Demirel ya da kendi gerçEĞİNİ Örtmenin siyasi tezahüRÜ Yazan Dr. Sıtkı karaca

(Demirel o zamandan itibaren-bana milliyetçiler adam öldürüyor dedirtemezsine kadarki süreçte faşizmi tehlike olarak görmemiştir.)

Yunan işgali ülke için ne ise, rejim düşmanlığı da aynı­dır. Arasında ayrım yoktur. Her ikisi de düşman. Her ikisi­ne karşı da silahlı kuvvetler görev yapacaktır. Sayın Cum­hurbaşkanım, nasıl olur?.. Silahlı Kuvvetler iktidarın ‘aleti sayılırsa’ -ki Sayın Gürler böyle söyledi- yapılacak işin bizimle ne ilgisi var?.. Yunan işgal etse, bu Adalet Partisi iktidarının sorunu mu sayılacak?.. Bu, Cumhuri-yetin soru­nu değil mi?.. Hemen ifade ediyorum: Silahlı Kuvvetler beni korumuyor. Devleti, anayasayı, rejimi koruyor. Bu yapıl­mazsa, o zaman Cumhuriyetçi genç su-bay, “ne oluyor?” de­mez mi?.. Komutanlar ne durumda kalır o zaman?.. Olay genişletilmesin, cephe küçük tutul-sun. Üniversite kapatma işi Fransa’da da oldu. Yetki, zamanın hükümetine verildi…. Sayın Batur, “sosyal olay”ların nedenini, toplumun ge­ri kalmışlığına bağladı. Yönetici, öncü olmak durumunda­dır. Kredi dağılımındaki adaletsizlik üzerinde duruldu. Zen­gini daha zengin et-mekten söz edildi. ‘Teşvik’ önlemlerini kınadı. Ve sonra, önlemin ulusal olmasını istedi. Kendileri bundan ne anlıyorsa, ortaya koysunlar...

Yeni bir ihtilal olacağı söylentileri ve varsayımları artık siyasal gündemimizdeydi. MGK’daki bu tartışma-larla ko­nuşmaların yanı sıra, AP grubunda bile, bir ihti-lalin gele­ceği kuşkusuna dayalı konuşmalar yapılıyordu.

MGK, gelişigüzel yayılan tartışmaların ortasınday-ken, AP grubu, “iç politika ve rejimle” ilgili genel görüş-me ya­pıyordu. ⁶⁷⁴

Haziran 1970’lerde yapılan bu konuşmalarda, Aydın Yalçın’ın, Demirel’i suçlayan sözleri üzerine, başbakan şun­ları söylüyordu:

“...Neden, niçin ihtilal olacak?.. Menderes yaptık-ların­dan ötürü asılmış değildir. Yaptıklarından ötürü ası-lan, hü­kümettir. İşte biz, hükümeti rayına oturtmaya çalı-şıyoruz. Menderes, ihtilali biliyordu. Üç gün önce kendi-sine söylen­mişti. Onu basiretsizlikle suçlayanlara söylü-yorum: Mende­res ne yapabilirdi?.. Önlemi ne olacaktı?.. Silahlı Kuvvetlere karşı önlem olmaz. Önemli olan Silahlı Kuvvetlerin siyasete karışmasını gelenek durumu-na getirmemektir.

Biz, artık ihtilal bekçiliğinden usandık. Kim milletin elinden neyi alacaktır?.. Bir millet, dışa karşı ‘istiklal’ için­de olacak, kendi içinde esir diye düşünülebilir mi?.. Bir mil­let sürekli olarak kendi ordusunun korkusu içinde yaşaya­bilir mi?...” ⁶⁷⁵

Demirel MGK’daki konuşmasında bazı konulara değinir:

Türk Silahlı Kuvvetlerini disiplin içinde tutmak neyi ge­rektiriyorsa onu yapalım. Anayasa değiştirilmesi gere-kiyor­sa, onu da Meclisin önüne, kamuoyunun önüne geti-ririz. Askeri Şûra’nın üzerinde birleştiği bütün tasarılar Meclis­lerden geçmiş yasalaşmıştır.⁶⁷⁶

27 Mayıs öncesi yö­netimine “Haksızlık yapma, basına kısıtlama koyma, zulüm yapma” deniyordu. “İdare zalim, idare keyfi” savı yapılı­yordu. İhtilal, hürriyetleri boğmak isteyenlere karşı yapıldı­ğını ilan etti. Bugün ise, tamamen tersinedir. En çok hürri­yetin, en geniş hürri-yetin bulunduğu bir zamandayız. Bu­gün hürriyetsizlikten değil, anarşiden yakınma var.⁶⁷⁷

Millet Meclisinde Nihat Erim, partisi adına yaptığı konuşmalarda, öğren­ci hareketlerinin “masum isteklerle” bezenmiş olduğunu vurguluyordu. Gençleri eleştirmek değil kutlamak gerektiğini söylüyordu.⁶⁷⁸

Başbakana göre ise, bu olaylar “ma­sum istekleri” aş-mış, siyasal bir sonuç çıkarmaya yönelen, hatta bir ordu müdahalesini kışkırtan, hatta komünizmin ülkeye gelme-sini isteyen davranışlara dönüşmüştü.

21 Haziran 1968 günü Millet Meclisinde CHP adına Nihat Erim, konuşmaya şöyle başlıyor­du:

“... Öğrencilerimizin, gençlerimizin son günlerde giriş­tikleri boykot ve işgal davranışlarını görüşmeye baş-larken, hemen şunu söylemeliyim ki, gençlerimizin bu davranışın­da biz takbih edecek, ayıplanacak hiçbir nokta görmemek­teyiz.⁶⁷⁹

Erim, “kimi çevrelerde gençlerin kışkırtıldığı, siyasal ki­mi isteklere araç edildiği biçimindeki söylentilerle yazıların” gerçeği yansıtmadığını vurguluyordu.

İktidar, sütten ağzı yanan insanlara egemen duy-guyla, 27 Mayıs’tan önce üniversitelere gönderilen polis-lerle başla­yan olaylar zincirini, o günlerden sonraki suçlamaları unut­mamış gibiydi.⁶⁸⁰

Demirel: “Açıkça söyleyeyim: Bir Yassıada ‘fobi-si’nin içinde deği­liz. Bununla şunu amaçlıyorum. Elimde bir karar var bura­da. Üniversitenin bahçesine giren polisi, özel amaçla girdi diye Yassıada mahkemesi hapse hük-metmiştir...”

