1905 rus devriMİ İle 1908 JÖn türk devriMİ’Nİn karşilaştirmali incelemesi
Yüklə 1,45 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Anadolu’da Devrim Günleri (II. Meşrutiyet’in İlanı)
- 2.5.3. Devrim Sonrasında Osmanlı İmparatorluğu’nda Siyasal Yaşam
- Türkiye İktisat Tarihi
2.5.2. Makedonya’da Ayaklanma Avrupa’lı Jön Türkler rejimi yıkmak için tek yol devrim kararı alırken, imparatorluk 288 Minissian, 2000, s: 212 289 Akşin, 1998, s: 91 290 Kansu, 1995, s: 108 içindeki huzursuzluk kendini iyice göstermeye başladı. Ülkedeki askeri huzursuzluk sivil itaatsizlikten daha ciddi boyutlardaydı; ittihatçı örgüt geciken maaş ödemelerinden kaynaklanan gerilimi kullanarak erler arasında sürekli bir propaganda etkinliğine girişmişti291. Ülkenin dört bir yanında askerler arasında huzursuzluk ve itaatsizlik had safhaya ulaşmıştı. Ancak merkezi hükümeti asıl ciddi olarak tehdit eden gelişmeler, Makedonya’da yaşandı. 3 Mart 1908’de İngiliz hükümeti Makedonya’daki üç vilayetin (Kosova, Manastır ve Selanik) nasıl yönetileceğine dair bir plan sundu; söz konusu plana göre vilayetler, görev süresi önceden belirlenmiş ve ancak Avrupa devletleri onaylarsa görevden alınabilecek tek bir Genel Vali tarafından yönetilecekti. Genel Vali, yabancı subaylar ve Avrupalılar’dan oluşan jandarma birlikleri ile desteklenecekti. Kamu görevlileri de yerli hıristiyanlar arasından ve Genel Vali tarafından seçilecekti. Makedonya ile merkezi hükümet arasındaki bağları koparmak ve bu vilayetleri özerk kılmak amacı taşıyan bu planın öğrenilmesi üzerine İttihat ve Terakki örgütünün Paris merkezi hemen harekete geçti. 16 Mart’ta örgütün Selanik şubesinden bu bölgedeki Müslüman halk arasında propaganda yapmasını ve planın yaygın bir şekilde protesto edilmesi için kasaba ve şehirlerde telgrafhanelerin işgal edilerek İstanbul’daki merkezi hükümete telgraf çekilmesinin sağlanması isteniyordu292. Raporda İngiliz tasarısı uygulandığı taktirde Makedonya’nın bağımsız olacağını ve Arnavutluk’un da bu durumda elden çıkacağını ve de sınır İstanbul’a dayandığından başkentin Asya’ya taşınması gerekeceği belirtiliyordu. Bütün bunları Osmanlı Devleti’ni Avrupa devletleri arasından çıkaracak “ikinci ve hatta üçüncü derecede bir Asya devleti” haline getireceği vurgulanıyordu293. 291 Kansu, a.g.e. 292 Kansu, 1995, s: 120 293 H.K. Bayur’un Türk İnklap Tarihi adlı kitabından aktaran, Akşin, 1998, s: 98-99 İttihatçılar Mayıs ayında İngiltere ve Rusya’nın ortaklaşa olarak Makedonya’daki tüm çeteleri ortadan kaldırmak amacıyla Avrupalılar’dan oluşan jandarma birliklerinin kurulması yönünde bir plan hazırladıklarını öğrendiler. Makedonya’da İngiltere ve Rusya’nın birlikte hareket edecek olması ihtimalinin iyice kendini belli etmesi cemiyeti alarma geçirdi. Bölgenin dış güçlerce yönetileceği anlamına gelen bu müdahale, hem imparatorluğun bütünlüğünü tehlikeye atacak hem de ittihatçıların bölgede sürdürdüğü devrimci harekete engel teşkil edecekti294. Bu gelişmeler üzerine Cemiyet bölgedeki faaliyetlerini yoğunlaştırma kararı verdi. Avrupa devletlerine çeşitli nedenlerden dolayı sonuçsuz kalmaya mahkum bu plandan vazgeçip kurtuluşu