Mała encyklopedia kultury antycznej

trochilos (gr. trocMIos) wyżłobienie na bazie kolumny jońskiej, zob. torus.

Trofonios syn Erginosa, wspólnie z bratem Agamedesem zaliczany do budowniczych okresu wczesnogreckiego. Terenem ich działalności była Fokida i Beocja. W późniejszym okresie uwa­żano ich za twórców najcelniejszych budowli mykeńskich, specjalnie grobów kopułowych, uważanych za skarbce. Przypisywano im nastę­pujące budowle: najstarszą kamienną świąty­nię w Delfach, „skarbiec" Hyrieusa koło Aulis, „skarbiec" Augejasa w Elis, podziemną budowlę sakralną koło Labadei, Thalamos Alkmeny w Tebach oraz najstarszą świątynię Posejdona w Mantinei, budowaną z dębiny. Ze skarbcem Hyrieusa związana była następująca legenda:

Troglodyci

762

trybrach

budowniczowie jego ułożyli luźno jeden z ka­mieni, aby można go było odsuwać, i dostawali się tamtędy do wnętrza. Król, stwierdziwszy kradzież, prosił o radę Dedala. Ten skonstru­ował pułapkę, w którą schwytany został Aga-medes. Towarzyszący mu T. obawiając się wy­dania, obciął Agamedesowi głowę. Wówczas otworzyła się ziemia i pochłonęła mordercę. W lasku lebadejskim pokazywano otwór, w któ­rym miał zniknąć T., oraz stelę z imieniem Aga-medesa. Tam też znajdowała się sławna wy­rocznie T. Wedle innej wersji, śmierć T? była zapłatą, jakiej udzieli mu Apollon za zbudo­wanie świątyni: bóg bowiem nie może ofiarować śmiertelnemu nic większego. Historia T. przy­pomina legendę poświęconą Rhampsinitosowi (zob.) i budowniczemu jego skarbca.

Troglodyci (Troglodytae, dosł. mieszkańcy jas­kiń, od gr. trogle jaskinia) nazwa nadawana przez pisarzy starożytnych różnym ludom o niskim poziomie cywilizacji, a specjalnie mieszkańcom zachodnich wybrzeży Zatoki Arabskiej. Tak nazywano też ludność Mezji nad Dunajem.

Trogus (Pompeius Trogus) zob. Pompei 7.

Troja zw. też Ilion (od imienia legendarnego założyciela, Ilosa, przodka Priama), miasto w Troadzie, pomiędzy rzekami Skamander i Simoeis. Miejsce akcji Iliady Homsra. Rezul­taty wykopalisk na wzgórzu Hissarlik najbardziej odpowiadają opisowi T. w poemacie Homara. Wykopaliska rozpoczęte przez Schliemanna w r. 1870 odsłoniły 9 warstw osadniczych, z któ­rych najstarsza pochodzi z wczesnego okresu brązu. Wcześniejsze osady były, podobnie jak Mykeny i Tiryns, ufortyfikowanymi rezydencja­mi władców. Wg wyników najnowszych badań warstwę nazwaną T. VIIa, zbudowaną na po­przedniej, zniszczonej przez trzęsienie ziemi (7'. VI), identyfikuje się z T. Priama. Jej znisz­czenie przez pożar ok. r. 1200 p.n.e. przypada mn. w. na tradycyjną datę wojny trojańskiej (opierając się na chronologii greckiej przyjmuje się, że T. została zburzona w r. 1184). W okresie hellenistycznym i rzymskim T. była kwitnącym miastem, którego pomyślność trwała aż do cza­sów Konstantyna.

Trojzen stolica Trojzenii, kraju w północno--wschodniej części Argolidy. T., położony nie­daleko Zatoki Sarońskiej, posiadał własny port zwany Pogoń. Wg podań miasto to nazywane było początkowo Posejdonia, ku czci Posejdona, którego kult był w tych stronach szczególnie

rozpowszechniony. Późniejsza nazwa T. miała się wywodzić od Trojzena, jednego z synów Pelopsa.

Trojzenia zob. Trojzen.