Erim: “... Sayın Başbakan konuşmasında, anarşiden, huzursuz­luktan, huzur gereksiniminden tekrar tekrar söz ettiler. El­bette bir ülke için kötülüklerin en kötüsü kuşku-suz, anar­şidir. Elbette bir ülkede en güzel şey huzurdur. Ama, bugün Türkiye, bir anarşi tehlikesi karşısında mıdır?.. Türkiye’de böyle bir tehlike var mıdır?..

İşgal suç mu, değil mi?, diye sıkıştırıyorlar. Ben hu-kuk fakültesinde bundan çok yıl önce profesörlük ettim. Tek parti dönemi idi ve o tek parti döneminde de kamu hukuku okuturdum. Derste şunu söylerdim: ‘Yönetenler yönetilen­lere zulmederler ve bu zulüm sürekli biçim alırsa sosyal an­laşmayı bozmuş olurlar. Sosyal anlaşmayı yönetenler boz­duğuna göre, yönetilenlerin ayağa kalkma-sı bir hak olur.’ Ben, bunu tek parti yönetiminde Ankara Hukuk Fakültesin­de söyledim, kitabıma da yazdım, hiç-bir soruşturmaya da uğramadım...”

Böylece, Prof. Erim dolaylı biçimde, yöneti­min zu-lüm yaptığını dokundurmuş oluyordu. Başbakan Demirel de bu mantığı, “... yasaya karşı olay­ların onaylanması, kışkırtılması...” olarak görüyordu.

Ve... Tarihin ibret verici sahifelerinden biri, bir iki yıl sonra, gene Nihat Erim’in kaleminden yazılıyordu.⁶⁸¹

12 Mart Muhtırası’ndan sonra Nihat Erim, defalarca ucundan kaçırdığı ve “büyük bir hevesle yıllardır bekle-diği”, ancak CHP’de artık başka isimlerin ön plana çıkmasıyla geri planda kaldığı bir dönemde altın tabak içinde sunulan başbakanlık koltuğuna oturmuş bulunu-yordu.⁶⁸² Prof. Nihat Erim,⁶⁸³ 5 Nisan 1971’de, kurduğu hükümetin programı müzakere edilirken şöyle diyordu:

“... İnsanlar parlamentoda muhalefette iken başka tür­lü, daha rahat konuşurlar. Devlet sorumluluğu altına gir­diği zaman, devlet dosyalarını incelediği zaman başka tür­lü konuşurlar.

Birinci görevimizin, ülkede huzuru ve sükûnu sağla-mak olduğunu gayet iyi biliyoruz. Böyle devlet olmaz. Böyle üni­versite özerkliği olmaz. Uygar bir ülkede, kürsüde, geniş kür­sü özgürlüğü içinde Mao’yu, Che Guevera’yı övsün, kimi is­terse övsün. Ama karşılığında kapitalizm de övülsün. Ona zorla engel olmak yok. Soka-ğa çıkıp ‘eylem yapıyorum’ diye cam kırmak, kurşun-lamak yok. Bunu yapan devleti karşı­sında bulacaktır. Bunun yanında öğrencilerin sorunları ola­bilir. O sorun-ların üzerine eğiliriz, çözümlerini ararız. Ama illa ‘ben devrim, ihtilal yapacağım’ diyene ben devletin boynunu uzattırmam. ‘Seni öldüreceğim’ diyeni, ben daha önce öldürürüm. Bunun hiç şakası yoktur...”⁶⁸⁴

Üniversite olaylarında “Gençler yerden göğe kadar haklıdır’ demişlerdir. Bunu diyenler sonradan bu gençleri tedip etme görevini üzerine alacaklardır. İlahi adalettir bu.’⁶⁸⁵ Adına da “Balyoz Harekatı” diyeceklerdir.

Erim’in, incelemeler neticesinde tedhişçi örgütlerin dış bağlantılarla hareket ettiklerini, bunların masum gençlik hareketleri olmadığına dair açıklamaları, AP’nin en temel argümanları arasındaydı. Demirel, olayları uluslararası komünizmin bir tertibi olarak görmekteydi. Siyasi iktidarın zaafına, çözülmemiş sosyal ve ekonomik sorunların varlığına dayandırmanın, onların haklı görül-mesine yol açtığını, böyle bahaneleri ortadan kaldırılsa bile yenilerinin ardına sığınmak suretiyle hareketlerin devam edeceğini savunuyordu.

Demirel’le adeta özdeşleşmiş olan “bu anayasa ile hükümet edilmez” fikrinin neredeyse aynısını, Başbakan olduktan sonra Erim, farklı kelimelerle ifade edecekti.⁶⁸⁶

Demirel de o güzel benzetmesiyle olayı anlatmak-tadır; “…bir Nihat Erim geliyor başa… Sanki her dakka başkalarının lafını aktarıyormuş gibi, kovadan kovaya laf değiştiren: “Bu Anayasa ile ülke yönetilebilir”.

“Bu Anayasa lükstür”.⁶⁸⁷

Bana da Yahudi’nin “Bari dinime söven müsülman olsa”, sözünü söylemek vacip oldu.

Bir de hukuçu aydınına bakalım. 61 Anayasasının mimarlarından Hüseyin Nail Kubalı’nın ise Muhtıra’dan dört gün önce Milliyet gazetesinde yayınlanan yazısında 27 Mayıs Anayasasını dokunulmazlığı(nı) temel prensip olarak belirtirken sonradan-zoru görünce s.k.- değişiklik taraftarı olduğunu söyleyecektir.⁶⁸⁸

Siyasetçisi, hukukçusu böyle de Askeri farklı mı?