için Makedonya’yı kendi halinde bırakmaları gerektiğine dair bir bildiri yayınlanarak tüm Avrupa hükümetlerinin temsilcilerine gönderildi. Cemiyetin yayınladığı bildiriden yaklaşık bir hafta sonra 10 Haziran’da İngiltere Kralı VII. Edward ve Rus Çar’ı II. Nikola Reval’de görüştü ve görüşmeden bir kaç gün sonra da Makedonya’nın barışa kavuşması üzerine hazırlanan İngiliz-Rus ortak önerisinin ayrıntıları diğer Avrupalı ülkelere bildirildi. Reval’de Makedonya’yı Osmanlı’dan tamamen ayırmak yolunda bir anlaşmanın yapıldığı üzerine kuşkular üzerine ittihatçılar- acilen birşeyler yapmanın zorunlu olduğuna karar verdiler. 1908 Devrimi’nin ateşini yakan olay, 3 Temmuz günü Kolağası Niyazi Bey’in 200 kadar asker, subay ve gönüllü ile Anayasa’nın yeniden yürürlüğe sokulmasını talep ederek dağa çıkmasıydı. Niyazi Bey’i yola getirmek için iki taburla Mitroviçe’de Manastıra gönderilen Kosova vilayeti komutanı General Şemsi Paşa 7 Temmuz’da Manastırdan ayrılmak üzereyken İttihatçı bir subay tarafından öldürüldü. Niyazi Bey, çetesiyle birlikte birer sancak merkezleri olan Dehre, İlbasan, Görive Ohri’yi ziyaret ederek Abdülhamit’e bağlı subayları etkisiz hale getirmek ve kurtarılmış bölgelerde düzeni sağlamak için bir Arnavut milis gücü oluşturmaya çalıştı. Görice ve Ohri’deki Arnavut komiteleri dağlarda 294 Kansu, a.g.e. bulunan gerillalara, ayaklanmış Türk birliklerine katılmaları için çağrıda bulundu295. İttihatçı subayların faaliyetleri sayesinde her geçen gün büyüyen ayaklanma, Abdülhamit’i adeta kapana kıstırdı. Bölgedeki subaylara, cemiyetin etkisinde olduklarından dolayı güvenemeyen padişah, 9 Temmuz 1908’de yayınladığı iradeyle İzmir, Ankara ve Yozgat bölgelerinde seferberlik ilan etti296. Bu arada Kosova’da bulunan bazı yabancılar, Firzovik’te bir eğlence düzenlemeyi tasarlarlar. Bu eğlence hazırlıklarını Avusturya’nın bölgede askeri bir işgal yapma girişimini örtecek bir hile olarak algılayan Arnavutlar, olayı protesto etmek için toplandılar297. 7 Temmuz’da Üsküp’teki jandarma birliğinin başı olan Galip Bey, Kosova valisi Mehmet Şevket Paşa’dan toplantıyı dağıtmasını isteyen bir emirle Firzovik’e geldi. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Selanik’teki liderleri, kendisi de bir İttihatçı olan Galip Bey’den Firzovik’teki Arnavutlar’ı, cemiyetin liberal-demokratik bir düzen isteyen bildirgelerini desteklemedikleri için ikna etmesini istedi. Galip Bey Firzovik’e gelir gelmez Kosova vilayetinin bir çok kasabasına telgraf ve haberci göndererek gösterinin daha büyük boyutlara taşınmasını sağladı. Çabaları sonuç verince birkaç gün içinde Firzovik’te toplanan silahlı Arnavut sayısı 30 bine ulaştı. İttihatçı bir Arnavut olan Mehmet Necip (Draga) da buraya gelerek Abdülhamit rejimini kötülemek ve Arnavutlar’ı da davalarına kazandırmak için elinden geleni yaptı298. Sonunda Firzovik’teki gösteriye ittihatçı damgası vuruldu. 