Tronion (Throniori) miasto warowne w Lo-krydzie Epiknemidyjskiej, nad rzeką Boagrios, zdobyte w r. 429 p.n.e. przez Ateńczyków;

zniszczone przez mieszkańców Fokai podczas wojny świętej.

tropaion (łac. tropaeum) starożytny symbol zwycięstwa militarnego. Pierwotnie — zbroja ścią­gnięta z pokonanego wroga i zawieszona na drzewie bądź na specjalnym stojaku; później t. wykonywano także w marmurze lub metalu albo też wznoszono specjalne pomniki i obiekty architektoniczne (t. Trajana wzniesione w Adam-klissi po zwycięstwie nad Dakami w 109 r. n.e.).

tropus (łac., gr. trópos, dost. zwrot) wyrażenie w znaczeniu przenośnym, powstałe przez zamianę wyrazów i równocześnie pojęć, które tymi wyra­zami oznaczamy. Do najczęściej spotykanych t. należą: metafora, synekdoehe, metonymia, anto-nomasia, alegoria, ironia, hyperbole, litotes, eufemizm.

trójnóg (gr. i łac. tripus) 1. metalowa trój-nożna podstawa opatrzona obręczą; służyła do ustawienia kociołka lub innego naczynia, które opierało się na obręczy trójnogu albo też przybite było tylko do jego nóg gwoździkami. 2. kociołek gliniany, metalowy lub marmurowy, o dwóch albo trzech imadłach, wsparty na trzech nogach, służący do grzania wody i przechowywania wina. Częsty dar wotywny (szczególnie ku czci Apollina) oraz nagroda dla zwycięzców w agonach poe­tyckich w czasie świąt Apollina i Dionizosa. Do słynnych w historii kultury antycznej trójnogów należą: /. delficki, z którego Pytia wygłaszała przepowiednie; t. platejski (ze złota) ofiarowany przez Greków w Delfach po bitwie pod Platejami w r. 479 p.n.e.; t. umieszczony na Monu­mencie Lizykratesa, wystawionym w Atenach, na ulicy Trójnogów (Tripodes) w r. 334 p.n.e., na pamiątkę zwycięstwa odniesionego przez Lizykratesa jako chorega w zawodach muzycz­nych. Liczne trójnogi rozmaitego typu i o róż­nych dekoracjach (przeważnie z brązu) znalezio­no w Olimpii, Dslfach, na Delos, a także w naj­starszych pokładach Troi i Myken (najwcześniej­sze z nich pochodzą z VIII, VII i VI w. p.n.e.).

trójząb zob. tridens.

trybrach (gr. tribrachys, łac. tribrachys lub tribrachiis, scilieet peś) stopa metryczna skła-

trybun

763

Tryptolemos

dająca się z trzech zgłosek krótkich: ^-a-/^-/, występująca zastępczo zamiast jambu: '^'-i = '^'<^"^-' lub trocheja: -^-'^' == ^'^"^' .

trybun (łac. tribunus, od frtóHJ dzielnica) pierwotnie tytuł przywódców trzech najstarszych tribus rzymskich; głównym z nich był tribunus Celerum, ponieważ jednocześnie miał według tradycji dowodzić tzw. Celeres, przyboczną gwardią Romulusa, złożoną z trzystu jeźdźców, W dalszym ciągu termin ten był używany w nastę­pujących znaczeniach: a) tribuni aerarii, urzęd­nicy skarbowi z warstwy plebejskiej, pomocnicy

'kwestora; zajmowali się rozdziałem pieniędzy skarbowych, w wojsku zaś wypłacali żołd żoł­nierzom; b) tribuni militum, oficerowie, których comitia tributa wybierały po sześciu na każdy legion: dwu z nich dowodziło na zmianę legionem, czterech innych odbywało służbę przy wodzu naczelnym; c) tribuni militum consulari potestate, sześcioosobowe kolegium utworzone w r. 444 p.n.e. w wyniku walk plebejuszy o równoupra­wnienie. Wprowadzone zostało zamiast urzędu dwu konsulów. Trybunem takim mógł zostać plebejusz. Po raz ostatni kolegium takie dzia­łało w r. 367 p.n.e., po czym powrócono do wyboru konsulów; d) tribuni plebis urząd utwo­rzony w r. 494, po pierwszej secesji plebejuszy na Górę Świętą. Najpierw wybierano dwu trybu­nów, potem czterech, wreszcie w r. 457 liczba ich doszła do dziesięciu. Trybunem ludu mógł

•zostać tylko plebejusz; patrycjusz, chcąc zdobyć takie stanowisko, musiał odbyć transitio ad plebem (przejście do stanu plebejskiego), jak to uczynił w r. 59 p.n.e. Publiusz Klodiusz Pulcher.