12 Mart 1971 tarihinde verilen bu muhtıranın önce-sinde, “ODTÜ, dün bir savaş alanına döndü” haberi, gazetelerde sekiz sütuna manşet verilirken, Başbakan Süleyman Demirel, “sıkıyönetim söz konusu değil” diyor­du (Cumhuriyet, 6.3.1971). Başbakana bu sözleri söyle­ten, bir ay önce yapılan Millî Güvenlik Kurulu top-lantı­sında, kurulun asker üyelerinin, Demirel’in Ankara ve bazı illerde sıkıyönetim ilanı isteğine karşı çıkmış olma­ları gerçeği olsa gerekti. Bir ay önce, sıkıyönetim ilanı­na karşı çıkan generaller, 11 Mart’ta, olayları önle-mede hükümetin yetersiz kaldığını açıklıyorlar, 12 Mart’ta da, bir muhtırayla, rejime müdahale ediyorlar-dı.⁶⁸⁹ 12 Mart Erim Hükümeti, ikibuçuk ay önce Demi-rel’in sıkıyönetim ilanı is­teğine karşı çıkan generallerin baskısıyla sıkıyönetim ilan edecekti.⁶⁹⁰

İlk başlarda gerçekten “masum öğrenci olayları” görüntüsü veren olaylar, biçim değiştirmişti. Olaylar, bir yandan “AP’den kurtulmak” amacına yönelmiş, öte yan-dan Ordu kışkırtmasına varmış, daha ötelere açılışın bir anahtarı haline gelmişti.

Millet Meclisinde öğrenci olaylarıyla ilgili görüşme-ler başlarken, 46 fakülte ve yüksekokuldan bir bölümün-de iş­gal, dört yüksekokulda da boykot sürdürülüyordu. Daha sonra da sık sık yapılacağı gibi “Neredesiniz çocuklar?” yayınlarının başladığı ve ihtilale çağrı yapıl-dığı günler­di.⁶⁹¹

1970 bütçesinin oylamasında AP’li 41 milletvekili, kendi hükümetlerinin bütçesine “kırmızı oy” verdi. Demirel, Köşke çıktı. İstifasını sundu. Sunay’ın Demi-rel’e yeniden görev vermemesi bekleniyordu. Umutlar tersine çıktı, Demirel, gene başbakan olarak Meclise döndü.⁶⁹²

1970’lerde, artık Ordunun yüksek kademesi işin içine girmişti. Batur’un çıkışları, Ordu karargâhlarında yapılan toplantılar, hele Kuvvet Komutanlıklarında -bir ara da yoğun biçimde Hava Kuvvetlerindeki- yapılan toplantılar günlük konuşmalardandı.⁶⁹³

Demirel, Cumhurbaşkanı Sunay ile yalnız kaldığı bir gün, kuşkularını, kaygılarını artık dile getirdi.

Sunay, Cumhurbaşkanlığı görevi kendisine önerili-rken Demirel’e, bu tür devinimlere karşı çıkacağını söy-lemişti, güvence vermişti. Ayrıca TBMM’ de seçildikten sonra, yemin de etmişti. Rejimi koruyacaktı. Hatta, Tağ-maç’ın MGK’de “Altımız bizi sıkıştırıyor” diye yakın-malarından sonra, bir gün Demirel’e, “altına egemen ola-mayan komutan olamaz,” diye yüksek perdeden de ko­nuşmuş, Tağmaç’ı eleştirmişti.

Sunay, MİT Müsteşarı Fuat Doğu ile Baş­bakana bir başka haber daha göndermişti:

“Söyleyiniz Süleyman Beye, merak etmesin. Ben yemi­nime sadığım.”⁶⁹⁴

Belki bu gelişmeler nedeniyle, belki de Cumhurbaş-ka­nından aldığı bu güvenceyle Demirel, cuntasal devi-nimler­le girişimlerin bir yerde atlatılacağı, örneğin Cemal Tural’ın Genelkurmay Başkanlığından alınması gibi bir yeni dav­ranışla, sorunların önemli bölümünün çözüleceği kanısın­daydı.

Oysa, 12 Şubat 1971 günü Bursa’da Tofaş tesisle-rinin açılış töreninde bulunan Cumhurbaşkanı Sunay, verilen öğle yemeğini yarıda kesmiş, otomobiline binip Eskişehir’e gitmişti.

Sunay’ın sessiz sedasız çıkıp gitmesi yadırgandı.

Olacak iş değildi. Ülkenin Cumhurbaşkanı ve komu-tanlar, Başbakan’ın yemeğinde aniden sofradan kalkıp, “sis basıyor” diyerek oteli terk ediyorlardı. Demirel, kuş-kulanıp Meteoroloji’yi arattı. Hiçbir yerde sis emaresi yoktu. Bunun üzerine Eskişehir’e haber uçuruldu. Sunay ve komutanların izlenmesi istendi. Sunay, Eskişehir Hava üssü’nde komutanlarla darbe toplantısındaydı.

Demirel’in içine bir kurt düşmüştü. Cumhurbaşka-nının garipsediği bu davranışının altında ne yatıyordu; niçin birdenbire Eskişehir’e gitmişti? Görünen ve söyle-nilen ne­den, Eskişehir’de askeri bazı tesisleri gezecekti. Ama, öteki komutanların da Eskişehir’e gitmelerinin akla uygun bir açıklaması yoktu.

Bu davranışın üzerinden beş gün geçmişti. Adını bir türlü öğrenemediğim bir “kişi” gelip, Demirel’e,

“...Eskişehir’de anlaştılar...” dedi.

Böylece Başbakan, Cumhurbaşkanının müda­haleyi yapacak güçlerle, “anlaştığını” öğrenmiştir.⁶⁹⁵

Demirel, artık tümüyle yalnızdı. O güne değin, devle-ti korumak, demokrasiyi yaşatmak için sürekli olarak Baş­bakanın yanında yer aldığı gözlenen, hatta kimi söy-levleri, demeçleri ve devinimleri bu yüzden muhalefetçe kınanan Sunay, Ordu yüksek kademesiyle birleşiyordu. Eskişehir anlaşmasının özünde, Sunay’ın Cumhurbaşkan-lığı süresi­ni bir yıl uzatma kararının da bulunduğu sonra-dan ileri sü­rülecekti.