20 Temmuz günü padişaha 1876 Kanun-i Esasi’nin yeniden yürürlüğe koyması ve meclisi açması yönünde bir telgraf yollandı. Cevap alınamayınca 22 Temmuz’da bir telgraf daha çekilerek halkın teskin 295 Kansu, 1995, s: 124 296 Kars, 1997, s: 56 297 Akşin, 1998, s: 105 298 Kansu, 1995, s: 126 olmadığı belirtildi. Bu durum, ordudaki isyana halk isyanı boyutları katmasının yanı sıra isyan edenlerin de Abdülhamit’in çok güvendiği Arnavutlar’ın olması bağlamında oldukça çarpıcıydı299. Abdülhamit tüm çabalarına rağmen Rumeli’deki isyanı bastıramadı. 23 Temmuz günü Manastır’da İttihat ve Terakki Cemiyeti meşrutiyeti ilan etti. Kolağası Niyazi Bey, şehrin tüm memur ve asker takımının, ayaklanmayı bastırmak için İzmir’den sevk edilen taburların ve onbinlerce Hıristiyan ve Müslüman halkının oluşturduğu kalabalığa seslenirken yeni bir anayasal düzen içinde özgürlük ve kardeşliğin hayata geçirilmiş olduğunu müjdeledi. Mollalar dua etti; İttihatçı örgütün temsilcileri ile şehrin Rum Metropoliti konuşmalar yaptı ve tören top atışlarıyla sona erdi300. Aynı gün içinde Cemiyet, Rumeli’nin bir çok merkezinde meşrutiyet ilan etti ve İstanbul’a çekilen bir çok telgrafla padişahın da buna uyması istendi. Durumun böyle olacağını anlayan Abdülhamit 21-22 Temmuz gecesi görevdeki sadrazamı azlederek yerine Avlonyalı Feriz Paşa’yı atadı. Kamil Paşa’yı da Devlet Bakanlığına atayan Abdülhamit böylece liberal ve İngilizler’e yakın olarak tanınan iki paşayı göreve getirmiş oldu. Saraya çekilen sayısız telgraf karşısında bürokratlar bir türlü nihai kararı veremeyince, Abdülhamit tüm sorumluluğu üzerine aldı ve 23-24 Temmuz gecesi gayet renksiz şekilde, sanki sıradan resmi bir ilan yaparmış gibi Meşrutiyeti ilan ettirdi301. Ilan, üç satırlık Meclis-i Mebusan’ın açılacağını bildiren resmi tebliğ ile yapılmıştı. Başka bir açıklamanın yapılmamış olması ve halkın Balkanlar’da olup biteni tam olarak bilmemesi ilanın kuşkuyla karşılanmasına neden oldu. Gazeteci Ahmet Emin Yalman o günü şöyle anlatıyor: 299 Akşin, a.g.e. 300 Kansu, 1995, s: 132 301 Akşin, 1995, s: 106-107 “İlk çekingen nümayişler, sokaklardan askeri kıtalar geçerken askeri
Anadolu’daki halk, Makedonya’da olan bitenin dışında kaldığı için Meşrutiyet ilanını en başta kuşkuyla karşılamış olsa da daha sonra olayın mahiyetini anlayarak sokaklara dökülmüş ve istibdat rejiminin sonunun gelmiş olmasını sevinç içinde kutladı. Balkanlar’da tüm din ve unsurların kutlamalara birlikte katıldığı görüntülere buralarda da rastladı. Halk, başlarında bazı okullu generallerin önderliğinde Yıldız’a, Babıali’ye ya da başka resmi kurumlara giderek içeridekileri pencereye çağırıyor, meşrutiyete bağlılık sözleri vermeye zorluyordu. 26 Temmuz’da Yıldız’a giden kalabalık 50 bin kişiyi bulurken, yine aynı gün 302 Ahmet Emin Yalman’ın “Gördüklerim ve Geçirdiklerim, 1888-1918” (İstanbul, 1970) adlı kitabından aktaran, Emiroğlu, K., Anadolu’da Devrim Günleri (II. Meşrutiyet’in İlanı), Ankara, İmge Kitabevi, 1999, s: 21 Beyazıt’ta 10 bin kişinin katıldığı bir miting düzenlenmişti303. Bu tür gösterilerin önünü almak amacıyla 27 ve 28 Temmuz’da Abdülhamit’in meşrutiyetçiliğini açıklayan ve devlet işlerinin yürütülebilmesi için halkın işine dönmesini isteyen resmi ilanlar çıktı. 