«P«Q²7«~ (¹⁶⁵) hadis-i kudsînin fermanı, hem “Cevşen-ül Kebir” münacatının seksenaltıncı ukdesinde:

* ­y«¶<_«X«$ ­…_«A¬Q²7~|¬M²E­< «ž ²w«8 _«< * ­y«U²V­8 ެ~ «t²V­8 «ž ²w«8 «_<

* ­y«Z²X­6 ­•_«;²—«ž²~ ­Ä_«X«< «ž ²w«8 _«< * ­y«7«Ÿ«% ­s¬¶<«Ÿ«F²7~ ­r¬M«# «ž ²w«8 _«<

* ­y«#_«S¬. ­•_«Z²4«ž²~ ­q­V²A«< «ž ²w«8_«< * ­y«7_«W«6 ­‡_«M²"«ž²~ ­¾¬‡²f­< «ž ²w«8 _«<

* ­y«#Y­Q­9­–_«K²9¬ž²~­w¬K²E­<«ž ²w«8_«< * ­y«¶<_«<¬h²A¬6 ­‡_«U²4«ž²~ ­Ä_«X«< «ž ²w«8 _«<

* ­y­#_«<³~ ¯š²|«- ¬±u­6|¬4 «h«Z«1 ²w«8 _«< * ­y«¶<_«N«5 ­…_«A¬Q²7~Ç…­h«<«ž²w«8_«<

¬‡_ÅX7~ «w¬8 _«X¬±D«9 ­–_«8«ž²~ ­–_«8«ž²~ «a²9«~ Åž¬~ «y«7¬~ «ž _«< «–_«E²A­,

diye olan gayet arifane münacat-ı Ahmediyenin (A.S.M.) beyanı gösteriyor ki; aza­met ve kibriya lüzumlu bir perdedir.” (Ş. 103) (Bak: 3715.p.)

1637- Dördüncü esas: Cenab-ı Hakk’a mümkinat ve insan mikyasiyle bakma­malı. “İnsan; bir şeyin ahvalini muhakeme ettiği zaman, o şeyin rabı­talarını, esba­bını, esasların evvela kendi nefsinde, sonra ebna-yı cinsinde, sonra etraftaki mümkinatta taharri eder. Hatta hiçbir suretle mümkinata mü­şabeheti olmayan Cenab-ı Hakk’ı düşünecek olursa, kuvve-i vahimesi ile bir insanın mekayisini, esasatını, ahvalini mikyas yaparak Cenab-ı Hakk’ı dü­şünmeye başlar. Halbuki Cenab-ı Hakk’a bu gibi mikyaslar ile bakılmaz. Zira sıfatı inhisar altında değildir.” (İ.İ.75)

“Beşerin zihni ve fikri, Cenab-ı Hakk’ın azametine bir mikyas, kemalatına bir mizan, evsafının muhakemesine bir vasıta bulmak vüs’atinde değildir; ancak cemi’ masnuatından ve mecmu-u âsarından ve bütün ef’alinden tahassül ve tecelli eden bir vecihle bakılabilir. Evet zerre, mir’at olur, fakat mikyas olamaz. Bu mes’elelerden tebarüz ettiği vecihle, Cenab-ı Hakk’ın mümkinata kıyas edilmesi ve mümkinatın onun şuunatına mikyas yapılması, en büyük cehalet ve hamakattır. Çünki aralarındaki fark, yerden göğe kadardır. Evet vacibi mümkine kıyas etmek­ten, pek garib ve gülünç şeyler çıkar. Meselâ: Ehl-i tabiat, o aldatıcı kıyas ile tesir’i- hakikiyi esbaba; ehl-i i’tizal, halk-ı ef’aili abde; mecusiler, şerri ikinci bir hâlika isnadetmeye mecbur olmuşlardır. Güya zuumlarınca Cenab-ı Hak, azameti kibriya ve te­nezzühü dolayısıyla, bu gibi hasis ve çirkin şeylere tenezzül etmez. Demek akılları vehimlerine esir olanlar, bu gibi gülünç şeyleri doğururlar.” (İ.İ.76)

1638- “Vacib-ül Vücud zatında, mahiyetinde mümkine benzemedeği gibi, ef’alinde de benzemiyor. Çünki Vacib-ül Vücud’un kudretine nisbeten yakın-uzak, az-çok, küçük-büyük, ferd-nev’, cüz’-küll aralarında fark yoktur. Ve keza onun fii­linde bizzat mübaşeret yoktur. Fakat mümkinin kudreti bu derece değildir. Bunun için nefis, Vacib-ül Vücudun ef’alini, fiillerine ben­zetemiyor. Hakikatını fehmet­mekte akıl mütehayyir kalıyor. Fiili failsiz zan­nediyor.” (M:N. 186) (Cenab-ı Hakk’ın marifeti neden enaniyete bağlıdır, bak: 821.p.)