' Trybunowie bronili interesów warstwy plebejskiej, mieli prawo ingerowania w czynności wszystkich urzędników prócz dyktatora i cenzorów. Mieli również prawo zakładania veta na zgromadzeniu ludowym przeciw wnioskom, które uznali za szkodliwe dla plebejuszy, oraz przeciw uchwa­łom senatu, które wówczas traciły moc uchwal obowiązujących (senatus consultum) i zachowy­wały jedynie znaczenie opinii (senatus auctoritas). Mieli prawo zwoływania comitia tributa i prze­prowadzania uchwał. Osoba trybuna była nie­tykalna (sacrosanctus); winny naruszenia tej nie­tykalności tracił wszelkie prawa i mógł zostać bezkarnie zabity.

Tryfiodor (Trifiodoros) z Egiptu, późny posta grecki (V w. - VI n.e.), autor mitologicznego epyllionu Illlu hdlosis (Zdobycie Ilionu, w 691 heksametrach), znanego z Posthomerica Jana

Tzetzesa z XII w. Według Księgi Suda, T. napisał także poematy o Hippodamii, o Maratonie oraz Odyseję z opuszczaniem liter (Odysseja lejpogrdm-matos), pisaną sztuczną techniką wiersza, polega­jącą na tym, że w każdej pieśni omijano jakąś literę (np. księga bez r, księga bez s itp.); T. na­śladował w tym technikę Nestora z Larandy, pisarza z III w. n.e., autora Iliady z opuszczeniem liter.

Tryfon 1. T. z Aleksandrii, syn Ammoniosa, gramatyk grecki z I w. p.n.e., który zajmował się analogią w pismach fen pathm (O psuciu się wyrazów). Był też autorem prac: O częściach mowy; O figurach retorycznych; O dialektach;

O attyckie] prozodii; O czystej greczyźnie; O na­zwach muzycznych. Z dzieł jego zachowały się jedynie fragmenty. 2. właściwe imię Diodotos;

wódz w Syrii, ubiegał się o władzę i po śmierci Antiocha zawładnął tronem, popierany nawet początkowo przez Rzymian, których udało mu się pozyskać darami. Potem jednak Rzymianie poparli jego przeciwnika; T. musiał opuścić Syrię i szukać schronienia w Armenii, gdzie wkrótce,'w r. 134 p.n.e., umarł.

tryglif (gr. triglifos, łac. triglyphus) element dekoracyjny fryzu doryckiego umieszczony we fryzie na przemian z metopami, płyta podzielona dwoma pionowymi wcięciami na 3 pasma. Przy­puszczalnie stanowi imitację zakończenia belki nośnej z dawniejszej architektury drewnianej.

trylogia zob. tetralogia.

trymetr wiersz zawierający trzy metra (zob. metrum l.). T. częste są w jambach. Najwięcej używanym /. był jambiczny t. akatalektyczny (zob.), wskutek czego ten właśnie wiersz bywa często oznaczany terminem t. bez dodatkowego określenia. Mniej często występowały jambicz­ny t. katalektyczny (zob.) i jambiczny t. kulawy (zob.). W innych miarach /. pojawiają się rzadko.

Tryphon zob. Satylus l.

Tryptolemos (Triptolemos) mit. syn króla Eleuzys, Keleusa i Metanejry, brat Demofoona, z którym bywa niekiedy identyfikowany. Demeter nauczyła go uprawy roli i podarowała mu wóz zaprzężony w skrzydlate smoki, którym ob­jeżdżał ziemię, ucząc ludzi orki, siewu i młócki zboża. Gdy przyjechał do kraju Scytów, król tamtejszy Linkeus, pragnąc uchodzić za wyna­lazcę uprawy zboża, usiłował go zabić, ale został za karę zamieniony w rysia. Po powrocie do Eleusis T. ustanowił ku czci Demstry święta zw. Tesmoforia.