28 Temmuz’da Şeyhülislam, Abdülhamit adına ittihatçı örgütün temsilcilerini çağırıp, padişahın Kanun-i Esasi’yi tamamıyla uygulamaya sokacağına dair yemin ettiğini bildirdi. Buna karşılık olarak Rıza Tevfik, örgüt adına gösterilere son verildiğini açıkladı. Buna rağmen gösteriler devam etti. İttihatçılar, kendi çabalarıyla gerçekleşen meşrutiyet rejimi için padişaha teşekkür edilmesinden rahatsız oldular. Edirne’de “Padişahım Çok Yaşa!) yazılarıyla karşılanan 3. Ordu subayları bu yazıları indirtip oradaki askerlere meşrutiyetin nasıl ilan edildiğini anlatmaya kalkışınca, askerlerin buna tepki göstermesi, örgüttekilere Abdülhamit’e karşı davranışlarında dikkatli olmaları gerektiğini hatırlattı304. Bunun yanı sıra Rumeli dışında kalan yerlerde kendini meşrutiyeti asıl ilan eden olarak kamuoyunda padişahı sunması bir çok kişiyi aldattı305. 2.5.3. Devrim Sonrasında Osmanlı İmparatorluğu’nda Siyasal Yaşam 23 Temmuz’u izleyen bir kaç ay içinde tam anlamıyla özgürlük günleri yaşandı. Sansür gevşetildi, Abdülhamit döneminde gizli faaliyet gösteren örgütler yüzeye çıkarak sevinç gösterilerine katıldılar ve özellikle Rumeli eyaleti başta olmak üzere birçok yerde, işçiler grev hareketlerine giriştiler306. Ancak bu durum uzun süremedi. Herşeyden önce, 303 Akşin, 1998, s: 116 304 Akşin, a.g.e. 305 Zurcher, 1994, s: 98 306 Meşrutiyet’in ilanından sonra ciddi bir grev dalgası söz konusuydu. Maaş arttırımı talep eden işçi grevlerinin sayısı altı ay içinde yüzü geçti. ittihatçı örgütün idareyi eline alarak yönetimi fiilen kendinin götürmek istememesi oldukça çarpıcıydı. İttihat ve Terakki Cemiyeti devrimci bir örgüttü ve eylemlerini iktidarı yıkmak güdüsüyle sürdürmüştü. Ancak çoğunluğu gericilerin oluşturduğu ve asıl ruhunu da bu gençlikten alan örgüt, iktidar alaşağı edildiğinde ne yapacağına dair fazla bir hazırlık yapmışa benzemiyordu. Osmanlı gibi geleneksel toplumda gençlerin başa geçmesi yaırganacağından hareketle kendilerine güvenemediklerinden, meşrutiyet ilanından sonra idareyi ele almadılar. Zaman zaman Talat, Cavit gibi örgüt mensupları bakanlık görevine gelebilmiş olsalar da 1913’e dek sadrazamlardan hiçbiri örgütün üyesi değildi. Ancak başa geçen hükümetlere yapacakları yönünde talimat verebildiklerinden dolayı iktidarın dışına atılmış da değillerdi. İttihatçılar 1913’e dek tam iktidardan farklı olarak bir denetleme iktidarı şeklinde yönetimde yer almışlardı307. Meşrutiyet’in ilanını izleyen süreçte devrimi yapanların yeni düzeni nasıl biçimlendirecekleri yönünde kısmen bocalamalarının bir nedeni de, istibdatı yıkmak için bir araya gelmiş güçlerden oluşan Jön Türkler’in kendi içinde de bölünmüşlükleriydi. Sayısız fraksiyon içermesine rağmen Jön Türk hareketindeki bölünmeler iki grupta toplanabilir: Liberaller ve İttihatçılar308. Liberaller, Osmanlı toplumunun üst tabakasına dahil, eğitimli, Batılılaşmış ve genellikle de Fransız kültürüne adapte olmuş kişilerdi. Kendileriyle aynı toplumsal gruba mensup yüksek bürokratların denetiminde bir anayasal monarşiden yanaydılar. İdeoloji olarak Osmanlıcılığı benimseyen bu kişiler, imparatorluğun tüm etnik ve dini cemaatlerinin devlete sadakat ölçeğinde bütünleştirilmesi ve bu haliyle imparatorluğun Batı Avrupa’nın hakimiyetindeki dünya sisteminin içinde yer almasını