Demirel artık herkesçe bilinen günün manzarası­na değinerek söze başladı: “Birtakım yeni belirtiler ve söy-lentiler var, Sayın Cumhurbaşkanım” dedi. Sunay, çalış-ma masasının gerisinde koltuğa oturmuş, bir elini yanağı­na dayamış dinliyordu. Demirel,

“...Cumhurbaşkanlığı görevini size, bu tür sorunları bilen birisi olarak, bunlara karşı çıkacağınızı ve hükü-mete de yardımcı olacağınızı düşünerek, inanarak öner-miştim,” dedi.⁶⁹⁶

Bir Başbakan, 1969’da Cumhurbaşkanına gidiyor, Ge­nelkurmay Başkanının yönetime el koyacağına dayalı bilgi­ler aldığını, bu “devlet sorununu hızla çözmenin” gerekliliği­ni vurguluyor.

Cumhurbaşkanı, Başbakandan gelen bu isteği yadsı-mı­yor.

Tersine, bir iki saate sığdırılan bir zaman içinde ha-zırla­nan kararnameyi imzalıyor. Genelkurmay Başkanı, bu gö­revinden alınıp başka bir göreve atanıyor.⁶⁹⁷

Bu örneği yaşayan bir Başbakanın, 1970’deki darbe giri­şimleri karşısında aynı Cumhurbaşkanının, benzeri bir tu­tum izlemesini beklemesinden daha doğal ne olabilirdi ki?.. Ayrıca, Cumhurbaşkanı, devletin demokratik düze-nine, so­runların üstesinden demokratik düzen içinde gelinmesine yanlı olduğunu sürekli söylemektedir. Öyle davranacağını da kanıtlamıştır.

Ve sonra, bir gün Başbakan, Cumhurbaşkanının müda­haleyi yapacak güçlerle, “anlaştığını” öğrenmiştir.

Ve… Sonra, aynı Başbakan, 12 Mart 1971 gününü yaşa­yacaktır. Milletvekilleri ile senatörler duygularını açıkça belli et­miyorlardı. 12 Mart günü saat 13.00’te devlet radyola­rından okunan “Ordu muhtırası” nedeniyle ne yapacakları­nı, nasıl karşı çıkacaklarını, hiç değilse bu davranışı ne bi­çimde eleştireceklerini bilememenin dur-gunluğu Milletvekili ve Senatörlerin çehrelerine yansı-yordu. Ordu’dan böyle bir davranışın gelmesi Savunma Bakanı Topaloğlu’nu, ötekilerine oranla daha da sarstığı belli oluyordu.

Topaloğlu, istifa etmiş bir hükümetin üyesiydi. Ne var ki, “yenisi kuruluncaya değin, eski hükümetin görevi sür­dürmesi”, Çankaya Köşkünce istenilmişti. Topaloğlu, imzalanması gerekli olan yazıların içeriğini öğrenmek istemedi, bir soru yöneltti subaya:

“Başbakan imzaladı mı?..” Subay “Evet,” dedi. Topaloğlu’nun önüne konulan yazı, kimi subayların emekliye ayrıldıklarını gösteriyordu.

12 Mart Muhtırasını hazırlayan dört generalin “9 Martçılar” diye bilinen grubun hazırladığı radikal metni, yumuşatarak ilan ettiği iddia edilmiştir. 16 Mart’ta da 2 Tümgeneral, 2 Tuğgeneral, 1 Tuğamiral, 8 Albay bu gru-bun (9 Martçıların) üyesi olduğu gerekçesiyle emekliye sevk edileceklerdi.⁶⁹⁸ Emeklilik işleminin altındaki imza-lar Muhtırayla istifa etmiş hükümet mensuplarına aitti.⁶⁹⁹ Bu komutanların tasfiyesi 12 Mart müdahalesinin, Hükü-meti devirip reformları uygulamak isteyen sivil ve askerî radikallerin faaliyetlerine son vermek için tasarlanan bir önleyici darbe olduğu şeklindeki yorumları güçlendir-mektedir.⁷⁰⁰

Sonradan öğrendik ki, bu listeleri içeren yazılar, ilk önce Demirel’e götürülmüş. O da, “getirin imza edeyim,” demişti. ⁷⁰¹

Fakat, 12 Mart muhtırasının açıklandığı, kimi subay-la­rın emekliye ayrıldığı sıralarda ordu muhtırasına değin gelen dizi olayların, cunta devinimlerinin, bu kadar dar bir kadro içinde ele alınıp yorumlanamayacağını hemen herkes biliyordu.

Daha sonraları, askeri savcının da öne sürdüğü gibi, kimilerine göre, 12 Mart öncesinin cunta devinimleri ta 1963’lere değin iniyordu, öteki kimi bilgilere göre ise, bu de­vinimler, özellikle 1965’ten sonra başlayıp, 1969 yılın-dan sonra hızla yayılıp gelişmişti.⁷⁰²

5 Mart 1971’de, Başbakan Demirel, Cumhurbaşkanı Sunay’a “... Sokağa ‘dur’ diyemiyoruz, çünkü bir yerden cür’et alıyor. Ordu içinde bir iktidar kavgasından kaygı duyarım. Bu kavga Genelkurmay Başkanlığı ve sonunda sizin otur­duğunuz koltuğun kavgasıdır...” derken, elbette kimi istih­barata dayanıyordu.

Arcayürek’in genişletilmiş komuta heyeti toplantısının başladığı 10 Mart 1971 günü, Tercüman gazetesinde bir yazısı çıkar.

“Yazıda, komutanların ‘gidişe dur’ demek için, mek-tup ya da muhtıra yoluyla hükümetin çekilmesini isteye-cekle­rini işliyordum. Komuta heyetindeki yüksek rütbeli subay­ların aralarında yaptıkları toplantılarda bu sonuca vardık­larını açıkça belirtiyordum. Ne var ki, yazının öteki bölü­münde, bu tür müdahalenin ‘anayasanın komutan-larca çiğ­nenmesi’ ile eşanlamda olacağını da vurguluyor-dum.”

Demirel, yavaş bir sesle, yazısını okuduğunu, yazı-sındaki bilgilerle devletin istihbarat güçlerinin yazdıkla-rının uyuşmadığını söylemiş. Onlara göre, Orduda her-hangi bir durum yokmuş.

Demirel’e, “Sizin istihbarat örgütlerinden aldığınız bilgileri bile­mem, bildiğim bir şey varsa, bir müdahale, ya mektup ya da muhtıra biçiminde bugün yarın geliyor,” dedim. Hayretle yüzüme baktı. Bana mı yoksa devletin örgüt­lerine mi inansın, kararsızlık içindeydi. “Ben,” de-dim, “aldı­ğım bilgileri yazdım. Doğruluğuna da inanı-yorum.”