Tryton

764

Trzycieski Andrze)

Tryton (Trilon) mit. bóg morski wyobrażany w postaci półrybiej (z rybim ogonem), uważany za syna Posejdona i Amfitryty. T. nazywano w ogóle istoty o rybich ogonach żyjące w morzu i stanowiące orszak Posejdona. T. odgrywały w legendach rolę drugorzędną. Przedstawienia T. grających na wydrążonych muszlach stano­wiły częsty element dekoracyjny. Niekiedy wspo­minany jest r. jako bóg jeziora Trytonis w Libii. Występuje on także w lokalnej legendzie beoc-kiej z Tanagry, wedle której za pogwałcenie święta Dionizosa i napaść na kąpiące się wieś­niaczki został zabity. Żeńskimi odpowiednikami T. były Nereidy.

tryumf (łac. triumphus) najwyższe wyróżnienie wojskowe w Rzymie, przyznawane przez senat wyposażonemu w imperium wodzowi, który wy­grał wojnę wypowiedzianą wrogowi zgodnie z przyjętym rytuałem i powiększył granice pań­stwa o zdobyte terytoria. Wódz ubiegający się o prawo odbycia /. nie mógł przed otrzymaniem go przekroczyć granicy miasta Rzymu (pomoerium). Zatrzymywał się na Polu Marsowym, senat zaś udawał się do położonej tam świątyni Bellony dla przyjęcia sprawozdania o sukcesach militarnych. Po uzyskaniu zgody senatu tryum­fator składał swe naczelne dowództwo (impe­rium) i odbywał uroczysty wjazd do Rzymu w otoczeniu podległych mu jednostek wojsko­wych. Uroczystości trwały trzy dni. Pochód ciągnął z Pola Marsowego przez Porta Carmen-talis na Forum Romanum, koło Wielkiego Cyr­ku, Świętą Drogą (via Sacra) na Kapitel. Tryum­fator, ubrany w tunica palmata i w purpurową, obszytą srebrnymi liśćmi palmowymi togę, toga picta, z wieńcem laurowym otaczającym skro­nie, siedział z berłem w ręku na pozłacanym rydwanie zaprzęgniętym w cztery białe rumaki. Niewolnik, który stał za nim, trzymał nad jego głową złotą koronę Jowisza (w kształcie wieńca dębowego) i przestrzegał wodza, by nie chełpił się swym szczęściem. Rydwan otaczała rodzina, następnie szli zwycięscy żołnierze, każdy z wień­cem wawrzynowym na głowie, krzycząc io trium-phe, co powtarzały towarzyszące orszakowi tłu­my. Żołnierze śpiewali pieśni na cześć wodza, nie brakło dowcipnych, a nawet sprośnych pio­senek (zob. Fescennint versus). Przed tryumfa­torem jechały wozy obładowane zdobyczą, nie­siono tablice, które wieściły nazwy zwyciężonych plemion i ludów, oraz malowidła przedstawia­jące zdobyte kraje i miasta. Na koniec szli zna­komici jeńcy, skuci w łańcuchy, w otoczeniu swych rodzin; gdy rydwan przybył na Forum, odprowadzano ich do więzienia i zabijano. Za jeńcami wiedziono ofiary dla Jowisza Kapito-lińskiego, przed samym zaś rydwanem aktorzy nieśli fasces laureat! w otoczeniu orkiestry (cor-nicines) i śpiewaków mających wykonać pieśni tryumfalne; za nimi postępowali urzędnicy pań­stwowi. Na Kapitelu senatorowie w białych togach wychodzili na spotkanie tryumfatora, który składał Jowiszowi dziękczynne ofiary, złotą koronę i część łupów. Uroczystość koń­czyła się podniosłą ucztą, w której nie brali udziału jedynie konsulowie, jako wyżsi od try­umfatora i wyposażeni vy imperium urzędnicy. W wypadku, gdy senat odmówił wodzowi prawa do odbycia 1; mógł on odwołać się do zgroma­dzenia ludowego lub odbyć t. na własną rękę na Górze Albańskiej (Albanus mons). Lex Morda Parcia ograniczała ilość odbywanych /. Gdy wódz nie spełniał wszystkich przepisanych do odbycia /. warunków, zezwalano mu nieraz na odbycie tzw. małego /., czyli owtio (zob.). W czasach cesarstwa wodzowie zrzekali się pra­wa do /., gdyż wiedli wojnę pod auspicjami ce­sarza, który sam odbywał /., a wodzowi przy­znawał jedynie ornamenta (insygnia) triumphalia. Imiona tryumfatorów wpisywano do specjal­nych rejestrów, fasti triumphales.