arzuluyordu. İttihatçılar ise alt-orta sınıf olarak betimlenecek bir toplumsal kesimden geliyorlardı. Saray ve Babıali’nin himaye ilişkileri içinde kendilerinin yükselmesini engelleyen yozlaşmış 307 Akşin, 1996, s: 46 308 Ahmad,1995, s: 54 düzene karşı oldukça tepkiliydiler. Kendilerinin doğrudan yönetimini tutucu toplumun hoşgörmeyeceğinin farkında olan bu kişiler, ayrıca Avrupa elçilikleriyle uğraşma ibi bir işin de altından kalkamayacaklarının da bilincindeydiler309. İttihatçılar, hakim sosyo-politik düzenin kendilerinin aleyhine nitelik arzettiğini anlayarak sahnenin gerisinde kalmaya karar verdiler. Meşrutiyet’in ilanından sonra aynı yılın Kasım-Aralık aylarında Meclis-i Mebusan’ı oluşturmak için seçimler düzenlendi. devrimden önce sadece Rumeli vilayetlerinde güçlü yerel örgütlenmeler gerçekleştirebilmiş olan İT, şimdi imparatorluğun geri kalan kısmında da aynı örgütsel gücü kurmaya çalıştı. Genel olarak öğretmen, avukat, doktor gibi profesyonel meslek gruplarına, Müslüman tüccarlara ve büyük toprak sahiplerine çekici gelen cemiyet, toplumun ilerici liberal-demokratik keismlerine hitap ediyordu310. Ittihatçı komitenin tamamına yakın kısmı Müslüman ve büyük ölçüde de Türk olmasına rağmen, azınlıkların desteğini alabilmek için fazlasıyla çaba gösterdi. Seçimlerde ittihatçılara rakip olacak tek parti, Eylül ayında Prens Sabahattin tarafından kurulan Osmanlı Ahrar Fırkası’ydı. Ancak bunlar ülke çapında ciddi bir örgütlenme kurabilmeyi başaramadı. Seçimler, İttihat ve Terakki Partisi’nin tartışmasız zaferiyle sonuçlandı. Ancak meclisteki ittihatçı nüfusu dolaylı olarak kendini hissettirebildi. Bu duruma yol açan en büyük sebep, Rumeli dışında sağlam bir örgütlenmesi olmayan Parti’nin imparatorluğun bir çok yerinde seçimlerde yörenin ileri gelenlerine bağımlı kalması ve onların etkisiyle seçilecek adayları belirlemiş olmasıydı. İttihatçılar, meclisteki parti gruplarını çok da benimsemiş değillerdi. Devrim’den sonra İttihatçı hareket, cemiyet ve parti olarak ikili bir yapı gösterdi. Asıl olan cemiyetti; parti, yalnızca mebusan meclisindeki partili millet vekilleriydi. 1912’ye dek bu vekillerin çoğu etiketli ittihatçılar olduğu için cemiyet partiyi kendinden uzak tuttu. Örneğin, cemiyetin genel 309 Ahmad, a.g.e. 310 Zurcher, 1994, s: 99 kongresine partiden sadece üç kişi katılabiliyordu311. Devrimden sonra bile basına ve kamuoyuna kapalı olarak düzenlenen bu kongreler, örgütün gizli kalma ilkesini sürdürdüğünün işaretiydi. Kamuoyunun bu gizliliği tuhaf karşılayacağı düşünülmüş olsa gerek ki cemiyet, üyeleri olan Enver ve Niyazi’yi “kahraman-ı hürriyet” olarak halka sundu ve heryere kişilerin resimleri asılaraktan cemiyet kendini görünür kıldı312. Seçimlerdeki İttihatçı zaferi sarayın gücünü kırdı, ancak tamamen yok edemedi. Babıali’nin ileri gelen bürokratları bir kez daha bağımsız siyasal güce sahip kişilikler olarak ortama hakim oldular. Cemiyet ise sahnenin gerisinde kalarak meclisteki çoğunluğu sayesinde hükümeti kontrol etti. Süregiden bu ilişkilere darbe, 1909 yılının Nisan ayında geldi. Türk tarihine “31 Mart Vak’ası” olarak geçen olay, karşı devrim niteliğini taşımaktaydı. 