Arcayürek iki gün gibi kısa bir süre sonra haklı çıkacaktı. Yıllar sonra, Demirel’in MİT’ten yakınma-larına tanık olacaktı.⁷⁰³

Askeri idare, 12 Mart 1971 yılında hükümete muhtıra vermiştir. 12 Mart’ta emir komuta zinciri içerisinde, baş-ta Genelkurmay Başkanı Orgeneral Memduh Tağmaç olmak üzere Kara kuvvetleri komutanı Orgeneral Faruk Gürler, Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Muhsin Batur ve Deniz Kuvvetleri komutanı Oramiral Celal Eycioğlu’nun hazırladığı muhtırada, parlamento ile hükü-met tutum ve icraatlarının ülkeyi anarşi, kardeş kavgası, sosyal ve ekonomik huzursuzluklar içerisine soktuğu, bu durumdan silahlı kuvvetlerin ciddi ölçüde rahatsız olduğu ve bu rahatsızlığı doğuran sorunların kısa zamanda gide-rilmediği taktirde, Türk Silahlı kuvvetlerinin Türkiye Cumhuriyeti’ni koruma ve kollama görevini yerine geti-receği bildirilmektedir.⁷⁰⁴ Genelkurmay Başkanı Tağmaç sıkıntılı ve muhtıra konusunda rahat değildi. Genelkur-may Başkanı Tağmaç: “12 Mart Muhtırası’nı imzalarken ağladığımı herkese, beni küçültmek maskadıyla yaymış-lar. Evet, muhtırayı imzalarken ağladım. Ben asker oca-ğında yetiştim. Bizim gözlerimizden kolay kolay yaş ak­maz. Kendimizi düşünmeyiz. Bizi memleketin atisi ilgi-lendirir. 27 Mayıstan sonra Si­lahlı Kuvvetleri kışlasına iade için büyük gayretlerin içinde bulundum. Muvaffak olduk diyebilirim. Ama ah cuntacılık... Bunların iliğine işlemiş. Hangi mevkiye gelirse gelsin­ler ondan vazgeç-mezler. 12 Mart Muhtırası çok daha ağırdı. Benim ısra-rım sonucu bu hali aldı. Muhtırayı imzalarken ağlıyor-dum. Hukukun dışına çıkıyorduk”⁷⁰⁵, diyecekti.

12 Mart 1971 günü sabah saat 11.00’de, Demirel’in telefonu çaldı, kar­şısında MİT Müsteşarı Korgeneral Fuat Doğu vardı. Doğu, Sunay’ın istifasını vermesini istedi-ğini iletti. Fuat Doğu, Ordunun müdahale kararı aldığını kısaca anlattı:

“Bu nedenle, öyle uygun görüyorlar. Süleyman Bey bir an önce bunu yapacak olursa, daha iyi olacak, diyor-lar,” diye de ekledi.⁷⁰⁶

Demirel, Sunay’ı arar. “Cumhurbaşkanı, “olaylar beni aştı, istifaya zaruret var, sağlık vaziyetinden olursa, daha uygun olur, dedi.” ⁷⁰⁷ Sunay’ın teklifini Demirel ret edecekti. “Sağlık nedeniyle istifa edemem, bunu yapa-mam. Yapabileceğim şudur: Derhal Parlamentoya gide-rim. Güvenoyu isterim. Güvensizlik oyu ile hemen düşe-rim. Ye­ter ki, siz muhtırayı bir süre durdurun, radyodan açıklan­masını engelleyin” dedi Sunay’a.

Amacı şuydu: Hiç değilse, demokratik rejim içinde çe­kilmek, Ordu darbesiyle düşüp, geleceğe^* ipotek koy-mamak! Ama, daha sonraki yıllarda kulaklarında sürekli çınlayacak olan Sunay’ın sesi, her umudu kesti, attı:

“... Beni de devreden çıkardılar, Süleyman Bey!..”

Olay, bitmişti.⁷⁰⁸

“MUHTIRA İLE ANAYASA VE HUKUK DEVLE-Tİ ANLAYIŞINI BAĞDAŞTIRMAK MÜMKÜN DE-ĞİLDİR. Bu durum muvacehesinde Hükümetin istifasını saygı ile arz ederim.” “İstifa mektubunu ben dikte ettim.” diye yazmıştı, Arzık’ın kitabında Demirel.⁷⁰⁹

“12 Mart 1971 Cuma günü saat 17.00 sularında Demirel’in yazdığı istifa mektubunu Devlet Bakanı Turhan Bilgin Başbakanlık kapısında bekleyen gazete-cilere okumuş, Başbakan istifasını Sunay’a kendisi götür-meyerek bir protesto gösterisi olarak Müsteşar muavini ile göndermiştir.⁷¹⁰

Arcayürek olaylar esnasında Demirel’in kendisiyle görüştüğünü anlatmakta ve onun teslimiyet gerekçelerini söylemektedir. Aynı gerekçelerin Sayın Sunay içinde geçerli olduğunu atlamaktadır. Zaten Demirel, Sunay’ın gerekçesini 28 Şubat sürecinde bol bol kullanacaktır.

Arcayürek; “Beni, Başbakanın çalışma odasına aldı-lar. Demirel, ‘Ne dersin, ne yapılabilir bu or­tamda?’ ‘Ben olsam, muhtırayı dikkate almam, istifa da etmem, parla-mentoya giderim’ dedim. Elini başında gezdirdi: ‘İyi ama’ dedi. ‘Bilgi aldık, muhtıra da açık. Eğer istifa etmezsem Parlamentoyu da ka­payacaklar, yönetime tümüyle el koyacaklar.’ Sonra, ağır ağır, ‘Parlamentonun kapatılmasından yana olamam. İstifa edeceğim, mektup da hazır,’ diye konuştu. ‘Sonrası Allah kerim,’ diye bir de eklenti yaptı.”⁷¹¹

Muhtıra aynı gün saat 12.55’te Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına ulaştırılmış, Genel Kurulda Denizli milletvekili Hasan Korkmazcan “Sayın Başkan, Meclis böyle bir yazıya muhatap değildir”, Aydın milletvekili Yüksel Menderes de “Muhatabı başbakandır” diyerek muhtıranın mecliste okunmasına karşı çıkmışlardır.⁷¹²