tryumfalny łuk (łac. arcus triumphalis) właś­ciwa architekturze rzymskiej budowla — pom­nik w kształcie łukowo sklepionej bramy, z jed­nym przejściem głównym albo z dodatkowymi dwoma bocznymi. Pierwowzór /. /. stanowią prawdopodobnie bramy wznoszone z okazji od­bywanych przez rzymskich wodzów wjazdów try­umfalnych. Najwcześniejszym /. /. był /. 1. Ster-tiniusa (ok. r. 196) na Forum Boarium. Z 38 /. /. w Rzymie zachowało się 5: /. Druzusa, Tytusa, Septimiusza Sewera, Gallienusa i Kon-stantyna. T. 1. zachowały się również w prowin­cjach rzymskich.

Trzycieski Andrzej (Tricessius) ok. 1530-1584;

dworzanin Zygmunta Augusta i Stefana Bato­rego, protestant, przyjaciel J. Kochanowskiego, pisał po polsku i po łacinie liczne utwory wier­szem i prozą: wiersze religijne, epigramaty, pa-negiryki, elegie itd. Jest aulorenł m.in. utworu żałobnego na śmierć Kochanowskiego Threnodia in funere nobilissimi viri D. Johannis Cochanorii, poetae poloni excellentissimi (Kraków 1585). Wy­dał też Epigramnefifn liter I-II (Kraków 1565)

trzydziestu tyranów

765

Tukidydes

i Sylvarum liber I-III (Kraków 1568). Z osobą ostatniego Jagiellona związany jest paszkwil pro­zą na małżeństwo króla z Barbarą Radziwiłłówna pt. Dialogus de coniugio Sigismundi Augusti (1548), oraz Encomium Sigis. Aug. (Kraków 1573). Jego Oratio pro Republica et Rege przełożeni przez Jakuba Lubelczyka (1559) jest jakby pierwszym polskim hymnem państwowym.

trzydziestu tyranów 1. komisja ustanowiona w Atenach przez oligarchów przy poparciu wo­dza spartańskiego Lizandra, po kapitulacji Aten, w r. 404 i zawarciu pokoju kończącego wojnę peloponeską. Komisja trzydziestu, powołana do opracowania nowej konstytucji, przekształciła się w faktyczny rząd. Początkowo poczynania 1.1. były nacechowane umiarkowaniem dzięki sta­nowisku przywódcy umiarkowanego obozu oli­garchicznego, Teramenesa. Później wpływ decy­dujący wywierać zaczął Kritias, który — wspie­rany przez siły wojskowe Spartan — zaczął sto­sować terror. Teramenes, który usiłował prze­ciwstawić się krwawym metodom, został ska­zany na śmierć. Wszystkie wybitniejsze osobi­stości z obozu demokratycznego, jeśli nie rato­wały się ucieczką, padły ofiarą zemsty oligar­chów. Ucierpiało też wielu obywateli, którzy ściągnęli na siebie podejrzenie lub wskutek znacznych bogactw obudzili chciwość panującej kliki. Metody rządzenia zainaugurowane przez Lizandra bardzo szybko spowodowały zupełną zmianę w nastrojach Greków w stosunku do Sparty. W r. 403 Ateńczycy wystąpili zbrojnie przeciw tyranom. Najwybitniejszy z uchodźców, Trazybulos, na czele powstańców zajął miejsco­wość Fyle i tam odparł atak wojsk zmobilizo­wanych przez t. Następnie wtargnął do Pireusu, którego ludność wzięła masowy udział w dal­szych walkach. Kritias został zabity, a reszta kolegium trzydziestu musiała zrezygnować z wła­dzy na rzecz komisji dziesięciu, ustanowionej przez zgromadzenie 3000 obywateli (które nomi­nalnie, po obaleniu demokracji w r. 404 miało sprawować suwerenną władzę). 2. nazwa nadana w czasach cesarstwa rzymskiego uzurpatorom, którzy pod panowaniem cesarza Galiena, w III w. n.e., zagarnęli władzę w prowincjach i miano­wali się cesarzami; najbardziej znani są Tetrikus i małżonek Zenobii, Odenatus.

tuba zob. salpinks.