6 Nisan 1909 gecesi muhalif niteliğiyle öne çıkan Serbesti gazetesinin baş yazarı Hasan Fehmi’nin suikast sonucu öldürülmesi gündeme bomba gibi düştü. Muhalefet, suikasti İttihatçılar’a mal ederken, cemiyet kendini savunmak için fazla bir çaba göstermeyince cinayet adeta üzerlerinde kaldı313. 13 Nisan 1909’da İstanbul garnizonundaki ayaklanmayla huzursuzluk en üst boyuta sürüklendi. Ayaklanmaya softalar olarak bilinen, garnizon saflarına sızmış az sayıda reaksiyoner dinci önderlik ediyordu. Bunlar Müslüman dini yasası olan Şeriat’in yerine anayasanın geçirildiğini iddia ederek şeriatın geri getirilmesini talep ettiler. Dini sembolleri amaçlarına malzeme ederek 1908’deki iktidar değişikliğine tepki gösteren bu kişiler halktan da destek gördü. Muhalifler İttihatçı komiteyi üretim dışına atmak için o kadar hevesliydiler ki Adana’da bir Ermeni katliamı örgütlemekten dahi çekinmediler. Amaçları bir İngiliz-Fransız donanmasını Hıristiyanlar 311 Akşin, 1996, s: 55 312 Akşin, a.g.e. 313 Akşin, 1996, s: 55 lehine müdahaleye kışkırtaraktan İttihatçı komiteyi yıkıma uğratmaktı314. Olayların başlangıcına tam olarak kimin sebep olduğu üzerine tam bir görüş birliği sağlanamamıştır315, ancak fatura Abdülhamit’e kesildi. Selanik’te kurulan, başında III. Ordu komutanı Mahmut Şevket Paşa’nın bulunduğu Hareket Ordusu, İstanbul’u işgal ederek ayaklanmayı bastırdı. 27 Nisan günü ise Şeyhülislam’ın verdiği fetvaya dayandırılarak Abdülhamit tahttan indirildi, yerine iktidar için pek hırsı olmayan, uyumlu bir kişilik V. Mehmet tahta geçirildi. 33 yıl gibi uzun bir süre iktidarda kalan Abdülhamit’in saltanatı sona erdirilirken kendisinin İstanbul’da ikameti de zararlı görülerek Selanik’e sürüldü. Daha önce Abdülhamit’in zararlı görüp Selanik’e sürdüğü subayların bir gün gelip kendisini aynı sebeple oraya sürmesi tarihin civesi olsa gerek. Anayasal hükümet, Devrim’i izleyen ilk beş yılda siyasal iktidar için verilen sürekli bir mücadele içinde iş görmeye çalıştı. Devrim, imparatorluğun siyasi modernleşmesi açısından dev bir adımdı, ancak onun bütünlüğünü korumasını sağlayacak mekanizmalar üretebilmiş olmaktan uzaktı. İttihatçılar devrime dek azınlıklardan oldukça ilgi gördü; Arnavut, Ermeni ve Yahudiler’in kurduğu muhalif örgütler Jön Türkler’e destek verdiler, ancak Rum asıllı Osmanlı vatandaşları için aynı şeyi söylemek pek mümkün değildir. Osmanlıcılık ideolojisi her biri ekonomik, siyasal ve kültürel yönden birbirleriyle oldukça farklılaşmış halkları bir hanedana bağlamak için oldukça zayıf kalıyordu. Ne Rumlar ne de Ermeniler Osmanlı Devleti’ni kendi çıkarlarının temsilcisi olarak görmedikleri, 1908 sonra da oldukça açıktı. Kapitülasyon ve millet sistemi içindeki geleneksel haklarını savunmak için 314 Ahmad, 1995, s: 58 315 Sina Akşin, ayaklanmayı kimin çıkarmış olabileceği üzerine üç ihtimali tartışmaya açmıştır. Buna göre, ayaklanmanın sonunda iktidarını perçinlediğine göre İttihatçılar, ortaya çıkan iktidar boşluğundan yararlanması münasebetiyle II. Abdülhamit ya da devrimden sonra kurulan düzende aradığını bulamayan Prens Sabahattin bu olayın mihrakları olabilirdi. Yazar, ayaklanmanın