Korkmazcan yıllar sonra bir söyleşide: “Meclis’te Cumhurbaşkanlığı tezkeresi ya da Başbakanlık tezkeresi okunur. Ordu tezkeresini okutmak Anayasa ve İçtüzük hükümlerine aykırıdır, dedim.” diye anlatacaktı.⁷¹³ Bir başka Demokratik Parti’li Kadri Erdoğan’ın milletvekil-lerine konuyla ilgili görüşlerini açıklama fırsatı verilmesi, aksi halde parlamento’nun manevi bir eza altında yok olacağı şeklindeki söz isteğini ise oturum Başkanı aynı düşüncede olduğunu fakat İçtüzük hükümleri gereğince sunuşlarda bu tarz bir tartışmanın mümkün olmadığını ifade ederek reddetmiştir.⁷¹⁴

Cumhuriyet Senatosunda, Başkan Tekin Arıburun askerlerin muhtırasına karşı çıkmış ve muhtırayı senato genel kurulunda okutturmamıştı.⁷¹⁵

Demirel bu durumu “Bir Cumhuriyet’e ve Parla-mento’ya bir kişi, iki kişi sahip çıkarak bir yere varamaz-sınız. Gönül ister ki herkes ayağa kalksın. Bir kişi çıkı-yor. Esas mesele muhalefetindir. Tek ses yok ki arkamda güç yok. Nasıl gideceğim güvenoyuna? Yani bir de güvensizlik oyu alıp, kendimi muhtıranın hedefi olmak-tan çıkarıp, Meclis’in hedefi mi olayım?” sözleriyle değerlendirmektedir.⁷¹⁶ Arcayürek ve Bulut tarafından ak-tarılan ifadeler kendi içinde çelişki taşımaktadır.

Meclis’te bulunan parlamenterler ayağa kalkama-mıştır. 28 Şubat’ta benzer görüntüler olacaktır. Erbakan MGK kararlarını Meclise getirmek istemiştir. Ancak Millet Meclisinde bulunan parti grupları, millet iradesine yapılan müdahalelere aldırmaz tavır aldılar. Millî irade-nin temsilcisi olması gereken yüce Meclis, millî iradenin devre dışı bırakıldığı yerde, hükümetten hesap sorma yerine, kendine sığınmaya çalışan hükümetten kaçıyor ve konuyu meclise getirme girişimlerine şiddetle karşı çıkı­yor.⁷¹⁷ Başbakanlıktan bir kararnamenin kurye ile gönde-rilmesi karşısında kıyameti koparan Meclis Başkanı, millî iradeye tanklarla balans ayarı yapılmasına hiç aldır-mıyor, Kalemli’nin hassasiyeti silah karşısında sus pus oluyordu.

Orta Asya gezisinden dönen Meclis Başkanı, alel-acele Ge­nelkurmay Başkanını ziyaret ederek, ne ilgisi varsa, gezi ra­porunu omuzu kabarık yıldızlı bir kişiye veriyordu.⁷¹⁸

12 Mart dönemi’nde, hükümetler milli ira­denin temsil edildiği meclislere değil, bir başka güce, Silahlı Kuvvetler’e dayanıyordu. Meclisler yerinde duru­yorlardı, ama siyasi güç Silahlı Kuvvetlerin elinde bulunuyordu. Bu durum da, Hükümetlerin meclislere değil Silahlı Kuvvet-ler’e hesap vermesi gereğini doğuruyordu. Zaten, hükü-metler meclislerde sorunlarla karşı­laştığında komutanlar devreye giriyor, meclisler geri adım, atmak zorunda kalı-yorlardı.⁷¹⁹ Bu durum da Demirel’in parlamentonun açık kalması için istifa gerekçesini doğrulamamaktadır. Çün-kü Meclis kapatılmayan ancak iradesini özgürce kullana-mayan bir parlamentoya dönüşmüştür.⁷²⁰

AP’li Ahmet Çakmak, 12 Mart döneminde Demi-rel’in uyarma ve murakebe vazifemizin gereği diye yaptı-ğı konuşmaya sahiplenecek ve komutanları eleştirecekti:

“Kendilerini ulusal iradenin ‘tecelligahı’ Türkiye Büyük Millet Meclisi üstünde gören ‘devlet memuru sıfatındaki kimi komutanların’ açık ve kesin tutum ifade eden demeçleri, korumaya çalıştığımız ‘biçimsel’ de olsa demokratik rejim ve parlamento için son ağır darbeyi teşkil etmiştir.” ⁷²¹

Aslında bu konuşma, Demirel’in parlamentonun açık bırakılması bahanesinin anlamsızlığını “biçimsel” olduğu vurgusu ile ilan etmektedir.

Sıkıyönetim komutanları kanuni çerçeve itibariyle Başbakana bağlıydı. Üskül, bu hususta birbirine zıt iki anlayışın varlığına değinmektedir. Erim’de temsil edildi-ğini söylediği birinci anlayışta, sorumluluk yüklenildiği gibi aynı zamanda sıkıyönetim mercilerine emir verme yetkisi de sahiplenilirken; Erim’den sonra Başbakanlığa getirilen Ferit Melen’in temsil ettiğini belirttiği ikinci anlayışta ise başbakanın sıkıyönetim komutanlarına emir verme yetkisinin olmadığı şeklinde bir yorumun varlığına işaret etmektedir.⁷²² Nihat Erim TBMM’ye değil, Silahlı Kuvvetler’e dayanan bir başbakandır. Ancak sıkıyöne-timin 3. kez uzatılması görüşülürken, Nihat Erim’in yap-tığı konuş­ma dikkate şayandır: “Genelkurmay Başkan­lığı da Başbakanlığa bağlıdır, Sıkıyönetim komutanlık­ları da Başbakanlığa bağlıdır, her ikisinin de sorumlulukları benim üzerimdedir, yani Başbakan’ın üzerinde­dir.” Nihat Erim, sıkıyönetimin uygulanması ile ilgili şikâyetlerin Silahlı kuvvetler üzerinde olumsuz etki oluşturmaması için bu konudaki sorumluluğu üzerine almak için bu şekilde konuşma zorunluluğu hissetmiş olabilir. Nihat Erim’in aksine, da­ha önceki başbakanlar sıkıyönetim komutanlarına karış­ma yetkisini kendilerinde görmüyor-lar, sorumluluktan kaçmaya çalışıyorlardı. Hatta kendi-sinden sonra başbakanlığı devralan Ferit Melen, sıkıyö-netimin uzatılması TBMM’de 11. kez görüşülürken, aynı ko­nuda şunları söylüyordu: “Muhterem arkadaşlar, sıkı-yönetim, Hükümete bağlı bir teşkilat değildir. Sıkıyöne­tim, Hükümetin emrinde bir kuruluş da değildir... Sıkı­yönetim komutanı vazifesini yaparken Hükümete değil, kanunumuzda, Başbakan’a karşı sorumludur. Başba­kan’a sorumlu olmak başkadır, Başbakan’ın emirlerine tabi olmak başkadır. Bu farkı bilmeniz lazımdır...” Sıkı-yönetim makamlarına emretme yetkisini kendisinde gör-meyen başbakanın, sıkıyönetim makam­larının siyasal iktidara ortak olmasını kabullendiği an­laşılıyor.⁷²³

