Təşkilati-texniki tullantı və itkilər texnika və texnologiya ilə əlaqədar deyildir. Onların yaranması və həcmi istehsalın mütəşəkkillik səviyyəsindən, maddi-texniki təchizatın təşkili səviyyəsindən bilavasitə asılıdır. Məsələn, əgər təchizat fəaliyyətində yol verilmiş nöqsanla əlaqədar olaraq müəssisəyə standarta uyğun olmayan xammal və material gətirilirsə, yaxud gətirilən material tam (qalıqsız) bölünməyən va yaxud ölçüləri istehsal ediləcək hissənin ölçülərindən xeyli fərqli pəstah gətirilərsə, nəticədə tullantı və itkiyə mütləq yol verilir. Bu hal sabiq SSRİ-nin iqtisadiyyatı üçün daha səciyyəvi idi. Sərt mərkəzləşdirmə şəraitində işləyən müəssisələr aldıqları materialların istehsalçısından birbaşa deyil, vasitəçilərin – təchizatçı təşkilatların vasitəçiliyi ilə alırdılar. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində üfiqi təsərrüfat əlaqələri bu qəbildən olan nöqsanları minimuma endirəcəkdir.
Material məsrəf normasının quruluş tərkibi sxematik olaraq aşağıdakı şəkildə (3) verilmişdir.
Şəkil 3. Material məsrəf normasının tərkibi
Qeyd etmək lazımdır ki, əgər itki və tullantıların səbəbi texnoloji rejimdə, texnoloji xəritədə yol verilmiş kənarlaşmalardırsa, habelə itkilər həmin istehsal üçün konkret itki və tullantı (məsələn, təbii itki, zay məhsulun həcmi) normativindən yuxarıdırsa, belə itki və tullantılar material məsrəfi normasına daxil edilə bilməzlər. Material məsrəfi yeni məhsulun mənimsənilməsi, avadanlığın təmiri və sazlanması ilə əlaqədar olanda və bu tədbirlərin həyata keçirilməsində müəyyən itkilərə yol veriləndə, bütün bunlar əsas istehsal üçün məsrəf normasının tərkibinə daxil edilmir.
Materialdan istifadəni təhlil etmək və ehtiyatları aşkara çıxarıb istifadəyə vermək üçün material məsrəfi normasının tərkibi aşağıdakı kimi ifadə olunur:
N = Qx + İtex + İtəş-tex
Burada, N – material məsrəfi norması; Qx – hissəsinin xalis çəkisi, konstruksiya materialtutumu; İtex – texnoloji tullantılar; İtəş-tex – təşkilati-texniki tullantılardır.
Texnoloji və təşkilati-texniki səbəblər üzündən yol verilən tullantı və itkilərin düsturda məcmu halında deyil, ayrılıqda göstərilməsində məqsəd işlənib hazırlanan texniki – təşkilati tədbirləri konkret «ünvanlar» üzrə yönəltməkdir. Normanın tərkibi üzrə təhlil zamanı hər növ itkilərin təfsilatı ilə öyrənilməsi, başqa sözlə, təhlilin dərindən aparılması təşkilati-texniki tədbirlərin və habelə nəzarətin təsir gücünü daha da artırır.
Maddi ehtiyatlardan istifadə səviyyəsinin təhlili müxtəlif göstəricilərlə, əmsallarla aparılır. Bu göstəricilərin hər birinin mahiyyəti texnoloji prosesin xarakterindən irəli gəlir.
İstehsalatda materiallara qənaət aşağıdakı düsturlarla müəyyən olunur:
Dostları ilə paylaş: |