Prens Sabahattin tarafından çıkarılmış olmasının daha mümkün olduğunu belirtmiştir, bkz. Akşin, 1996, s: 49-50 yeni rejime karşı kararlı mücadelelerinde hiç bir sapma yaşanmadı. İttihatçılar’ın kurmaya çalıştıkları merkeziyetçi devlete açıkça karşı koymaya çalıştılar. Rumlar’ın çoğu kendilerini İstanbul’dan çok Atina’ya bağlı hissederken, Ermeniler’in İstanbul’da ikamet eden bir kısmı İttihatçıları ve yeni rejimi destekledi, ancak genel olarak Ermeni toplumu Osmanlı’daki yeni dönüşümlere karşı direndi316. Bunların tersine, Osmanlı Yahudiler’i geleneksel, kapitalizm öncesi sosyo- ekonomik yapının ayrılmaz bir parçası olarak kaldı. Onlar, kapitülasyon rejiminden herhangi bir yarar sağlayamıyorlardı ve bu yüzden de Müslüman kesimle zıtlaşmadan Selanik’ten Bağdat’a kadar tüm Yahudi topluluğu İttihatçılara tam destek vermişlerdir317. Aslında Türkler dışındaki Müslüman halklar da İttihatçılar’ın anladığı anlamda bir Osmanlı ulusu olarak bu bütünün bir parçası olmak istemeyecek denli düşünsel bilinçlenmeye ulaşmışlardı. Ne Arnavutlar ne de Araplar geleceklerini Osmanlı çatısı altında aramadılar. İronik olarak aslında İttihatçılar’ın büyük bir kısmı da Osmanlıcılık ideolojisine imparatorluğun yıkılmasını engelleyici bir işlev görmesi mahiyetinde benimsemişlerdi, içten içe Türkçülük fikriyatına dahil kişilerdi; ancak bunu açığa vurmaları hiç de uygun olmayacağından Kurtuluş Savaşı’na dek içlerinde gizli tuttular. 1912 yıllarının sonlarında Yunan, Sırp ve Bulgarlar’ın ortak bir girişimi olarak Osmanlı’ya karşı başlatılan Balkan Savaşı devlet için tam bir bozgun oldu. Osmanlı’nın en eski başkentlerinden biri olan Edirne dahi elden çıkarak imparatorluk Asya’ya hapsedildi. İttihatçı hareketi desteklemiş olan Arnavutlar’ın da bağımsızlık mücadelesi verip imparatorluktan kopmaları ayrıca kayda değerdir. Muzafferler kazanımlarını pay etmekte birbirlerine düşünce bu şehir geri alınmış olsa da yeni rejimin imparatorluğu güçlendiremediği açıkça ortaya çıktı. I. Balkan Savaşı esnasında Edirne’nin kuşatılması üzerine İttihatçılar Babıali’yi yürüyerek buranın genel bir taarruz harekatıyla geri alınmasını talep ettiler. “Babıali Baskını” 316 Ahmad, 1980, s: 331 317 Ahmad, a.g.e. olarak bilinen bu eylem, görevdeki sadrazamın zorla istifa ettirilmesiyle sonuçlandı. Edirne geri alındıktan sonra Babıali Baskını’nın kahramanı Enver haklı konuma geçti ve cemiyet içindeki konumunu güçlendirdi. Bu olaydan sonra İttihatçılar tam olarak iktidara geçtiler. Ancak kafalarındaki imparatorluğu eski düzenden kurtarıp Avrupa denetiminden bağımsız kılma ideallerini uygulamaya koyacak zemin I.Dünya Savaşı’nın başlamasıyla oluştu. Bu zamana dek siyasal alanda süregelen modernleşme çabaları, 1 Ekim 1914’te İttihatçılar’ın tek taraflı olarak kapitülasyonları kaldırmasıyla ekonomik alana da sıçradı. Kapitülasyonların kaldırılması İttihatçıların temel hedefleri olan ulusal ekonomi ve ulusal burjuvazinin yaratılması için hareket özgürlüğü sağlandı. Milliyetçi aydınlar ve eylemci bürokratlar, serbest dış ticaretin, iktisadi bağımlılığın ve komprador burjuvazinin doktrini olarak gördükleri liberalizme karşı saldırıya