Üskül, birinci anlayışın bir denetleme eğilimi, ikinci anlayışın ise tabi olma eğilimi taşıdığını belirtmektedir. Ancak Erim’in sahip olduğu iddia edilen anlayışın da her zaman sıkıyönetim faaliyetlerine hâkim olmadığı açıktır. Erim hükümetlerinin sıkıyönetimi yönlendirmek nokta-sında tayin edici bir rol oynadığı söylenemez. Bunu sıkı-yönetimin ilk ilanından itibaren gözlemlemek mümkün-dür. Cumhuriyet ve Akşam gazetelerinin kapatılması ve yazarlarının tutuklanması karşısında Erim’in girişimle-rinin sonuçsuz kalması bir ilk örnek niteliğindedir. Elrom olayından sonraki tutuklama furyasının önlenmesinde karşılaşılan güçlükler hükümet iradesinin etkisizliği yönündedir. Sıkıyönetim–hükümet ilişkilerindeki kopuk-luğun çarpıcı bir örneği aralarında Mahir Çayan’ın da bulunduğu THKP-C ve THKO’luların Maltepe Askeri Cezaevinden firarı olayıdır. Kazdıkları tünelden, 29 Kasım günü akşam, 5 tutuklu firar etmiş ancak haberi hükümet, sıkıyönetim yetkililerinden değil, en az bir gün sonra bir haber ajansı vasıtasıyla almıştı. Üstelik haber üzerine aradığı Genelkurmaydaki sıkıyönetim bürosun-dan, Siyasi İşlerden Sorumlu Başbakan Yardımcısı sıfa-tıyla Başbakan adına bu alandaki gelişmelerden birinci dereden sorumlu olan Koçaş’ın aldığı yanıt, böyle bir olayın gerçekleşmediği yönündeydi. Ancak ikinci bir aramada, ısrar üzerine, o da gayri resmi bilgi mahiyetinde haber doğrulanmıştı. Yani haber ajanslarına konu olmuş bir gelişmeden bile sıkıyönetim makamları, hükümeti ısrarla haberdar etmiyordu.⁷²⁴

Türk sanayi kalkınmasının büyük ölçüde dışa bağım-lı olması büyük bir sorun teşkil etmekteydi. Bir alt yapı kurulamamıştı ve ithalata bağlı olduğu için fiyatları kont-rol altında tutmak oldukça güçtü. Müdahalenin gerçek-leştiği 12 Mart 1971’e gelindiğinde, Türk ekonomisi on yıl öncesinden çok farklı bir görünüm çizmekteydi. Kök-lü ve kalıcı reformlar yapılamamasına karşın zirai üreti-min niteliği dahi değişime uğramıştı. Makine ile tarım yapılan toprak miktarı %30’a ulaşmıştı.⁷²⁵ İç Pazar kendi-sine dar gelmeye başlamış ve dış fırsatlar arayışına gir-mişti. Ancak dengesiz kalkınmanın yol açtığı enflasyon ivme kazanmaya devam etmiş ve bunu sosyal ve rahat-sızlıklar izlemiştir. 1958 ve 1960’da iki kez devalüasyon yaşanan Türkiye’de bunları 27 Mayıs müdahalesi izlemiştir.

1970 Ağustosu’nda ise ülkenin dış ticareti yine tıkanmış ve Demirel Hükümeti de devalüasyona mecbur kalmıştı. Türk lirası %66 oranında değer kaybederken 1 dolar 9 liradan 15 liraya çıkarılmıştı. Bunları şeker, ben-zin ve diğer zamlar izlerken tepkiler ve huzursuzluklar çığ gibi büyüyordu. 1971’de Türk ekonomisi çıkmaz bir sokakta idi ve çıkmak için köklü reformlara ihtiyaç duy-maktaydı. Muhtıranın birinci maddesinde de müdahale için öne sürülen gerekçeler arasında “sosyal ve ekonomik huzursuzluklar” önemle vurgulanmaktaydı.⁷²⁶

“Yollar Yürümekle Aşınmaz”

1969 yılından sonra gelişen toplumsal olaylar, boy-kot, işgal, yürüme ve toplantı eylemleri gün geçtikçe artmıştı. Demirel ise bu gelişmeleri ve kendisine yönel-tilen eleştirileri Türk siyaset literatürüne geçmiş olan o ünlü sözüyle değerlendiriyordu: “Yollar yürümekle aşın-maz^.”⁷²⁷ Demirel “Yollar yürümekle aşınmaz” sözünün, “Türk demokrasisinin kilometre taşı” ol­duğunu “... 1968 öğrenci hareketleri ile başlayan kıpırdanma, daha çok, ‘toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkının kullanıl­ması istikametinde (yönünde) idi. Toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı’nın (demostrasyon hakkı) İnsan Hakları Beyana-mesi’nin sıraladığı haklardan birisi olduğu, sessiz milyonların müstemlekeciliğe (sömür­geciliğe), istibdada, zulme, diktatörlüğe, haksızlığa karşı kullanabilecekleri en önemli vasıta (araç) bulunduğunun pek çok emsali (örneği) vardı.