Tubero przydomek rodu Eliuszów (zob. Aelii). 1. Quintiis Aelius T., zięć Lucjusza Emiliusza Paulusa, pod którego dowództwem brał udział

w wojnie z Perseuszem. 2. Quintus Aelius T. zw. Stoikiem, syn poprzedniego, przeciwnik Grakchów, pretor z r. 123, consul suffectus z r. 118 p.n.e., stoik, uczeń Panajtiosa, prawnik, mówca i historyk rzymski. Dzieło historyczne T. obejmowało okres od czasów najdawniejszych do początku wojny domowej Pompejusza z Ce­zarem. Z dzieła tego posiadamy jedynie frag­menty podobnie jak i z pism prawniczych T. Cyceron umieścił go jako jedną z osób dialogu w De republica. 3. Lucius Aelius T. zob. Aelii 1. 4. Seius T. zob. Seius 4.

Tucca (Plotius T.) przyjaciel Horacego i Wer-giliusza. Po śmierci Wergiliusza wydał na po­lecenie Augusta wraz z poetą Wariuszem Eneidę Wergiliusza.

Tuccius (Marcus T.) edyl w Rzymie w r. 192 p.n.e., w latach 190-188 pretor w kraju Brut-tium.

Tucydydes zob. Tukidydes.

Tuder prastare miasto umbryjskie, położone na wzgórzu, na drodze pomiędzy Rzymem a Mewanią; zachowane znaczne części murów w okolicy dzisiejszego miasta Todi.

Tuditanus 1. Publius Sempronius T., brał udział jako trybun wojskowy (tribanus multum) w bitwie pod Kannami i dzięki dzielnej posta­wie udało mu się ocalić część wojska. W r. 213 jako pretor dowodził wojskiem pod Ariminum, w r. 205 walczył z Filipem Macedońskim i zawarł z nim pokój. Jako konsul w r. 204 odniósł zwy­cięstwo nad Hannibalem pod Krotonem. 2. Titus Sempronius T., pretor w r. 197 p.n.e., brał udział w walkach w Hiszpanii, gdzie umarł z ran. 3. Marcus Sempronius T., trybun ludowy w r. 193, wydał ustawę przeciwko dopuszczającym się nadużyć, w r. 185 był konsulem i pokonał Ligurów. 4. Caius Sempronius T. jako konsul w r. 129 miał rozstrzygać spory w sprawie re­formy rolnej Grakchów, lecz uchylił się od tego. Prowadził wojnę w Illirii, początkowo bez po­wodzenia, ostatecznie jednak odniósł zwycię­stwo; w Rzymie znany był jako doskonały mówca, napisał jakieś dzieło historyczne oraz rozprawę o urzędach. Zachowane drobne frag­menty.

Tukidydes jeden z najwybitniejszych history­ków starożytnych; urodził się między r. 460 a 455, pochodził z attyckiego demu Halimus. Ród r. nie był jednak attyckiego pochodzenia, lecz wywodził się z książąt trackich; ojciec jego miał na imię Oloros. W pierwszych latach wojny