1638/1- Keza “Cenab-ı “Hakk’a ma’lum ve ma’ruf ünvanıyla bakacak olursan, mechul ve menkûr olur. Çünki bu ma’lumiyet, örfi bir ülfet, taklidî bir sema’dır. Hakikatı i’lam edecek bir ifade de değildir.Maahaza, o ünvan ile fehme gelen mana, sıfât-ı mutlakayı beraberce alıp zihne ilka edemez. Ancak Zat-ı Akdes’i mülahaza için bir nevi ünvandır.

Amma Cenab-ı Hakk’a mevcud-u meçhul ünvanıyla bakılırsa, ma’rufiyet şuaları bir derece tebarüz eder. Ve kâinatta tecelli eden sıfat-ı mutlaka-i muhita ile, bu mevsufun o ünvandan tulu etmesi ağır gelmez.” (M.N. 131)

“Cenab-ı Hakk’ın kudret, ilim, iradesi; şemsin ziyası gibi bütün mevcu­data âmm ve şamil olup, hiçbir şeyle müvazene edilemez; Arş-ı Azama taal­luk ettikleri gibi, zerrelere de taaluk ederler. Cenab-ı Hak, şems ve kameri halkettiği gibi, sineğin gözünü de o halketmiştir. Cenab-ı Hak kâinatta vaz’ettiği yüksek nizam gibi, hurdebinî hayvanların bağırsaklarında da pek ince ve latif bir nizam vaz’ etmiştir. Semadaki ecramı birbiriyle rabteden ca­zibe-i umumî kanunu gibi, cevahir-i ferdi de, yani zerratı da o kanunun bir misliyle nazmetmiştir. Sanki bu zerrat âlemi, o semavî âleme küçük bir mi­saldir. Hülasa, aczin müdahalesi ile kudret mertebeleri ayrılır. Aczi mümteni’ olan kudretçe; büyük, küçük birdir.” (İ.İ.75) (Bak: Müşebbihe)

1639- Beşinci esas: İhtisas sahiblerinin sözü mu’teber olmasıdır, yani “bir fen­nin veya bir san’atın medar-ı münakaşa olmuş bir mes’elesinde, o fennin ve san’atın haricindeki adamlar ne kadar büyük ve âlim ve san’atkâr da olsalar, sözleri onda geçmez, hükümleri hüccet olmaz. O fennin icma-i ülemasına dahil sayılmazlar. Me­selâ: Büyük bir mühendisin, bir hastalığın keşfinde ve tedavisinde bir küçük tabib kadar hükmü geçmez. Ve bilhassa maddiyatta çok tevaggul eden ve gittikçe mane­viyattan tebaud eden ve nura karşı gabileşen ve kabalaşan ve aklı gözüne inen en büyük bir feylesofun münkirane sözü, maneviyatta nazara alınmaz ve kıymetsizdir.

Acaba yerde iken arş-ı azamı temaşa eden, hârika bir deha-yı kudsî sahibi olan ve doksan sene maneviyatta terakki edip çalışan ve hakaik-ı imaniyeyi ilmelyakîn, aynelykakîn hatta Hakkalyakîn suretinde keşfeden Şeyh Geylanî (K.S.) gibi yüzbinler ehl-i hakikatın ittifak ettikleri tevhidî ve kudsî ve ma­nevî mes’elelerde, maddiyatın en dağınık ve kesretin en cüz’î teferruatına dalan ve sersemleşen ve bo­ğulan feylesofların sözleri kaç para eder ve in­kârları ve itirazları, gök görültüsüne karşı, sivrisineğin sesi gibi sönük olmaz mı? (Ş. 102)

Evet beşer dünyasında başta, mu’cizelere istinad eden yüzyirmidört bin enbiya ve manevî keşfiyat ve kemalat sahibi olan yüzyirmidört milyon evliya ve ilim ve isbata dayanan ve hadd-ü hesaba gelmeyen asfiya ve muhakkikîn olarak dinde en yüksek ihtisas sahibi olan mezkûr üç muazzam cemaat, be­şer hayatı boyunca esasat-ı diniyede kemal-i ciddiyetle ittifak etmişlerdir. Zaman ve mekânca müstevli ve müstemir böyle bir ittifak ve ihtisasa karşı çıkmak; ilim, medeniyet ve insaf düs­turlarına zıd ve ilmî değerden uzak bir hareket olur.