Ülkemizde gerek Cumhuriyet öncesinde, gerekse 1950 sonrasında, öğrenci hareketleri, sokak hareketleri hep siya­si mihraklara (odaklara) dayanmış ve sonunda, iktidarlar, rejimler, sıkıntıya düşmüştür. Onun için, ‘toplantı ve göste­ri yürüyüşü hakkı’nın kullanılması, daima mazi (geçmiş) ile illiyet rabitesi kurulmasına ve gelecek için kaygılanma­ya sebep olmuştur.

1961 Anayasasının 1971 değişiklikleri ile tanzim edilen nüshasında (düzenlenen sayısında), 28’inci mad-dede; ‘Her­kes, önceden izin almaksızın, silahsız ve saldırısız toplan­ma veya gösteri yürüyüşü yapma hakkına sahiptir,’ denil­mektedir. Önceden izin alınmayacak ama, silahsız ve saldırısız olacak. Şartlar (koşullar) budur... ⁷²⁸

Esasen, bu hakların ve hürriyetlerin muzır (zararlı) şeyler olduğu farzedilse, (varsayılsa), Anayasada yer almazdı.

Bu hak ve hürriyetlerin kullanılmasında, limitler aşıl­mış, birtakım münasebetsizlikler, hoş olmayan şeyler mey­dana gelmiştir. Ancak, limitlerin hiç aşılmayacağı düşünü­lürse, Güvenlik Kuvvetleri, Ceza Kanunları, Mahkemelere lüzum olmazdı. Bu haklar ve hürriyetler, ‘gayra (başkası­na) zarar vermeyecek’ şekilde kullanılsa, tabii ki, çok iyi olurdu.

Medeni âlem, ‘hakkın suiistimalini ve gayrın zararını kanun himaye etmez’ diyor. Medeni âlem dahi, yani, açık rejimin, hukukun oturduğu ülkeler dahi, hakkın suiisti-ma­linden ve gayrın zararından söz ediyor, fakat haktan vaz­geçmiyor.

Bizim hukuk devleti, demokrat, Cumhuriyet, hürri-yet­çi demokrasi anlayışımız; kanunları kemâliyle hâkim kıl­mak (yasaları eksiksiz uygulamak) olmuştur. Bunun birin­ci gereği; haklar ve hürriyetler, tümü ile kullanı-lacaktır, ikinci gereği ise; ortada suç varsa, suçu ve suçluyu tayin (ortaya çıkarmak) iktidarın değil, bağımsız mahkemelerin olacaktır. Devlet, sadece iktidardan ibaret değildir. Bura­dan iktidara düşen; suç ve suçluyu tesbit ve mahkemelere intikal ettirmektir (geçirmektir). Aslında bu görev dahi, bağımsız savcınındır. İktidar, bütün bunların işlemesini ta­bii ki, takip edecektir (izleyecektir).⁷²⁹

1968 senesinin yazında, Adalet Partisinin Ankara İl Kongresinde, Büyük Sinemada bir delege, kürsüye gelip; ‘yürüyüşlerden şikâyetçi’ oldu. Bunlara ‘mani’ olunma-sını istedi.

Topkapı olayları, Yeşilhisar olayları, Geyikli olay-ları, Yassıada’da bir iktidarı suçlamak için kullanılmıştı. Aynı şeyler olmamakla beraber, duyulan rahatsızlıkta bir ben­zerlik vardı.

Ben, Adalet Partisi Genel Başkanı ve Başbakan ola-rak, bu delegeye cevap vermek durumunda kaldım. Bu delege­ye cevap verirken, kaygı duyan herkese de cevap vermiş ol­dum.

‘Toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı’nın aziz bir hak olduğunu, bunun, bizim iktidarımızda kullanılmış olma-sın­dan rahatsız olmamamız gerektiğini, çünkü; bizim, sadece bizi memnun eden şeylerin değil, haklı ise, doğru ise, bizi rahatsız eden şeylerin de savunucusu olduğu-muzu’ ifade ettim.

‘Toplantı ve gösteri yürütüşü hakkı’nın kullanılma-sından tedirgin olarak, bu haktan vazgeçilemeyeceğini, şayet vazgeçilmeye kalkılırsa, birçok haklardan vazgeçil-mesi lazım geleceğini, böylece, sağlanacak huzur ve sükûnun, mil­leti susturmak olacağını, bizim sessiz mil-yonların değil, ko­nuşan milyonların Türkiye’sini idareye talip olduğumuzu’ sözlerime ekledim.

‘Toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı’nı savunurken, onun suiistimalini (kötüye kullanılışını) savunmadığımı’ da ifade ettim… Sokaklar yürümekle aşınmaz! Ne sokak senin ne taban.⁷³⁰… Hakkın özünü savundum. Bundan rahatsız duyulması­nı taaccüple (şaşkınlıkla) karşıladığımı söyledim. Ve mu­hataplarıma (karşımdakilere), bu hislerimi ifade edecek şe­kilde niçin kaygı duyuyorsunuz? Yürümek isteyen, bırakın yürüsün... Yollar yürümekle aşınacak değil ki!.. Bırakın adam Anayasal hakkını kullansın... mealinde sözler söyledim… Türkiye’de sulh ve sükûnun, can ve mal güvenliğinin, her şeyi ve herkesi susturarak değil -ki o, Roma Sulhu olur- hak ve hürriyet-leri tümü ile kullanarak, hukuk dev­letini ve meşru nizamı (yasal düzeni) işleterek sağlanması gerektiğine ve sağla-nabileceğine hep inanmışımdır.⁷³¹

Hür ve demokrat Türkiye’de haklar, göstermelik değil, kullanılmak için mevcut olacaktır. …Haklar, suiis-timal edilmiş veya yanlış kullanılmışsa, on­lardan vazgeç-mek yerine, onları savunmaya devam etmek, ama suiisti-malinin karşısına çıkmak, suiistimal edenlerin, kanun çerçevesinde yakasına yapışmak, hukuk devletinin gere-ğidir. Aranan, hukuk devletini yaşatmaktır. Aranan, hak ve hürriyetlerden vazgeçmek değil, onları yaşatmaktır. Bu düşüncelerle; ‘Yollar yürümekle aşınmaz!..’ sözünün değerinin iyi anlaşılması gerekir. Aslında bu söz, Türk demokrasisinin kilometre taşıdır…”⁷³²