Tulcis

766

Tunes

peloponeskiej, ściśle w r. 424, został T. strate­giem. Powierzono mu wówczas obronę wy­brzeży Tracji przed Spartanami. W zimie r. 424/ /23 w czasie oblężenia przez Brazydasa miasta Amfipolis, należącego do Aten, dowodzący obro­ną strateg Eukles wezwał T. na pomoc. T. nie zdążył jednak na czas z odsieczą, za co został skazany przez zgromadzenie ludowe w Atenach na wygnanie i konfiskatę majątku.. Na wygnaniu przebywał 20 lat; okres ten spędził w Tracji. Wtedy też odbywał swoje podróże, w czasie których zwiedził szereg krajów greckich, a być może także Syrakuzy. Po powrocie do ojczyzny żył już niedługo, nie znamy jednak dokładnie miejsca ani daty jego śmierci. Możemy ustalić ją jedynie na tej podstawie, że T, wspomina o zburzeniu murów ateńskich przez Lizandra w r. 404, a nie pisze już o ^ ich odbudowie w r. 393, wobec tego musiał umrzeć w każdym razie po r. 404. T. jest autorem Historii wojny peloponeskiej w 8 księgach. Dzieło jest nie skoń­czone, obejmuje lata 431-411. Układ jego przed­stawia się następująco: księga l mówi o przy­czynach wojny, księga 2, 3, 4 i początek 5 — o pierwszym jej okresie, czyli o tzw. wojnie archidamijskiej, trwającej do pokoju Nikiasza;

księgi 6 i 7 o wyprawie sycylijskiej, księga 8 o okresie od wyprawy sycylijskiej do r. 411. W rozwoju historiografii T. odegrał bardzo dużą rolę. Zasługa jego polega przede wszyst­kim na tym, że stworzył podstawy krytyki histo­rycznej, badał również dokładnie przyczyny i skutki poszczególnych wypadków, uważając, że historia jest łańcuchem wydarzeń pozostają­cych ze sobą w związku przyczynowym. Wy­kluczył całkowicie wpływ czynników nadprzy­rodzonych na przebieg historii i uważał, że wszystkie wydarzenia historyczne są wyłącznie wynikiem działania ludzi, ich namiętności, ich rozumnego lub nierozumnego postępowania.

Tulcis rzeka na wschodnim wybrzeżu Hiszpa­nii, niedaleko miasta Tarraco.

Tulingowie (Tulingi) lud w Galii nad Renem, sąsiadujący z Helwetami i Raurykami.

Tuliusze zob. Tulili.

Tulli Tuliusze, rzymski ród patrycjuszowski i plebejski. Gałąź patrycjuszowska wygasła już we wczesnym okresie. Późniejsi Tuliusze należą do plebejuszy. 1. Marcus Tullius, utopiony na rozkaz Tarkwiniusza Pysznego za zdradę tajem­nicy państwowej. 2. Marcus T. Longus, konsul w r. 500, walczył z Fidenatami. 3. Marcus T.

Cicero, pradziad sławnego mówcy, znany z kon­serwatywnych poglądów, zwalczał szwagra. Mar­ka Gratidiusza, zmierzającego do wprowadzenia tajnego głosowania („prawa o tabliczkach") w rodzinnym mieście. Umarł w r. 106. 4. Marcus, T. Cicero (Starszy), ojciec mówcy. Gruntownie wykształcony lecz słabego zdrowia, nie brał udziału w życiu politycznym. Pieczołowicie na­tomiast dbał wraz ze swą małżonką, Helwią, o wychowanie synów. 5. Lucius T. Cicero brat poprzedniego, przyjaciel Marka Antoniusza, któ­remu towarzyszył do Cylicji w r. 102. 6. Marcus T. Cicero zob. Cicero 1,4. T. Quintus T. Ci­cero zob. Cicero 2,3. 8. Marcus T. Decula, konsul z r. 81 p.n.e. (razem z Cn. Dolabellą, zob. Cornelii z przydomkiem Cinna, nr 3). 9. Lucius T., przyjaciel Attyka, legat Cycerona w Cylicji. 10. T. Laurea, wyzwoleniec Cycerona, autor trzech zachowanych epigramów greckich i dystychów łacińskich na gorące źródło, które miało wytrysnąć po śmierci Cycerona w jego willi w Puteoli. 11. Marcus T. Tiro zob. Tiro. 12. T. Maxmws, autor łacińskiej inskrypcji me­trycznej (z wieku II n.e.).' 13. T. Marcellus z Kartaginy, wspomniany u Kassjodora autor (nie zachowanej) pracy w 7 księgach o sylogiz-mach. 14. T. Yalentinus, wódz Trewirów, wzięty do niewoli przez Rzymian, został stracony na rozkaz cesarza Domicjana.