geçerek Listçi bir milli ekonomi politikasına bağlandılar. Bu görüşe göre milli bilincin kazanılmasına ve ekonomik hedeflerin gerçekleştirilmesine yukarıdan yani devlet tarafından katkıda bulunmak gerekiyordu; bireylerin girişimciliği devletin açmış olduğu yol sayesinde gelişecekti318. Bu çerçevede hareket eden İttihatçı yönetim işçi-işveren ilişkilerini düzenleyen kanunlar çıkardı; köylülere, toprak beylerinin haklarına tecavüz etmeyecek şekilde toprak dağıtıldı ve kredi verildi; ve genel olarak ülkenin ekonomik gelişimi yönünde önlemler alındı. 1908-1922 dönemindeki ekonomik gelişmeleri belirleyen unsurlar, kapitalist bir devletin kurumsallaşması doğrultusundaki yasal düzenlemeler, sanayileşme ve şirketleşmenin teşviki, ekonomik bağımsızlık yönünde çabalar ve savaş ekonomisi yöntemlerinin kullanımı şeklindeki politikalardı319. Meşrutiyetin ilanını takiben yoğunlaşan grev hareketlerini dizginlemek için sendikalaşmayı yasaklayarak grev hakkını kısan 1909 tarihli“Tatil-i Eşgal Kanunu”, yeni iktidarın işverenlerden yana olacağının işaretiydi. 318 Keyder, 1999, s: 89 319 BORATAV, K., Türkiye İktisat Tarihi, 1908-1985, İstanbul, Gerçek Yayınevi, 1988, s: 20 “Teşvik-i Sanayi” kanunu da yine bu yönde bir adımdı. Ancak İttihatçılar da öncelleri gibi sanayileşememe sorunsalının devletin hükümranlık haklarının ve kapitülasyonların engellemelerinden ibaret görmüş, emperyalizmin dayattığı bağımlılık mekanizmalarının varlığı yeterince kavrayamamıştır320. Toprak sahiplerinin köylü üzerindeki denetimlerini arttıran yasalar çıkarılması köylülerin devletten yabancılaşmaları sonucunu doğurdu. Verimliliği ve üretimi arttırmak yerine köylünün sömürülmesi, özellikle I. Dünya Savaşı esnasında servet biriktirmenin başlıca kaynağı haline geldi. Savaş döneminde Müslüman iş adamlarının kar etmesi için en çabuk ve kolay başarı getirecek olan alan ticaretti. Savaş ekonomisi de bu yönde karları mümkün kılarak Müslüman burjuvazinin sermaye birikimine katkıda bulundu. Savaş sonunda Türk ve yabancı gözlemciler Türkler’in hakimiyetinde bir ulusal ekonominin oluştuğunu, burjuvazi niteliğinde bir sınıfın da doğduğunu kaydetmeye başladılar321. İttihatçılar için I. Dünya Savaşı ekonomik alanda hareket serbestliği sağlarken, siyasal alanda tam bir yıkıma hazırlık oldu. Almanya’yı savaş partneri seçen İttihatçılar onunla birlikte yenilgiyi kucakladılar. Ermeniler’in savaş sırasındaki sadakatsiz tutumlarını bertaraf etmek için girişilen techir uygulaması ve bu sırada ölen bir çok insan İttihatçıların alnına kara leke olarak yapıştı. Savaş sırasında askeri alanda Enver Paşa ve siyasi alanda Talat Paşa’nın çevresinde gelişen İttihatçı diktatörlüğü ülkede büyük yaralar açacak sonuçlar üretti. 1908’de devleti kurtarmak için ayaklanarak iktidarı alan örgüt, aynı devletin kendi yönetimlerini tam olarak kurdukları anda yıkılışa sürüklenmiş olması fazlasıyla anlamlıydı. İttihatçılar herşeyden önce idealistlerdi. Ancak kibirleri ve uzlaşmaz tavırlarıyla realitelerle başa çıkmak için de bir o kadar güçsüzlerdi. 320 Boratav, a.g.e. 321 Ahmad, 1995, s: 67 Yüklə 1,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|